Г. К. Сатыбалдиева биология гылымдарының кандидаты

мұздарында,  тұрақты  қар  қабзттарында  шамамен  24,4  млн  текше 
шакырым  су  бар.  Бұған  қоса,  10,5  млн  текше  шақырым  су  жер 
астындағы  су  қабаттарында  жинақталған,  бірақ олардың  4  млн  текше 
шақырымы  ғана белсенді  алмасу  белдемінде  орналасқан.  Тұщы  сулар 
көбінесе  150-200  м  тереңдікте  орналасады,  жоғарыда  айтылған 
10,5  млн  текше  шақырым  су  да  осы  қабатта.  Бұл  жер  үстіндегі 
өзендер,  көлдер,  батпақты  саздардағы  су  мөлшерінен 
1 0 0
  есе  артық. 
Жер беті  суларының таралуы  мынадай:  тұшы  көлдер -  91  мың текше 
шақырым,  батпақты саздар -   11,5  мың текше  шакырым,  өзендер -  2,1 
мын  текшее  шақырым.  Топырақ  ылғалының  салыстырмалы  түрдегі 
мөлшері  көп  -   16,5  мың  текше  шақырьім.  Топырақ  ылгалының 
түгелдейі  дерлік  екі  метрлік  беткі  қабатта  орналасқан.  Бұл  қабаттың 
ылғалдылығы  (салмағы  бойынша) 
1 0
  %,  яғни  ондағы  су  қабаты 
0 ,2
  м 
десек болады.  Атмосферада  12,9  мың текше  шақырым бу  күйіндегі  су 
және  оның  конденсаты  бар.  Ауа  неғұрлым  жылы  болса,  су  буы 
соғұрлым  көп  болады.  Ылғалдылығы  ең  жоғары  белдеулер  -  
тропиктер 
мен 
субтропиктер. 
Жануарлар 
мен 
өсімдіктердің 
кұрамында  да  су  бар  екенін  айта  кеткен  жөн.  Орта  есеппен  олардың 
денесінің  80  %  судан  тұрады,  оны  биологиялық су  деп  атайды.  Оның 
жалпы  көлемі 
1.1
  мыңтекше  шақырым  (өзен  суларының  жартысынан 
кеп).
Іс  жүзінде  Жердің  бар  тұщы  суларының  көзі  әлемдік  мұхит 
бетінен  буланатын  ылғал.  Жылдық  булану  көлемі  -505  мың  текше 
шакырым.  Бұл  буланған  ылғал  түгелдей  дерлік  жауыш-  шашын  және 
өзен  ағысы  арқылы  мұхитқа  қайтып  келеді.  Осылайша,  су  айналымы 
арқасында,  мұхит  сулары  әр  2500  жыл  сайын  жаңарып  отырады. 
Поляр  жэне  жерасты  мұздары  әлдеқайда баяу болса да -   10  мың жыл 
сайын  жанарып  отырады.  Беткейлерден  төмен  ысырылатын  тау
мұздықтары  біршама  тезірек  -   1600  жылда  жаңарады.  Жербеті 
суларының  алмасуы  элдеқайда  белсенді  түрде  жүреді.  Мысалы, 
көлдерде  су  массасының толық алмасуы  17  жылда,  батпақты  саздарда
5  жылда,  топыракта  1  жылда  өтеді.  Ең  тез  алмасып  отыратыны  өзен 
сулары, ондағы су алмасуы бар болғаны  16 күнде жүреді.
Атмосферадағы  ылгал  алмасуы  екі  есе  тез,  яғни 
8
  күнде  отеді. 
Дегенмен  су  алмасу  бойынша  рекордшы  -   биологиялық  су.  Тірі 
ағзалардағы  су алмасуы  бар  болғаны бірнеше  сағат  ішінде  өтеді.  Жер 
бетіндегі  буланудын  жалпы  көлемі  577  мың  текше  шақырым,  бұл 
ылгалдың  көп  бөлігі  -   458  мың  текше  шақырымы  мұхитқа  қайтыгі 
оралады.  Құрлыққа  жылына  119  мын  текше  шақырым  жауын-шашын 
түседі. Жер бетінен буланып кететін  ылғал мөлшерінен (72 мың текше 
шақырым)  құрлыкка  жауын-шашын  түрінде  қайтып  келіп,  өзен
41

ағысымен  қаитадан  мұхитқа  кұиылатын  суды  алып  тасгасақ,  өзен 
ағысынын  мөлшері  47  мың  текше  шақырым  болады.  Бұл  мәнді  басқа 
жолмен,  әлемдік  мұхит  аумағындағы  булану  мен  жауын-шашын 
арасындағы  айырым  арқылы  да  табуға  да  болады  (47  мың  текше 
шакырым).
Жердегі  судың  сақталуы,  жинақталуы  және  оның  динамикасы 
гидросферадағы 
су 
айналымы 
мен 
су 
батансы 
арқылы 
карастьфылады.  Жердің  геологиялық  тарихында  төмендегідей  су 
айналымы  және  ылгал  балансы  қалыптасқан. 
Геогарыштьщ айналым 
Жердің  планета  ретінде  қалыптасуының  бастапкы  кезеңінде  жүзеге 
асты.  Ол  кезеңде  су  және  оның  құрамдас  бөліктері  ғарыш  аралык 
кеңістіктен  Жерге метеориттермен және гарыш  шаңдарымен түссе,  ал 
кері  үдеріс,  яғни  судың  Жерден  ғарышка  таралуы  сутегінің 
диссипациясы  әсерімен  жүзеге  асты  (атмосфераның  қатты  сиреген 
қабатында  ультракүлгін  сәулелер  әсерімен  жылжуы).  Атмосфералық- 
мүхиттық айналым  архей дәуірінде-ақ Жер  бетінің  таяз  мұхиттар  мен 
жекелеген  аралдарға  бөлінген  кезінде  болган  сияқты.  Бұл  айналым
үрдісінде  мұхит  бетінен  ылгалдың  булануы,  оның  бұлттармен 
көтерілуі  және осы ылгалдың басым түрде  мұхитгардың үстіне жаууы 
жүзеге  асады.  Айналымның  осы  типі  қазіргі  кезде  де  мұхит
акваториясы  үстінде  ылғал  айналымы  орын  алған  кезде  көрініс  беріп 
қалады. 
..
Атмосфералық-континенттік-мұхиттық  айналым  материктердің
қалыптасуы  және  даму  үдерісі  кезінен  байқала  бастады.  Мұндай 
айналым  материктер  мен  мұхит  бетінен  ылғалдың  булануы,  құрлық 
пен  мұхиттардың  басқа  бір  жерлерінде  ылгалдың  түсуі  жэне  құрлық 
бетінен  мұхиттарға,  жер  асты  және  жер  беті  су  ағынымен 
сипатталады.  Алғашқы  ғеолоғиялық  дәуірлерде  планетада  басымдык 
сипат  алған  айналымның  бұл  типі,  қазіргі  кезде  мұз  жамылгысы 
қалың,органикалық  дүниесі  жаңадан  дамып  келе  жатқан  өңірлерге
тән.  Атмосфералық-литосфералық-биосфералық-мұхиттык  айналым
ның  қалыптасуы  органикалық  дүние  қалыптаса  бастаған,  әсіресе 
өсімдіктердің  мұхиттан  кұрлыкқа  шыға бастаған  кезімен  сәйкес  келді. 
Биосфераның  даму  үрдісімен  байланысты  осы  айналымның  маңызы 
қазіргі  кезде  де  арта  түсуде.  Ол  бүгінгі  күні  Жер  бетіндегі,  күн 
энергиясы  мен  фавитация  күшінің  әсерімен  жүзеге  асып  жатқан 
үздіксіз  үрдіс  ретінде  гидросфера,  атмосфера,  литосфера  жэне 
биосфераны  түгелімен  қамтиды.  Ылғал  айналымының  жылдамдығы 
гидросфераның 
әртүрлі 
бөліктерінде  бір-бірінен 
ерекшеленеді 
Мысалы атмосферадағы су буы бір жыл  ішінде 40 рет ауысады немесе 
эрбір  9  тәулікте  ылғал  алмасуының  жогары  жылдамдығы  тіркеледі.
42

Атмосферадан бір жыл  ішінде түскен ылгалдың булануына жер бетіне 
түскен  энергияның 
2 0
  %  жұмсалады,  сонымен  бірге,  осындай 
көлемдегі  энергия  су  буын  конденсациялау  кезінде  де  қажет  болады. 
Өзендегі  судың  барлық  көлемінің  толық  алмасуына  16  күн  қажет 
болса,  батпаққа  -   5  жыл,  көлге  -   17  жыл,  мұхиттар  мен  теңіздерге  -  
3000  жыл  қажет болар  еді.  Мұздықтардагы  су  алмасу тіпті  баяу  өтеді, 
тау  мұздықтарында -   1600  жыл,  қүрлық  мұздықтарына -   15000-20000 
жыл қажет.
Жердің су балансы
  дегеніміз -  жер  бетіне  жауын-шашын  түрінде 
түскен су  көлемі мен құрлық және әлемдік мұхиттар бетінен, олардың 
булануының  (белгілі  бір  уақыт  аралыгындагы  көпжылдық  шама) 
орташа  көрсеткіші.  Атмосфера  циркуляциясы  кезінде  атмосфералық 
жауын-шашын  түзілуіне  және  олардың  ғаламдық деңгейде  таралуына 
себепші  болатын  ылғал  алмасу  үрдісі  жүзеге  асады.  Мұхит  үстінде 
жүзеге  асатын  негізгі  үрдіс -  бұл  судың  булануы  негізінде  атмосфера 
қабаттарында  белгілі  деңгейде  су  буларының  жинақталуы.  Осы 
булардың 
8 6
  %  Әлемдік  мұхиттардың  беткі  бөлігінен,  калган  14  % 
кұрлық бетінен  жеткізіледі.  Мұхиттық  су  айналымының  манызды  бір 
бөлігі  - оның үлкен массаларының мұхит ағыстарымен тасымалдануы, 
бұл  ағыстар  жергілікті  жердің  (мұхит  акваториясы  немесе  құрлық) 
климатына өзінің  елеулі  әсерін  тигізеді.  Осы  ағыстар,  жалпы алганда, 
құрлықтағы  өзендермен  салыстырғанда  3  есе  көп  су  тасымалдайды. 
Ағыстармен 
байланысты 
су 
алмасу, 
мұхит 
бетіне 
түсетін 
атмосфералық  жауын-  шашындар  кезінде  болатын  су  алмасудан  50 
есе  қарқынды өтеді.  Материктегі су айналымы өзендердің,  көлдер мен 
батпақтардың,  мұздықтар  және  де  жер  асты  суларының  қатысуымен 
жүзеге  асады.  Өзендер  мұхиттарға  атмосфера  арқылы  мұхиттардан 
құрлыққа  тасымалданган  су  бөлігін  кайтарады.  Өзен  агысыи 
қалыптастыруда  жер  асты  суларының  маңызы  ерекше,  себебі  жер 
асты  сулары  ең  алдымен  тұракты  су  көзі  болып,  матеркхтік 
айналымды  сактап  отырады.  Жер  асты  сулары  осы  айналымга 
литосфералық  бөліктің  қатысуына  да  ықпалын  тигізеді.  Өзендер 
көлдік  жүйемен  де  тығыз  байланысты,  себебі  іс  жүзінде  барлық  ірі 
көлдерге  өзендер  суы  құйылады.  Көл  беті  булануынан  атмосфера 
қабатына  жыл  сайын  500-600  км  қосымша  су  булары  көтеріледі.  Су 
айналымындағы  маңызды  биологиялық  үрдістерге  транспирация 
жатады. 
Транспирацияға 
жұмсалатын 
шыгын 
құрлыктың 
жиынтықтық  шығынының  жартысына  жуыгын  құрайды  (жылына 
шамамен  30-35  мың  к м ).  Ол  бүкіл  жербеті  және  Әлемдік 
мұхиттардан бөлінетін буланудың 7 % құрайды.
43

Тұщы сулармен Оңтүстік Америка мен Австралия және мұхиттык 
аралдар жақсы  камтамасыздалгіан.  Қорда бар тұщы сулардың барлыгы 
бірдей  жогары  сапалық  көрсеткішке  ие  емес,  сапасыз  су  қоры  катты 
ластангандықтан  ауылшаруашылыгына  немесе  өндірістік  максаттарға 
жарамайды.  Әлемдік  денсаулық  сақтау  ұйымының  мәліметінше 
планетадагы 
2
  млрд.  жуық  адам  таза  ауыз  суы  тапшылыгын  көріп 
отыр.  Планетадың кейбір еңірлерінда ауыз су проблемасы  акаба сулар 
проблемасымен  ушығып  отыр,  себебі,  ірі  қалалар  мен  өндіріс 
орталықтарына  жакын  оркаласқан  елді  мекендердің  су  көздері 
барынша 
ластануға 
ұшыраған. 
Кейбір 
жағдайда, 
тұщы 
су 
жетіспеушілігін  болдырмау  мақсатында  қашық  жерлерден  құбырлар 
тартылуда.
Қазіргі  кезде  судың  ластануы  кең  таралган  құбылыс  екені  аян. 
Түптеп  келгенде,  шаруашылық  әрекеттер барысында  су  нысандарына 
коршаған  ортаға  бөлінетін  барлық  ластауыштар  келіп  түседі. 
Тазаланбаган  өндірістік  және  коммуналдық-тұрмыстық  сулардың 
агызылуы  -   жербеті  сулары  ластануының  ең  басты  себебі.  Су 
нысандарына 
өндірістік 
және 
коммуналдық-тұрмыстық 
ластауыштардан 
баска, 
топырақ 
эрозиясы 
өнімдерімен 
бірге,
ауылшаруашылығында  қолданылатын  минералдык  тыңайтқыштар
мен  пестицидтер,  мал  шаруашылығы  фермаларының  калдықтары  да 
түседі.  Атмосфераға  жіберілетін  көптеген  ластауыштар  жер  бетіне 
қонып,  жауын-шашын  сулары  мен  еріген  қар  суы  арқылы  өзен- 
көлдерге  түседі.  Осылайша,  су  нысандарының  күйі,  табиги  ортаның 
жалпы  ластану  дәрежесін  көрсететін  индикатор  бола  алады.  Өзен 
суларының  көп  тараған  ластауыштары  фенолдар.  Олар  1  өте  улы 
карбол  қышкылы,  креозол,  тимол,  т.б.  Фенолдар  бойынша  ШМК 
мөлшері 
0 , 0 0 1
  мг/дм  .  Фенолдарды  тотықтыруга  су  организмдерінің
тіршілігіне өте  қажетп судағы  еріген оттегі  жұмсалады. Дүниежүзінің 
көптеген  өңірлерінде  өзендердің  күйі  алаңдаушылық  тудырып  отыр. 
Сондықтан,  қазіргі  кезеңде, су қорларының ластануы  қоршаған ортаға 
зор  қауіп  төндіріп  отыр  деп  есептеледі.  Тазалау  құрьшымдарын  салу 
мен  кондырғылар  орнатуға  мол  қаржы  жұмсалып  жатса  да,  Америка 
мен  Еуропаның  көптеген  өзендері  ластанған  күйде  қалуда,  ол  әсіресе 
урбандалған  аумақтарда  қатты  байқалады.  АҚШ  өзендерінің  ластану 
дәрежесі  XX  гасырдың  70  жылдарында  10  есеге  артты.  Осы  уақыт 
аралығында  Миссисипи  өзенінің  суы  ластанғаны  соншалық,  егістікті 
суаруга  да  жарамай 
қалды.  Жагалауында  Вашингтон  қаласы 
орналаскан  Потомак  өзенінің  түбінде  өндіріс  және  коммуналдық- 
тұрмыстық  қалдықтардан  құралган,  кей  жерлерде  қалыңдығы 
3
  м 
жететін  кабат  жинақталған.  1969  жылы  мұнай  өнімдерімен  ластанған
44

Огайо  өзені  шын  мағынасында  өртенді.  Батыс  Еуропаның  ірі 
өзендерінің  бірі  Рейн  Голландия,  Франция,  Германия  мамандарының 
куәландыруы  бойынша,  1970  жылдардың  аягына  дейін 
«хішиялың 
клоака»
 
болды. 
Балық 
популяцияларының 
жаппай 
ауыру 
құбылыстары біздіи ішкі  су бассейндерімізде де кездеседі.  І995  жылы 
кей  өзендерде,  мысалы  Ертісте,  ластауыштар  мөлшері  ШМК  100  есе 
артып  кеткен.  Соңғы  кездерде  Каспий  теңізінде  итбалықтардың  жыл 
сайын  кырылып  жатқаны  да,  ондагы  ластану  дәрежесіиің  жогары 
екенін  көрсетеді.  Ластану  үрдістері  Әлемдік мүхитта да жүріп  жатыр. 
Бұған  таңғалатын  ештеңе  жоқ,  себебі  өзендерге  түскен  поллютанттар 
(егер  ол  нашар  ыдырайтын  поллютант  болса)  сумен  ағып,  мүхитка 
жетеді.  Сонымен  қатар,  мұхитқа  мұнай  өнімдері  және  қоқыстар 
танкерлер  мен  басқа  да  кемелерден  тасталады.  1993  жылы  теңіз 
жағалауының 
8
 
мың 
шақырымы 
тексерілді. 
Бұл 
жұмыстар 
дүниежүзінің  33  мемлекетінде  жүргізіліп,  оған  160  мың  адам 
өз 
еркімен  қатынасты.  Олар  теңізден  жағалауға  шыққан  5,5  млн  әртүрлі 
70  заттар  жинап  алған.  Олардың  59  %  -   пластмассалардан  жасалган 
заттар  (пластмасса  қоқыстары),  17  %  —  темекі  тұкылдары,  13  %  — 
сусындардын  кұмыралары,  олардың  тыгындары  мен  қакпақтары 
болып  шықты.  Балық  аулау  құралдары  мен  олардың  қалдықтары 
жагалауға шықкан қоқыстардың бар болғаны 
1
  % ғана құрады.
Құрлык  сулары  жалпы  алғанда  қалпына  келетін  қор  болып 
есептеледі.  Кейінгі  80-100  жыл  ішінде  әлемдік  мұхит  деңгейінің 
құрлық сулары есебінен көтерілуі байқалады.
Мысалы,  1900-1964  жылдар  аралығында  Үнді  мұхитының 
деңгейі  4  см,  Солтүстік Мұзды  мұхит деңгейі  17  см  көтерілген.  Басқа 
мұхиттар  да  6-12  см  дейін  көтерілген.  Бұл  мәліметтер  негізінде 
Әлемдік мұхиттың орташа  көтерілу деңгейін  есептегенде  жылына  1,5 
мм  болып  шықты.  ол  судың  көлемі  жылына  650  текше  шақырымға 
көбейеді  деген  сөз.  Қорыта  айтсақ,  кұрлық  пен  мұхит  арасындағы  су 
алмасуы  бұзылғандығына  байланысты  біз  650  текше  шақырым  тұщы 
суды  жоғалтады  екенбіз.  Бұл  есептеулер  1970  жылы  жүргізілген. 
Қазіргі  уақытта  суды  пайдалану  шамамен  2,5  есе  өскенін  ескерсек.
жоғарыдағы  есептеулер  қазіргі  жағдаиға  саи  келмеитіні  түсінікті. 
Қазіргі  таңдағы  мұхитқа  келетін  су  молшері  жылына  1630  текше 
шақырым  деп  есептеледі.  Бірақ,  мұнда,  судың  құрлықтан  буланыгі 
кетуіне  байланысты  кайтып  келмейтін  мөлшері  есепке  алынбаган. 
Жалпы  алғанда,  планетадагы  тұщы  су  проблемасы  шиеленісе  түсуде, 
сондықтан  бұл  әлемдік  қауымдастыктың  алаңдаушылығын  тудыруда. 
Антропогендік  ластанулар,  әсіресе  ұзындығы  100  шақырымға дейінгі 
кіші 
өзендерге 
тән. 
Олардың 
күйі 
су 
қорларының 
азаю
45

т е н д е н ц и я с ы н ы ң  
көрсеткіші  бола  алады.  Біздің  еліміздегі  кіші
өзендердің  саны  ж Щ   сайын  кему  үстінде.  Кіші  өзендер  суының 
кемуіне  көбінесе  ауылшаруашылық  шаралары  мен  ормандарды  отау 
жұмыстары  әсер  етеді.  Жазықтағы  өзендерде  су  түбінде  лайлы 
шегінді жинақталуы да көп  нұқсан  келтіреді.  Кіші  өзендер сапасының 
нашарлауы,  ягнн  таза  су  мөлшерінің  кемуі  кең  көлемде  жүруде. 
Өзенге  ағызылатын  ақаба  сулар  келемі,  кей  жағдайда,  сол  өзен  суы 
колемімен  бірдей  болып  кететіні  туралы  көптеген  мысалдар  келтіруге 
болады  Тағы  бір  алаңдаушылық  тудыратын  жағдай  -   кіші  өзендер 
суларын  қайтымсыз  пайдалану.  Суды  ең  көп  пайдаланатын  сала  -  
ауыл  шаруашылығы.  Өзендерден  алынатын  судың  60  %,  немесе  одан 
да  көбі  ауыл  шаруашылығының  қажетіне  жұмсалады.  Каналдардың 
кабырғалары  мен  түбі  арқылы  жүретін  сіңірілу,  булану  және  «артық» 
суды  ағызып  жіберуге  байланысты  суару  жүйесінің  пайдалы  әсер 
коэффициенті бар болғаны  60  % құрайды.  Осының бәрі  ірі  өзендердің 
де  тағдырына  ықпал  етеді.  Оған  айқын  мысал,  суы  Арал  теңізіне 
толық  жетпей  жаткан  Сырдария  мен  Әмудария  өзендерінің  қазіргі 
жағдайы.  Олардың  суларының  басым  бөлігі  егін  суаруға  жұмсалып 
келеді.  Шамамен  1960  жылдарға  дейін  бұл  өзендердің  суы  мол  еді. 
Аралға  жылына  56  гекше  шакырым  су  баратын.  Ал  1987  жылы 
Аралдың  деңгейі  14  м  төмендеді  де,  теңіз  айдыны  екі  есеге  кеміді. 
Ондагы  балық аулау өндірісі  1983  жылдан  бастап  жұмысын тоқтатты. 
1989  жылы  (алғашкы  9  айда)  Арал  теңізіне  бірде  бір  текшеметр  су 
келген  жоқ  және  оның  деңгейі  70  см  төмендеді.  Арал  өңіріне 
байланысты  1987 жылы  қабылданған Кеңес үкіметі  қаулысьг бойынша 
Аралга  келетін  Сырдария  мен  Әмудария  суы  2000  жылға  карай  15-17 
текше  шақырымға,  2005  жылы.  20—
21  текше  шақырымға  арттырылуы 
тиіс  еді.  Дегенмен  бұл  сол  кездегі  әлеуметтік-экономикалык 
жағдайларға байланысты  орындалмас  міндет еді.  1991  жылдан  бастап
Казақстан  мен  Орта  Азияда  ірі  суару  жүйелерінің  салынып 
жатпаганының өзі де көңілге медеү.
Су  қоры н ы н   ластануы .  Су  коры  антропогендік  жолмен, 
негізінен  өндіріс  орындарының,  ауылшаруашылығының  пайдаланған
суларын  өзендерге  ағызуы  нәтижесінде  және  тұрмыстық  қалдықтар 
аркылы ластанады. Әдетте, ластанған  сулар елді  мекендер мен өндіріс 
орындарынан  кәріз  жүйесі  арқылы  шығарылады,  оларды 
ақаба  сулар 
деп  атайды.  Нөсерлі  жауын-шашын  кезінде  немесе  қар  сулары  еріген 
кезде  де  акаба  сулар  өзендерге  құйылады  немесе  топыраққа  сіңу 
аркылы жерасты суларын ластайды.  Акаба суларды  шығу тегіне карай
үшке  бөледі:  өндірістік,  ауылшаруашылыктық  және  коммуналдық 
шаруашылық  сулары.  Өндірістік  калдыктар  кұрамы  кәсіпорынның
46

түріне, 
күрап-жабдықтарында 
қолданылатын 
шикізаттар 
мен 
реагенттерге,  өндіріс  технологиясына,  суды  тазарту  дәрежесіне  және 
т.б. жагдайларга қатысты болады.
Мысалы, 
мұнай  өндіру  және  өңдеу  өнеркәсібінің  ақаба 
суларының  құрамында, 
әдетте  әртүрлі 
көмірсутектер,  нафтен 
қышкылы,  меркаптандар  (органикалық  күкіртті  қосылыстар,  спирт 
аналогтары)  кездессе,  химия  өнеркәсібінің  ақаба  сулары  фенолмен, 
спирттермен,  шайыр  заттармен,  натрий,  кальций,  хлоридтермен  және 
сульфаттармен  ластанады.  Жылу  электр  стансаларының  акаба 
суларының  құрамы  әртүрлі.  Қатты  отынмен  жұмыс  істейтін 
стансалардың  ақаба  суларынан 
фторидтер, 
мышьяк, 
ванадий, 
канцерогенді  органикалық  қосылыстар,  фенолды  кездестіруге  болса, 
сұйық  отынмен  жұмыс  істейтін  стансалардың  ақаба  суларьі  көбіне 
мұнай өнімдерімен ластанады.
Жербеті  суларының  ластануы.
  Ақаба  сулар  арқыльі  өзенге 
түсетін  қалдықтардың  өте  залалдысы  сынап,  ол  гидробионттарда, 
әсіресе  балық  организмінде  сулы  ортадан  да  артық  мәлшерде 
жинақталып,  сол  арқылы  адам  организміне  өтеді.  Өзенге  ақаба  сулар 
аркылы  келетін  ластауыш  көздердің  бірі  -   шахталық  сулар  мен 
тастандылар, олар өндіруші  өнеркәсіп  қызметімен тыгыз байланысты. 
Осындай  кәсіпорындар  жанында  орналасқан  үйінділерден  жауын-
шашын  кезінде  агып  келепн  ластауыш  заттар  өзендерге  келіп 
құйылады.  Ауылшаруашылыгының  акаба  сулары  минералдьсқ  және 
органикалық 
тыңайтқыштарды 
колдану 
технологиясын 
бұзган 
жагдайда  және  зиянкес  жәндіктермен  күресу  шарапарын  дұрыс
жүргізбеу барысында орын алады.
Мысалы, топыраққа енгізілген  азоттың бір бөлігі (30-40 %),  агын
сулармен өзенге түскен  кезде, бактериялар  мен балдырлардың  қауырт 
өсуіне  керекті  жагдай  туындатады,  ал  оның  салдарынан  судагы 
оттегінің  коры  азаяды.  Құрамында  азоты  бар  суды  ішкен  адам 
денесінде  нитраттар  жинақталып,  біртіндеп  нитритке  айналады  да 
адамның  тыныс  органдарының  калыпты  қызметін  бұзады.  Фосфор 
тыңайткыштарының  егістіктен  өзенге  агып  келу  мүмкіндігі,  азотқа 
қараганда 
көп 
төмен. 
Өзен 
сулары 
ауыл 
шаруашылыгында 
қолданылатын  пестицидтер  арқылы  да  ластанады.  Су  экожүйесінде 
пестицидтер  балықтың майлы  ұлпаларында жинақталады да,  олардың 
өсу  қабілетін  төмендетеді,  белсенділігі  мен  миграциялану  қабілетін 
бұзады.  Өзендер  мен  көлдерге  құйылатын  ақаба  сулардың  барлық 
түрлері  табиги  суларды  ластайды,  олардың  қасиеттерін  тәмендетіп, 
құрамында  еріген  оттегіні  косып  алып,  су  қоймапарынын  түбіне 
уландыргыш  қоспаларды  шөктіреді.  Судың  беткі  кабатын  химиялық
47

ластануға ұшырататын ақаба сулардың тұрақты ағысы су коймасының 
экологиялық  жагдайын  өзгертеді,  олардың  өзіндік  тазару  жүйесіне 
нүқсан  келтіреді,  флора  мен  фауна  өкілдеріне  зиянын  тигізіп, 
адамөміріне  қауіп төндіреді.  ІмЗ  тазартылмаган  акаба  сулар 50-60  мЗ 
өзен суларын ластайды. 
г
Ж ерасты  
сулары ны ң 
ластануы . 
Жерасты 
суларының
антропогендік ластануының негізгі  көздеріне мыналар жатады:
-  өнеркәсіп  өнімдері  мен  өндіріс  қалдықтарын  сақгау  орындары 
және олардьщ тасымалдануы;
-  коммуналдық  жэне  тұрмыстық  қалдықтардың  жинакталган 
жерлері;
I 
тыңайтқыштар,  пестицидтер  жэне  басқа  да  химиялык  өнімдер 
қолданылатын ауылшаруашылық жерлері;
-  жерасты  суларына  топыраққа  сіңу  арқылы  жететін  ластанган 
жербеті сулары;
-  аралық  сулы  қабаттармен  табиги  немесе  жасанды  түрде 
байланысқан сулы қабаттың ластанған жерлері;
- ластанған атмосфералық жауын-шашын;
-  кэсіпорындардың  өндірістік  телімдері,  сіңірілу  өнірлері, 
бұргылау ұңғымалары;
- ядролык жарылыстар салдары.
^  Жерасты  суларын  беткі  ластауыштардан  сақтаудың  маңызы  зор. 
Кейбір  жағдайда  жербеті  ластауыштарының  сулы  қабаттарға  өтуі 
олардың  үстіңгі  бөлігінде  жатқан  қабаттардың  сіңіру  қабілеті 
аркасында  шектеліп  отырады.  Алайда,  кейбір  жағдайда  адам 
ластауыштарды 
жәнетазартылмаған 
суларды 
жердің 
төменгі
кабаттарына  саналы  түрде  енгізеді  (мысалы  мұнай  өндіру  кезінде 
төменгі  қабаттардағы  мұнайды  жер  бетіне  шығару  үшін  осы 
қабаттарға  қысым  түсіру  мақсатында  су  айдайды). 
Жерасты 
суларының ластануы микробтық және химиялық ластану деп белінеді. 
Микробтық  ластануға  көбінесе  қабатаралық  сулар  үшырайды. 
Жерасты  суларында  кейбір  патогенді  бактериялар  мен  вирустар  үзақ 
уақытқа  дейін 
( 1 0 0
  тәулік  және  одан  да  көп)  тіршілігін  сактайды. 
Ластану  ошақтары  мал  қоралары,  шүңқырлар,  ассенизациялау  және 
сүзу  телімдерінің  маңында  калыптасады.  Ластану  ошактары  әсіресе
ерекше  қауіпті  болып  келеді. 
Өнеркэсіп  орындарында  ақаба  суларды  тазарту  үшін  түнба  тоғандар,
шламдық тоғандар,  жинақтау тоғандары,  буландыру тогандары,  акаба 
сақтагыштар  мен  күл  сақгағыштарды  пайдаланады,  ал  олар  жерасты
суларының ластауыш көздеріне айналуы  мүмкін.
48

Әлемдік  мұхиттың  ластануьь  Судың  шектеусіз  мөлшерін 
бойына жинақтаған, дүлей дауылдар мен  теңіз  агыстарын  тудыратын, 
ластанудың қандай түрін болса да бойына сіңіретін Әлемдік мұхит, біз 
ойлаганнан  да  кауқарсыз  болып  қалуы  мүмкін.  Мұхмт  айдынына 
шамадан тыс ластауыш заттар -  пестицидтер, тыңайтқыштар. т.б.  улы 
заттардың  тогытыла  беруінің,  барган  сайын  көлемі  артып  отырган 
мұнай  өнімдерімен  шексіз  ластанудың  аягы  жақсылыққа  апармасы 
анық. 
Мұнай 
өнімдерін 
пайдаланудың 
дүниежүзі 
бойынша 
қарқындауы  әлемдік  мұхиттың  мұнай  және  мұнай  өнімдерімен 
жаппай ластануына әкелуде.  Мұнайды  өндіру  мен тасымалдау  кезінде 
бұрғылау  кешендерінде,  құбыр бойында немесе танкерлердің қызметі 
барысында апаттар  болып тұрады  және осындай  жагдайда 3-15  млн.т. 
мұнай немесе мұнай өнімдері мұхит бетінің бірнеше мындаган шаршы 
шақырымына  таралады.  Мұхиттар  ластануының  тағы  бір  көзі  мұнай 
өнімдерін  тұтынушыға  жеткізгеннен  кейін  танкерлерде  жүргізілетін 
тазалау 
жұмыстары 
кезінде 
(себебі 
танкердің 
түбі 
мен 
кабырғаларында  мұнай  қалдықтары  көп  мөлшерде  қалады)  және 
танкерге  жаңа  мұнай  өнімдерін  тиеу  кезінде  орын  алады.  Осындай 
тазалау  жұмыстарын  тиісінше  орындамағандықтан,  мұхит  айдынына 
жыл  сайын  2  млн.т.  мұнай  және  мұнай  өнімдері  төгіледі.  Дегенмен, 
мұнаймен  ластанудың  басым  бөлігі  (жылына 
6
  млн.т.)  құрлықтан, 
мұхит  жағалауындағы  кәсіпорындардан,  өзендер  мен  жаңбыр 
суларынан және т.б.  жолдармен  келеді.  Мұхиттарға түскен  мұнай  мен 
мұнай 
өнімдері 
тұрақты 
түрде 
орын 
ауыстырып 
отырады. 
Антициклондар  облысында  (мысалы  Азор  максимумы)  мұнай  су 
бетіне  жайыла  таралатын  болса,  циклондар  облысында  (мысалы 
Исландия 
жэне 
Алеут  минимумында)  мұнай 
өнімдері  терең 
қабаттарға,  тіпті  теңіз  табанына  дейін  таралады.  Уландыргыш 
қасиетке  ие  мұнай  өнімдері  теңіз  организмдеріне  -   планктон,  нектон 
және  бентос  тіршілігіне  кері  әсерін  тигізеді.  Бұл  кері  эсерлер  ең 
алдымен мұнайдың теңіз организмдерінің тыныс органдарын  гүгелдей 
жауып,  тұншығуы  сапдарынан,  үлкен  көлемді  улы  заттар  есебінен 
немесе  аз  көлемді  заттардың  ұзақ  уақыт  аралығындағы  кері 
әсерлерінен,  канцерогенді  заттардың  теңіздік  азық  құрамына  енуі 
салдарынан  жүреді.  Әлі  күнге  жалғасып  жатқан  жерасты  ядролық 
жарылыстарынан,  жағалаулардағы  атомдық  стансалардан  келіп 
жатқан тастандылардан және  мұхит түбіне көмілген  контейнерлердегі 
калдықтардан  тарапып  отырған  радиоактивті  ластанулар  айрықша 
қауіп  көзі  болып  отыр.  Бұл  ластанулар  концентрациясы  төмен 
болғанның өзінде адам мен гидробионттарға трофикалық байланыстар 
аркылы  күшті  әсер  етеді.  Сонымен  бірге  радиоактивті  изотоптардың
49

жартылаи  ыдырауының  да  ұзақ  уақытқа  созылатындыгы  қосымша 
қиындықтар  тугызады.  Бұл  жағдайдың  тағы  бір  көлеңкелі  тұсы  -   су 
коймаларының  радисактивті  ластануына  байланысты  сапрофитті 
микрофлораның  күйзелісте  болуы  олардың  өзіндік  тазару  деңгейін 
төмендетеді.  Қоршаған  ортаға  өзен  сагаларында,  теңіздер  мен 
мұхиттардың  жағалауларында  жылу  және  атом  электрстансаларының 
орналасуы  да  зор  қауіп  төндіреді.  Мұхиттардың  қатты  қалдықтармен 
ластануы  да  артуда.  Жыл  сайын  теңіз  көліктерінен  су  айдынына  800 
мың  т.  металдык,  640  мың  қағаз  және  пластмассадан  және  430  мың 
әйнектен жасалған заттар тасталады.
2.2 
Г еологи ялы қ  ортан ы ң   (оны ң  іш інде  то п ы р ақ ты ң ) 
экологи ялы қ қы зм еттері
Жер  планетасының  пішіні  геоид  тәрізді,  ол  Күн  жүйесіндегі
9  планетаның  бірі.  Орташа  радиусы  — 6371  км,  орташа  тығыздығы  — 
5,52  г/см2,  экваторлык  диаметрі  -   12756,5  шакырым,  Жер  осінің 
ұзындыгы  -   12713,7  шакырым,  экваторлық  радиусы  —  6378245  м, 
полярлық 
радиусы  —  6356863 
м 
(Ф. 
Н. 
Красовский 
мен 
А.  А.  Изотовтың  өлшемдері  бойынша).  Жердің  жалпы  ауданы 
510  млн.  шаршы шахырым,  оның  149 млн.  шаршы шақырымы кұрлык 
ауданына,  361  млн.  шаршы  шақырымы  мұхиттар  ауданына  сәйкес 
келеді.  Жердің  нағыз  пішіні  мен  өлшемдерін  геодезиялық  және 
астрономиялық  зерттеулер  арқылы  анықтайды.  Жер  бір  уақытта 
бірталай  әрекеттерге  қатысады.  Жер  Күнді  және  өз  осін  айналады. 
Жердің  осімен  айналуының  маңызды  салдарының  бірі  —  оның 
козғаласының  бағытынан  дене  ауытқыган  тәрізді  көрінуі.  Инерция 
заны бойынша кез  келген козғалушы дене дүние  кеңістігіне қарағанда 
қозғалыс  бағытын  сақтауға  тырысады.  Жер  айналымының  ауытқу 
әрекетін  1835  жылы  француз  ғалымы  Кориолис  дәлелдеген  және  ол 
«Кориолис  күші»  деп  аталған.  Сонымен  коса,  жер  бетінде  тәуліктің 
ауысуы  анықталған. 
Тәулік  барлық  меридианда  бір  уақытта 
басталады.  Әрбір  меридианның  өзіндік  жергілікті  уақыты  бар,  жер  өз 
айналысында әрбір сағат сайын  15  градусқа бұрылады, сондықтан бір- 
бірінен  1  сагат  айырма  жасайды.  Жердің  қозғалысынан  күн  мен 
түниің  ауысуы  туады,  жер  бетінде  климаттық  белдеулер,  табигат 
белдемдері  т.б.  пайда  болады.  Географиялық  қабык  калыптасу 
барысында  Жердің  ішкі  заңдылықтары  мен  ғарыштық  факторларға 
тікелей  байланысты  дамиды.  Географиялық  қабықтың  қасиеті  оны 
кұрайтын табиғат компоненттерінің әртүрлі  болуымен де анықталады. 
Сонымен 
бірге 
географиялық 
қабыққа 
оның 
кеңістіктегі 
құрылымының  әркелкі  болуы  сәйкес  келеді.  Құрлықтың  беті  үшін  ірі
50

және  кіші  географиялық  оөліктер,  яғни  географиялық  өңір,  облыс, 
провинция,  аудан,  ландшафт,  жергілікті  жер,  шатқал,  фация,  т.б.  тән. 
Сонымен,  Жер  бірнеше  қабықтан:  қатты  литосфера,  сұйык  -  
гидросфера,  газ  тәріздес  —  атмосфера  және  тіршілік  қабыгы  -  
биосферадан  тұрады.  Олар  бір-бірімен  өзара  әрекеттеседі,  сондықтан 
географиялық  немесе  ландшафт  қабығының  құрылысы  күрделі. 
Географиялық  қабықты  жан-жақты:  біртұтас  кешен  ретінде  де,  жеке 
компоненттері,  құрылымдық  бөліктері  -   белдеулер  мен  белдемдер 
бойынша  да  қарастыруға  болады.  Біздің  планетамыз  Күнмен  бірге 
Галактика  кеңістігінде  қозғалады,  осыған  байланысты  эртүрлі 
ғарыштық  факторлардың  әсеріне  ұшырайды  (электромагниттік  еріс, 
шағылысу,  корпускулярлы  радиация  және  т.б.).  Осы  факторлар 
әртүрлі  дәрежеде Жердің биосферадағы тірі заттарына әсерін тигізеді. 
Жерге  үлкен  әсер  ететін  планетааралық  орта  мына  компоненттерден
тұрады:
|  күн желі;
- планетааралық магниттік еріс;
- ғарыштық сәулелер;
-  шағылысқан  шаң-тозаңдар.  Планетааралық  ортаны  құраушы 
компоненттерге  жеке-жеке  токталайық. 
Күн  желі
  -   Күн  күмбезінің 
жоғарғы  бөлігінен  шығатын  зарядталған  протондар  мен  электрондар
бөлшектерінің ағымы.
Планетааралыц  магниттік  өріс
  —  Күндегі  ыстық  газдардың 
иондалған  массаларьіның  қозғалысы.  Ол  өріс  спираль  сияқты 
ширатылғын болады, демек Күннің айналуынан осылай қалыптасқан.
Ғарыштық сэулелер
 — Жер биосферасына жоғары жылдамдықпен 
енетін  энергияның  зарядталған  бөлшектерінің  ағымы.  Жер  бетіндегі 
ғарыштық бөлшектердің тығыздығы үлкен емес.  Іс жүзінде ғарыштық 
сәулелер  атмосфераға  сіңіп  кетеді;  дегенмен  олардың  іздері  теңіздің 
түбінде 
1 0 0 0
  м  тереңдікте  де  табылған.  Планетааралық  шаң- 
тозаңдардың болуы  метеориттерді  бақылау  жасау  кезінде анықталган. 
Қазіргі  кезде  оларды  әртүрлі  ғарыштык  аппараттардағы  шаң-тозанды 
бөлшектердің  болуын  тіркеу  және  Ай  бетіндегі  микрократерлердің 
қалыптасуын  зерттеу  арқылы  анықтайды.  Күннің  шар  тәрізді 
жаркыраған  дөңгелек түрінде  көрінетін  бетін 
фотосфера
 деп  атайды.
Оның  радиусы  жер  радиусынан  109  есе  үлкен,  ал  көлемі  Жер
көлемінен  1  300  000  есе  артық.  Күн  аспан  сферасында  әр  тэулікте 
шығысқа  қарай  жылжи  отырып 
1
  жыл  ішінде  бір  айналып  шығады. 
Күннің  осы  қозғалыстағы  жылдық  жолын 
эклиптика
  деп  атайды. 
Планетааралық шаң-тозаңдардың бұлттары эклиптика кеңістігінде коп 
шоғырланады.  Ол  Күнді  айнала  шагылысып,  зодиакты  жарық
51

калыптастырады.  Зодиакты  жарық  тропикте,  күн  батқан  кезде 
батысында,  күн  шығатын  кезде  шығысында  жақсы  көрінеді. 
Ғарыштык  шаң-тозаңдар  Жердің  бетіне  түскенде,  атмосфера  арқылы 
катты  кызады,  сондықтан  алғашкы  қасиетін  жояды,  яғни  корытылу 
үрдісі  жүреді  (соңында  сфералық  қорытылған  бөліктерге  немесе 
сферулаларға айналады).
Мысалы,  осындай  қалдықтар  Тынық  мұхитында  1884  жылы
«Челленджер» 
кораблінің 
экспедициясы 
кезінде 
(Дж.Меррей, 
А.Менард)  табылған,  қазіргі  кезде  Антарктида  мен  Гренландияның 
түптік  және  атмосфералық  шөгінділерінде  табылуда.  Шаң-тозаңмен 
бірге,  Жерге  метеориттер  де  түсіп  жатады.  Олардың  ең  ірісі  Гоба 
метеориті,  т= 6 0 т.  Кұрамына  қарай  темір,  тас  (хондрит),  жартылай
темір (палласит), шыны (тектит) метеориттер болады.
Мысалы,  Жер  бетіне  түскен  метеориттердің  92,7  %  -   тас
метеориттер,  5,6  %  —  темір  метеориттер,  1,3 
%
  —  темірлі  тас 
метеориттер.
Ж ер 
қойнауы  
к аб аттар ы н ы н  
ж іктелуі. 
Австралияның 
сейсмологы  Р.  Буклян  мен  кеңес  геофизигі  К.  А.  Куликов  өз 
зерггеулері  негізінде  Жерді  бетінен  қойнауына  қарай  жеті  кабатка 
бөлді  (А,  В,  С,  О.  Е,  Ғ,  О).  Жер  құрамына  бұлармен  қатар  алда 
сипаттама  берілетін  сыртқы  геосфералар  да  -   атмосфера  мен 
гидросфера да  кіреді.  А  кабаты  -  жер  қыртысы.  Мұхиттар  астындағы 
калындығы  3 -   5  шақырым,  материктер  астында  ол  шамамен 
30-80  шақырымды  кұрайды.  Жер  қыртысы  мантиялық  заты  суып, 
кристалдық  күйге  өту  барысында  литосфераны  қалыптастырган, 
сосын  тау 
жыныстарына  айналған 
мантияның 
беткі 
қабаты. 
Литосфера  астында  заты  икемді  күйдегі  астеносфера орналасқан,  кей 
жерлерде  астеносфера  заты  балқыған  күйде  болады.  Континенттер 
астындагы  балқыма  кей  жерлерде 
1 2 0 - 2 0 0
  шакырымда,  кейде 
400  шакырымға  дейінгі  қашықтыкта,  ал  мұхит  плиталары  астында 
алгашқы  шакырымнан  70  шақырымға  дейінгі  қашықтықта  табылған. 
Мұхит  пен  материктер  астындағы  астеносфера  затының  тұтқырлығы 
әртүрлі. 
Геодинамикалық  үдерістер 
жүруі 
мен 
литосфералық 
плиталардың  балқыган  әрі  жұмсак  астеносфера  бетінде  жылжуының 
себептерінің бірі осы. 
;
Утенберг  қабаты  деп  аталатын  В  қабатының  жыныстарынын 
тығыздыгы  4,3  г/см3,  қысымы  15  мың  Мпа  дейін  барады.  Әр 
тұстарында  балкыған  магма  ошақтары  кездеседі,  сол  ошақтардагы 
магма  жарықтардан  жер  бетіне  жанартау  болып  атқылайды.  С  кабаты 
(Голицын  кабаты)  -   400-100  шақырым  аралығындағы  төменгі 
мантияга  өтпелі  кабат.  Төменгі  мантия  (О  кабаты) —құрамы  бойынша
52

біртекті,  магний,  кремний  және  темірдің  тотықтарынан  тұратыи 
мантияның  қатты  күйдегі  бөлігі.  Оның  тыгыздыгы  өте  жогары 
(5,2 
г/см 
дейін), 
қысымы 
ІЗМПа. 
көлденең 
сейсмикалық 
толқындарының 
өтуі 
12,5-13,6 
км/с. 
құрайтынындыгымен 
сипатгалады. 
2900 
шақырым 
тереңдікте 
көлденең  толқындар 
жойылады,  бұл  қатты  заттың  икемді  (сұйык)  күйге  ауысқандыгын 
көрсетеді.  Жер  ядросы  келесі  қабаттарга  жіктеледі:  Е  -   сыргқы,  Ғ  -  
әтпелі,  О -іш кі.  Жер ядрюсы  2900  шақырымнан  басталып,  Жердін  қак 
ортасына  -   6371  шақырымга  дейін  созылады.  Сыртқы  ядро  (Н) 
негізінен  жұмсаган  немесе  сұйык  күйдегі  бір  валеитті  темір 
тотыгынан  тұрады.  Өтпелі  Ғ  кабаты  құрамы  бойьшша  Ғс
8
-тсн 
тұратын  сульфидтік  қабат  (4980-5120  ш.).  О  кабаты  оргалі>ік  катгы 
ядро.  Ол  темір  мен  никель  қорыгпасынан  түрады  (темір  90  %,  никель
10  %).  Ядроның  бетінде  амплитудасы  10-12  шақырымга  жстегіи 
биіктер  кездеседі,  сол  амплитудалар  жер  бетіндегі  таулар  регіидс 
көрініс береді.
Ж ердіц  іш кі  құры лы сы .  Ж ер  кы рты сы н ы к  кұры лы сы   мсн 
кұрамы. Қазіргі  кезде жер кыртысының  15-20  ш.  шамасындагы болігі 
толықтай  зертелген.  Тау  жыныстарының  түзілу  үрдістсрі  кезіпдс  жср 
бетіне  шыгатын  көпгеген  тау  жыныстары  мен  минералдар  үлгілсрін, 
сонымен  бірге  тау-кен  өндірістерінен,  бұргьілау  ұңгымаларынан, 
терең қазылган  және эрозияга ұшыраган  жерлерден  алынган  үлгілсрді 
талдау 
нәтижесінде 
жер 
қыртысында 
кездесетін 
химиялык 
элементтердің 
орташа 
құрамы 
есептеліп 
шыгарылган. 
Жер 
қыртысында  көп  тараган  44  элемеит  бар,  олардыц  ішіндс  ссгізі  жср 
кыртысынын  97,2-98,8  %,  оның  2  %  (огтсгі  жәнс  крсмпий)  -   жердіи 
жаппы  массының  75  пайызын  құрайды.  Жер  қыртысында  жиі 
кездесетін  титаннан  баска  алгашқы 
13  элемент  осімдіктсрдің 
органикалык  құрамына  кіреді  жәие  барлык  тіршілік  үрдістсрінде 
ерекше 
рөл 
атқарады, 
сонымен 
қагар 
олардың 
тонырақ 
кұнарлылыгындагы  маңызы  да  зор.  Жер  койнауындагы  химиялық 
реакцияга 
катысатын 
элеменпер 
санының 
коптігі 
ор 
алуан
қосылыстар 
түзілуіне 
алып 
келеді. 
Жер 
қыртысы 
оздсрі 
минералдардан  тұратын  гау  жыныстарынан  қалыіггасқан.  Минсрал  -  
бүкіл  массасындагы  физикалық  касиеттері  бірдей,  біртекті  химиялык 
кұрамды  табиги  дене.  Тау  жыныстары  -   шартты  түрдс  алгаида 
химиялық  құрамы  мен  касиеттері  тұрақгы  минералдардан  түраіын
геологиялық жаралымдар.
Қалыптасу 
жолыиа 
қарай 
тау 
жыныстарын 
магмалык, 
мегаморфтық 
және 
шөгінді 
жыиыстарга 
жіктсйді. 
Магма.іык 
жыныстар  балқыган  сұйык  магманың  жер  қойнауымда  не  онык
53

бегінде  суыган  кезінде  пайда  болады.  Суығаи  орнына  байланысты 
магмалық  жыныстарды  интрузивтік  (қойнаулык)  және  эффузивтік 
(тасыган)  деп  бөледі.  Магмалық  жыныстарга  гранит,  габбро,  базалы, 
т.б.  жатады.  Метаморфтық  жыныстар  магмалық  және  шөгінді 
жыныстардан,  метаморфизм үдерісі  әсерінен  -  литосфераның  ортаі-иъі
кабаттарындагы  жогары  температура,  қысым  және белеенді флюидгер
(ыстық  газ  бен  ерітінділер)  әсерінен  калыптасады.  Метаморфтык 
жыныстарга  тақтатас,  гнейс,  мәрмәр  т.б.  жатады.  Шөгінді  жыныстар 
жер  кыртысының  беткі  кабаты  мен  су  айдындарының  түбінде  бұрын 
болган 
жыныстардың 
бұзылуы, 
бір 
орыннан 
екінші 
орынга 
тасымалдануы 
және 
өзгеруі 
нәтижесінде 
қалыптасады. 
Олар 
механикалық  (үгілген),  химиялык  (хемогендік)  және  органикалык 
(органогендік) 
жыныстарға 
жіктеледі. 
Механикалық 
(үгіліен) 
жыныстар  магмалық  және  метаморфтык  жыныстардың  механикалык
бұзылуынан  пайда  болады.  Жыныстарды  құрайтын  бөлшектердін 
мөлшеріне  байланысты  оларды  іріүгінділі,  орташа  үгінділі  (кұмды), 
тозаңды  және сазды  жыныстарга бөледі.  Химиялық шогінді  жыныстар 
езінділердің  қоюлаь>ы  кезінде түскен тұнбадаи  пайда  болады.  Оларга 
әктас,  доломит,  тастұз,  т.б.  жатады.  Органикалык  (биохимиялмк) 
шөгінді  жыныстар  организмдер  тіршілігі  нәтижесінде  пайда  болады. 
Оларға  органогендік  әктастар,  бор,  шымтезек,  мұнай,  көмір  т.б. 
жатады.  Жер  кыртысындагы  әртүрлі  тау  жыиыстарыныц  үлесі  бірдей 
емес.  Магмалык  жыныстар  үлесі  70  %,  метаморфтык  жыныстар  үлесі 
17  %,  ал  шөгінді  жыныстар  үлесі  бар  болғаны  12  %  құрайды.  Жер 
кыртысында  ең  көп  таралганы  0 ^ -9 3
,8
  %  көлемді  алып  жатыр,  ол 
барлық  жыныстарда  кездеседі,  сондыктан  жер  қыртысы  оттегілі 
әлемге  жатады.  Минералдардан  жер  қыртысында  силикаггар  көп 
таралган  (плагиоклаз,  кварц,  пироксен,  амфибол,  биотит,  магнсгит
және  т.б.).  Жер  кыртысы  әртүрлі  типтегі.  әртүрлі  қалыптасудагы  тау 
жыныстарынан тұрады:
- шогінді тау жыныстары => 
9 , 2
 %
- метаморфтык тау жыныстары *=> 
2 0
 %
- магмалык тау жыныстары => 70,8 %.
Континенттердің беткі  қабагының  80  %  иіөі інді  тау  жыныстары-
мен  көмкерілген,  ал  мұхит  асты  теңіз  агзаларынын  таза  онімдерімен 
тұрады.
Ж ер  к ы р т ы с ы н ы ң   іиинсралды қ  кұрам ы :  плагиоклаз  (39  %), 
дала  шпаты 
( 1 2
  %),  пироксен 
( 11
  %),  кварц 
( 1 2
  %),  слюда 
(5
  %),
семфибол (5  %),  оливин  (3  %), саздакты  минералдар (4.6 %),  магнетит 
(1.5 %), кальцит (1,5 %), доломит (0,5 %) және т.б.  (4,9 %).
54

Ж ер  кы рты сы н ы и   петрограф иилы қ  курамы  мыиадай: 42,7 %
-   базальт,  габбро,  амфиболит,  дунит,  эклогит,  перидотиг, 
2 2
  %  -  
гранит,  гранодиориг, диорит, 21,4 % -  гнейс,  5,1  % -  тактатас,  4,2  % -  
саз, 2 
%
 -  карбонаттар,  1,7 % -  кұм, құмтас, 0,9 % -  мәрмәр.
Қазіргі  континенттік  жер  кыртысының  геологиялык  жасгары
әртүрлі.  Олардың  көбі  фанерозой  формациясына  сойкес  келеді.
сонымен  коса,  протерозой  жасындагы  жыныстар  да  кездеседі  (1800-
2250  млн.жыл).  Қорыта  келе  мынадай  зандылықтарды  байкауга 
болады:
- 
тау 
жыныстарының 
жасы 
негұрлым 
ұлгайган 
сайын, 
жыныстардың сыртқа шыгу ауданы согұрлым  азаяды;
-  бұл  үдеріс  геологиялық  айналымның  гасырлық  тербелуіпе 
байланысты болады.
Литосфера  -   Жердің  жогаргы  кабыгы,  оған  жер  кыртысы  жонс 
оның  астында 
орналаскан 
мантияның 
беткі 
қабаты 
жатады. 
Литосфераның  барлық  компоненггері  кристалдык  күйде  болады. 
Литосфера  өзінің  құрамы  мен  құрылысы  бойынша  біртекті  емес,  ал 
ондагы  табиги  үдерістер  әр  жерде  әртүрлі  гаралады.  Осыган 
байланысты  қазіргі  кезеңдегі  бедер  өте  түрлепгсп  сигіатга  болады. 
Бедер 
дамуының 
негізгі 
заңдылықтары 
мен 
күрылымдық 
ерекшеліктердің  географиялык  орналасуына  озіндік  осері  болатым 
геологиялық  үрдістер  мен  литосферанын  аумақтык  жіктелуі  (жср 
қабығының  типтері,  тектоникалық  құрылымы,  морфоқурылымы  мен 
морфомүсіні) 
мәселелеріне 
тоқталайык. 
Жер 
қыртысының 
калыптасуы  мен  дамуына  себепші  болатын  үдерісгер  гсологиялык 
үдерістер  деп  аталады.  Бұл  құбылыстарга  жоіарыда  аталіап  үгілу, 
өзендердің,  көлдердің, теңіздердің  геолог иялык  әрекеті,  жер  сілкіпісі, 
жанартау  аткылауы  сиякты  табиги  құбылыстар  жатады.  Күнмің  жылу 
энергиясы  мен  Жердің  ішкі  энергиясы  осы  үрдістсрдің  козгауімы 
күштері  санатында.  Әсер  етуші  эиергияның  козіпе  карай  геологиялык 
үдерістер  экзогендік  жэне  эндогендік  болып  жіктеледі.  Экзогсндік 
үдерістер  жердің  бетіне  таяу  қабагтарда  немесе  тікелей  омың бетінде 
өтеді.  Эндогендік  үдерісгер  жер  кыртысының  гсрсм  койпауларыпда
жүреді.
Эндогендік  үрдістер  дсгсніміз  -   Жердің  ішкі  эмергиясыпың 
күшімен  жер  қыртысында  жүріп  жататып  жапаргау  аікылауы,  жср 
сілкінісі,  тау  жыныстарының  метаморфизмі  жэне  т.б.  ортүрлі 
тектоникалық  козгалыстардан  тұратын  тектоникалык  үдерістер.  Жср 
кыртысының 
эпейрогендік  (тербелмелі)  қозгалыстсіры
  -   баяу,  бірақ 
ұзак,  жогарылы-төменді  тербелістсрді  'гуындатагып  күбылысгар.  ()л 
гербелістер  үнемі  жүріп  жатады  жоне  бір-бірім  кеңістік  псн  \ақыі
55

аралығында  алмастырады,  сол  аркылы  геологиялық тарих  барысында 
хұрлық пен мұхиттардың орналасуы мен  шектерін  айкындап отырады. 
Бір  мезгілде  байтак  облыстарды,  бүткіл  материкті  немесе  онын  коп 
бөлігін 
камтитын  Жер 
кыртысының  тербелмелі 
қозгалыстары 
ауқымды 
трансгрессиялардан 
(төмен 
багыітагы 
гектоникалык 
козгалыстар  нәтижесінде  жер  қыртысының  томендеуі  мен  теңіз 
суының 
құрлықка 
көтерілуі) 
жэне 
регрессиялардан 
(жогары 
багыттағы  тектоникалык  козгалыстар  нәтижесінде  жер  кыртысыиың 
көтерілуі 
мен 
теңіз 
суы 
деңгейінің 
төмендеуі) 
байкалады. 
Трансгрессия  мен  регрессия  бір-бірін  өте  ұзак  уақыт  аралыгыида  -  
200-300 млн.  жылдарға дейін созылатын  мезгілде алмастырады.
С ей ем и калы қ  құбы лы стар.  Сейсмикалык  қүбылыстар  (грскше
сейсмикос-  сілкіну,  шайқалу)  жер  кыртысының  серпінді  тербелістері 
түрінде  байқалады. 
Тербелістер 
жетерліктей 
куатты 
болғанда 
жарылыстар  және  басқа  қалдық  деформациялар  пайда  болады. 
Сейсмикалық  құбылыстардың  жер  бегіндегі  ең  айқын  білінуін 
ж ер 
сілкінісі
  деп  атайды  Жыл  сайын  жер  жүзіндегі  600-ден  астам 
сейсмикалық  стансалар  3000  жуық  әлсіз  жер  сілкіністсрін  тірксйді. 
Күшті  апатты  жер  сілкіністсрі  жылына  1-2  рет  болады.  Қалалар  меи 
ауылдардың  бұзылып  қирауы,  аса  зор  геңіз  толқындарының  пайда 
болуы  мен теңіз түбі  бедерінің өзгеруі  әдетте  осы  жер  сілкіністерімеи 
байланысты.  Сонгы  100  жыл  ішінде  жер  сілкінісіиен 
1
  миллиоинан 
астам  адам  каза  тапты.  1923  жылгы  Токио  жер  сілкінісінің  озінде 
140  мыңдай  адам  опат  болды.  Жер  сілкінісініи  кауіптілігі,  мегізіиен. 
адамдардың  бейкам  кезінде  күтпегеи  жердсн  өтстігінде.  Соңгы 
гасырлар  тарихында  осындай  көптеген  апатты  жер сілкіністері  болды. 
Солардың  ішінде  1755  жылы  Лиссабонда,  1966  жылы  Калифорнияда, 
Мессада,  1948  жылы  Ашхабатта,  1960  жылы  Чилиде,  кейінгі  кездері 
Түркияда, Жапонияда болған  тагы  басқа да  көптеген  жср сілкіністерін 
атауга болады. 
І Щ І І Щ Р
Ж ер  сілкіііістеріііііі  себсптсрі  және  сей см и к ал ы қ   оін акгы ц  
кұры лы сы ,  Жер  сілкіністерінің  басым  коишілігі  жср  кыртысы 
койнауында 
гіайда 
болатын 
ішкі 
кернсулердің 
босамсуыпа 
байланысты  екендігі  зергтеулер  аркылы  аныкталган.  Жер  сілкінісінің 
аз  белігі  жанартаулар  аткылауының  апдында  байқалады.  Бәсең  жер 
сілкіністерінін  тым  аз  бөлігі  жер  бстіндегі  тау  жыиыстарыпың
опырылып  кұлауына  байланысты.  Пайда  болу  себептеріне  карай  жер 
сілкіністері 
эндогендік
 және 
экзогендік
  болып  жіктследі.  Өуелгілсріне 
жанартаулык,  тектоникапык  жер  сілкіністері,  кейінгілеріне  жерлін 
опырылып 
кұлауына 
байлаиысты 
өтетіи 
жер 
сілкіністсрі 
(денудациялық  жер  сілкіністері)  жатадьі.  Оиырылуіа  байланысты
56

өтетін жер сілкішстері  кейбір тау  жыныстарыиың 
(әктас,  гигіс, 
т.б.) су 
әсеріиен  еріп 
шайылуыиың  нәтижесіиде  иайда  болган 
улкен 
куыстарының 
бетіндегі 
тау 
жыныстарыиыц 
сыдырылын 
бөлшектенуіне, тік беткейлердегі тау жыиыстары оз салмагыиың 
тсмс- 
теңдік 
күйінен 
ауытқуына 
байланысты 
өтелі. 
Мундай 
жер
сілкіністерінің бұзушы  күші  соншалыкты зор емес, тск  жергілікі і  гана 
мәні бар.
Жанартсіулың 
жер 
сһкіністерінің
 
әрскеті 
жаі іартаул ар 
белдемінде  гана  пайда  болады.  Бүлар  газдар  мен  лаикындар  жогары 
көтерілетін  жолдармен,  жарықтармеи  байлаиысты  жоис  жанартау 
аткылауларының  хабаршыларыиа  жатады.  Соидыктан  оидай  жср 
сілкіиістерін 
қатты 
жер 
сілкіністерді 
болжау 
максагыида 
пайдаланады. 
Осындай 
жер 
сілкінісгерін 
бақылау 
аркылы 
Камчаткадагы 
Шевелуч 
жанартауының  атқылауын  алдыи  ала 
хабарлауга 
мүмкіндік 
болды. 
Жаиартаулық 
жер 
сілкіністсрі 
айгарлықтай  қуатгы  келеді  жэне  оның  әрекетінен  жаиартауга 
гаяу 
аумактарда бұзылу, кирау орын алады.
Тектоникалың  жер  сілкіністері
  жер  қыртысы  койиауларында 
өтіп  жататын тектоникалық үрдістердің  салдары.  Ьүл  жер  сілкіиістері 
зор  аумақтарга  ықпал  етеді,  жер  қыртысының  озіиде  жэпе  опың 
бетінде  тұргызылғаи  түрлі  үйлер  меи  гимараттарды  қирату,  бу.зу 
арқылы  үлкен  зардап  тигізеді.  Соидықтан  бүл  арада  біз 
гсктоникалы к 
жер  сілкіністерді  ғана  жер  сілкіністерінің  негізгі  түрі  (барлық 
жерсілкіністерінің  95  %  жуыгы)  ретінде  карастырамыз.  Аумагыи/іа 
серпінді  толқындар  пайда  болатын  жердің 
і і і і к і
 
бслдсмі  жср 
сілкіністің  гипоцентрі,  ошагы  пемесе  фокусы  деи  аталады. 
Ь.үл 
белдемнің  жер  бетінен  тереңдігі  бірнеше  жүз  мегрден  300-700 
шакырымга  (кейде  одан  да  тереңірек)  дейін  жетеді.  Ссйсмикалык 
ошактың  тереңдігіне  байланысты  жер  сілкінісі  қалынгы  (оиіак  75 
шакырымга  дейінгі  тереңдікте),  аралык  (75-300  ш.)  жәис  терең 
фокусты  (300-700  ш.  дейін)  болып  жіктелсді.  Қиратушы  жср 
сілкіністерінін  көбінің  ошагы 
50  ш.,  ксйде 
100  ш.  деиіигі 
терендіктерде  ориаласады.  Эпицеитр  аумагыпда  тік  багыттагы 
толқындар  басымырақ  болады.  Әзінің  барлык  габигагы  жопіисн 
серпінді тербелістерге жататын сейсмикалық толқыидар  гимоиспгрдеіі 
жан-жақка тарайды.  Сейсмикалық толқыидар  бойлама  жэпс  колденең 
деп  аталатын  негізгі  екі  типке  болінеді.  Бойлама  голкыидар  озіпің 
козғалу  бағыттарында  тау  жыныстарыи  бірде  босаңсытыи  улгайіып, 
бірде  сыгымдап  кішірейтігі  отырады.  Бұл  толкыидар  катгы,  суйык 
және  газ тэрізді  орталардыи  бэріиде  де  тарай  береді.  Олардың  гарал\ 
жылдамдығы  тау  жыныстарының  заттык  ісүрамыиа  байлаиысіы.
57
і

Мысалы,  граниттерде,  гнейстерде  жэне  оларга  сыңарлас  жыныстарда 
бойлама  толкындар  5000-7000  м/с,  әктастарда  2000-5000  м/с,
саздарда  1400-2000  м/с,  кұмдарда  500-1100  м/с,  суда  1500  м/с-тей, 
ауада  330  м/с  жылдамдықпен  тарайды.  Ең  күшті  қирау  көп 
жағдайларда  бойлама  толкындардың  ыкпалына  байланысты  болады. 
Көлденен  толкындар  бойлама  толкындарға  перпендикуляр  бағьпта 
жүреді  де,  катты  ортада  ғана  тарайды  жэне  тау  жыныстарында
ысырылу  деформациясын  туындатады.  Көлденец  толкындардыц 
гаралу  жылдамдығы  бойлама  толкындардың  жылдамдыгынан  1,7  еее 
аз.  Ғимараттарды  қиратуда  олардың  алатын  орны  айгарлыктай  зор 
емес.  Жер  бетінде  эпицентрден  бастап  жан-жакка  ерекціе  сипаггы 
беткі  толқындар  тарайды.  Көлденең  толкындарга  карағанда  олардың 
таралу  жылдамдығы  біршама  төмен,  бірақ  олар  ғимараттардың
бұзылып  кирауына  айтарлықтай  әсерін  тигізеді.  Қиратушы  жер
сілкіністері  тез  өтеді,  бірнеше  секундтан,  бірнеше  минутка  дейіигі
шамада  болады.  1948  жылдың  казанында  Ашхабат  жерсілкінісінің
басты  дүмпуі  8—10  секундка  гана  созылды.  Кейде  ұзақка  созылагын 
жер сілкіністері де байкалады.
Мысалы,  1923  жылы  Камчаткада  жер сілкінісі  ақпаннанан  бастап 
бүкіл  сәуір  бойы  (195  сілкініс)  жүрді.  Алматы  қаласы  маңында  1887 
жылы басталған жер сілкінісі  үш жылдай уақытка созылды, осы уакыт 
ішінде  600  астам  сілкініс  сезілді.  Жер  сілкінісінің  пайда  болу 
себегггері  мен  олардың таралу  шегін анықгау  казіргі  гылымның басгы 
міндеттерінің  біріне  жатады.  Жер  сілкінісі  шамамен  белгілі 
орындарда  әркелкі  уакыт  аралықтарында  өтіп  түратынын  копісгси 
бақылаулар  көрсетті.  Жер  кыртысының  ор оіен д ік  (тау  ж аралу) 
қозғалыстары  салыстырмалы  түрде  жылдамырақ жүреді,  ол  катгіарлар
жаралуы 
мен 
ажырау 
үрдістерін  .  туындататын 
тектоникалык 
козғалыстар.  Орогендік  козғалыстар  эпейрогендік  қозгалыстарға
караганда  1-2  шамаға  кысқа,  және  әлдекайда  жиі  жүреді.  Орогендік 
козғалыстардың  козі  жер  кыртысында  да,  мантияда  да  (иегізілен
астеносферада) 
болады. 
Эпейрбгендік 
козгалыстар 
кебінесе
платформалық 
күрылымдарга, 
ал 
орогендік 
қозгалысгар 
жас 
геосинкланапдық облыстарға тән болады.
Э кзогендік  үдрістср  жер  бетінде  немесе  жер 
кыртысыпын
шамалы  тереңдігінде  жүреді,  олар  сыргкы  күштерге:  кү'н  сэулесінің
энергиясына, 
гравитацияга,  мұз  бен  су  агысының  күштеріпе.
организмдер  тіршілігіне  байланысты  туыидайды.  Олардың  негізгілері 
мыналар:
1) 
Тау  жыныстарының  угілуі.
  Ауа  темперагурасыпын  күрі 
ауыткуынан  тау  жыныстарының  қуыстары  мен  жарыктарындагы  су
оір
58

катуынан, 
көмір 
кышқыл 
газыныц, 
оггепшц, 
оргапизмдсрдіц 
ықпалынан,  сонымен  қатар  тау  жыныстарының 
химиялык  өзгеруі 
барысында  жер  беті  меи  литосфераныц  беткі-  кабатында  жүретін 
механикапық  бұзылу  үдрісін 
үгічу
  деп  атайды. 
Оіап  атмосфералык 
агенітер  (агенттер  -   ауа  темперагурасыныц 
маусымдық  жоне
тәуліктік 
өзгеруі, 
атмосферапык  жауын-шашын, 
атмосфералык
оттегінің  жыныстарга  әсері  т.б.),  топырақастар  жэне  жер  беті  сулары 
да  катысады.  Үгілу  үдрістері  өтіп  жататын  жср  қыртысыныц  болігі 
үгіпу қыртысы
  деп  аталады.  Оныц  қалыңдыгы  бірнеше  саіпимегрдеп 
300-400  метрге  дейін  жетеді.  Басымырақ  эсср  егетін  факторларыма 
банланысты  үгілу  физикалық,  химиялык,  биологиялык 
пемесе 
органикалық үгілу болып жіктеледі;
2) 
Физиксиіьщ  немесе  механикальщ  үгілу.
  Физикалық  үгілу  тау 
жыныстары  мен  минералдардың  химиялык өзгерістсргс  шалынбастан 
өлшемі әртүрлі бөлшектерге бөлінуімеи  сигіаггалады. 'Гау  жынысгары 
температураның ауытқулары, судың катуы, желдің механикалық куші, 
жел  айдаган  құмның  согу  күші,  капилллярлік  куыстар;іа  гуздардыц 
кристалдануы,  өсімдіктер  тамырларыныц  өсу  үрдісі  ксзіиде  найда 
болатын  қысым,  тагы  баска  құбылыстардыц  нәтижссіндс  күйрсп 
бөлшектенеді.  Физикалық үгілуде темперагуралык  құбылыстар  басты 
орын алады.  Жер бетінде,  эсіресе  шөлдерде температураныц тэуліктік 
ауытқуы айтарлыктай шамада болады.
Мысалы,  Қарақұмда  күндіз  температура  80  °С  дейін  жсгеді,  ал 
түнде 20 °С дейін төмендейді. Темпераіура жогарылаганда барлык  гау 
жыныстарының  көлемі  ұлгаяды,  ал  темгіератураиыц  томепдеуінеп 
сыгымдалып, 
көлемі 
кішірейсді. 
Күн 
сэулссі 
түсксндс 
гау 
жыныстарының сыртқы  бөлііі  ішкі  бөліктерінен  горі  молырак қызады 
және  көлемі  кеңейеді,  өйткені  тау  жыныстарыныц  жылу  откізгішгігі 
біршама төмен бөлады.  Осыныц  пәтижесіиде тау жыпысының сыргқы 
қабаты  қабыршықшныгі,  ішкі  массадан  бөліпеді.  Суыпу  кезіпде
жыныстың 
қабаттары 
ішкі 
қабаттарга 
карагапда 
жылдамі>ірак 
салқындайды,  нэтижесінде  жарыкшалар  пайда  болады.  Алма-кезск 
жылыну  мен  суыну  тіпті  ең  катты  тау  жыпыстарыпыц  массішіп 
катайда 
бұзады. 
Әртүрлі 
минералдардыц 
жылудап 
кецеіо 
коэфициентінін  эркелкі  болуы  да  темпсратура  ауыгкуларыпыц 
күйретуші әрекетін  күшейте түседі.
Мысалы,  ұзындыгы  30  см  іранит қайракшасын  I  °С  жылыгкапда
ортоклаз  0,00026  см,  кварц  0,00040  см  дейіп  ұлгаяды.  Сопдыкган 
жылыну  мен  суыну  алмаскаи  ксздс  ұлгаю  коэффиииеиті  лртурлі 
келетін  бірнеше  минералдардан  қүралган  тау  жыиыстарыиыц 
буллл> 
пэрмені  жогарылап,  жарылады.  Минералдар 
мен 
тау  жыныстарыныц

түсі  де  әркелкі  жылынуға себепші  болады.  Қара,  кошкыл  қокыр  түсті 
минералдар  мен  тау  жыныстары  аиіык  гүсті  минералдар  мен  га\ 
жыныстарына  қарағанда  каттырак  кызады,  сондыктан  олардың  үгілүі 
де біршама тезірек жүреді.
Тау 
жыныстарының 
бөлшектенуі 
олардың 
куыстары 
мен 
жарықтарындағы  судың  қатуы  арқылы  да  өтеді.  Су  катып  мүзға 
айналғанда  оның  көлемі  9  %,  кысымы  2400  кг/см2  дейін  ұлгаяды.
к
Температура  ауыткуының  әсерінеи  пайда  болатын  үсақ  жарыкшалар
оларға  жиылған  судың  катуынан  кенейіп  тереңдей  түседі.  Бүл 
кұбылыс 
аяздық үгічу
 деп  аталады.  Аяздык  үгілу  нәтижесінде  тіпті  ең 
тыгыз  және  катты  тау  жыныстарыиың  өзі  бөлшектеніп  кесектерге 
айналады.  Тау  жыныстарының  физикалық  үгілуі  ауа  мен  судың 
козгалмалы  массасының,  жарыкшаларды  қуалай  енген  өсімдіктер
тамырларынын механикалық эсеріне де байланысты.  Физикалык үгілу 
жасаиды  кұрылыс  материалдарыиа  да  әсерін  тигізеді.  Осірссе  үГыср 
мен  ғимараттардың беткі  бөліктері  күштірек  үгіледі.  Физикалық үгілу 
құрғак,  күрт  континснтті  (шөлдер)  немесе  суык  (таулы  аудандар) 
климат  орнаған  жерлерде  басымырақ  орын  алады.  Орта  Азияның
шөлдері  мен  еліміздің  солтүстік  өңірлерінде  физикалық  үгілудің 
айкын мысалдарын  көруге болады;
3) 
Хітиялық  үгілу.
  Тау  жыныстарының  құрамына  кіретін 
минералдардың  химиялык  кұрамының  өзгерістеріи  тугызып,  туынды 
минералдар  алатын,  жаңа  минералдардың  түзілуіне  себепші  болатын
кұбылыстар 
жиынтығы 
химйялық 
үгілу 
деп 
аталады. 
Тау
жыныстарьіның  минералдарымен  өзара  химиялык  әсерлесе  алагын
қуатты  заттарга  су,  оттегі,  көмір  қышкылы  және  органикалық
кышкылдар  жатады.  Химиялық  үгілудің  негізгі  түрлеріне  тотыгу.
гидратация  (су сіңіру), дегидратация (судан  арылу), еру жоне гидролиз 
(ажырау) жатады.
Тотыгу.
  Тогыгу  үрдісгері  топыракасіар  суларыиың  деңгейінен 
жогарырак орналаскан жер  қыртысының жогаргы  болігінін аумагында 
өтіп  жатады.  Лтмосфера  (жаңбыр)  суында  3  %  дейін  сріген  ауа 
болады.  Атмосфера  ауасымеи  салыстыргаида  суда  ерігеп  ауада 
о і т с г і  
мөлшері  жогары  (30—35 
%)
  болады  (агмосфера  ауасындағы  отгегі 
мөлшері  21 
%).
  Сондықтан  жер  кыртысының  жогарғы  болігіндс
айналымда 
жүрген 
атмосфера 
ылгалы 
тотықтырушы 
рстінде 
минералдарға көбірек әсер етеді.
Гидратацыя
 
Үгілуге 
берік 
жаңа 
минералдардың 
сумсн 
косылыстар  түзу  үрдісі  гидратация  деп  аталады.  Гидратация  сусыз 
минералдарга  тэн  келеді.  Мысалы,  су  жұтқан  аигидрит  кальцийдің 
^улы  сульфаты  —  гипске  айналады.  Минерал  су  сіңіргсиле  опыи
60

кристалдык  торы  кайта  куралады  да,  көлсмі  ұлгаяды.  Лигидридпсн 
сапыстырғанда  гипс  өз  көлемін  33  %  дейін  үлкейтеді,  ал  бүл  гау 
жынысының  бұзылып  күйреуіне  себеиші  болады.  Гидратация  үрдіеі 
кобінесе 
жарыкшактылыктың 
дамуыиа 
әкси  -  соіады. 
Үлкси 
тереңдіктер  белдеміне  түскен  гигіс  күрамындагы  суыиан  арылыи. 
кайгадан  ангидридке айналады, бүл  үрдіс 
дегидратаііия
 ден аталады.
Еру.
  Химиялык  үгілудін  карапайым  түрі  -   судың  тау  жымысын 
ерітуі.  Суда  барлық  минералдар  мсн  тау  жынысы  тым  болмашы  гана 
мөлшерде  ериді.  Құрамында  комір  кышқылы  меп  оггегі  бар  судың 
еріткіштік 
касиеті 
едәуір 
артады. 
Тау 
жыііыстарын 
түзуші
минералдардың ішіндегі ең срігіші  гипс, одаи  ксиін  калыіи г.
Гидролиз.
  Су  ерітінділері  минералдарды  тек  суга  каныктырыи 
кана  коймайды,  сонымен  бірге  заггардың  еруі  мен  алмасу  түріндсгі
химиялык  ыдырауды  туындатады.  Гидролиз  деп  аталатын  осы  урдіс 
минералдардың  бастапкы  кристалдык торып  бүзып,  жаңа  кристалдык 
торды  кұрайды.  Табигаггагы  гидролиз  силикаггарда  айкынырак 
байкалады.  Су  мен  комір  кышкылыиың  катысуы  аркылы  осы 
сыныптың  мииералдары  оздсрінің  жскс  күраушы  боліктерінс  деиім 
ажырайды  және  алмасу  үрдісінде  жаңа  химиялық  косылыстар  түзсді. 
Осы  косылыстардын  бірсыпырасы  ерітіидіге  түседі  де,  үгілу 
белдемінен  шайылып  кетеді,  өзгелері  калдык  косылыстар  рстінде 
қшіып  кояды.  Натрийдің,  кальцийдің,  магнийдің  күкірт  қышқылды 
жэне  көмір  кышқылды  чұздары  оңай  еригіи  косылыегарга,  ал 
кремнийдін,  алюминийдің,  темірдің  гидрототыктары  киыи  сритін 
косылыстарга  жатады.  Гидролиздің  ең  айкын  мысалы  рстіндс  дала 
шпатының  каолинденуін  атауга  болады.  Жер  кыртысыидагы  барлык 
минералдардын  жартысына  жуыгын  күрайтын  дала  іппаты  су  мсн 
көмір  кышқылының  катысуы  аркылы  ыдыраганда,  топырак  іспстті 
каолинитті,  аморфтык  опалды,  калийдің,  натрийдің.  кальңпйдің  суда 
ерігіш 
көмір 
кышкылды 
түздарын 
түзеді. 
Жердің  теренірек 
кабаттарында  химиялық  үгілу  баяулайды.  Мүны  тсреңдеген  саиын 
судың  оттегі  пен  комір  кышкыл  газыпан  арылуы  жопе  озпнң 
химиялык  белсенділігіи  төмендстстіпдігімен  түсіндіруге  болады. 
Химиялык  үгілудің  куаттылыгы  су  мен  срігінділердің  әеер  егу 
аумагына,  олардың  температурасыпа,  соиы.мен  бірге  минералдардын 
үгуші агеиттерге беріктігінің дәрсжесіис байланысты.  Үгілуге ен оерік 
минералдар  катарына  кварц,  мусковиг,  коруид  жатады,  кальңнмің. 
коңыр  амфиболдың,  тагы  баскаларының  үгілуге  беріктігі  олардап 
біраз  төмен.  Механикалык  үгілу  нәтижесіидегі  тау  жыныстарыпың 
бөлшектеиуі  химиялык  үгілудің  пэрмеиіи  күшсйтсді.  Жылы  жопе 
ылгалды климат жагдайында химиялык үгілу  күіиейе түседі.
61

Биологуяльщ  (органикалық)  угілу.
 
Үгілудің  бұл 
түрі 
гірі
организмдердің  тіршілік  әрекегі  барысында  гау  жынькггарының 
ыдырауымен  сипатталады.  Органикалық  дүние  тікелей  механикалық 
және  химиялық  жолмен  әрекет  егу  арқылы  тау  жыныстарын  бұзады. 
Механикалық  бүзуды  өсімдіктер  өздерінің  гамыр  жуйесі  аркылы 
атқарады.  Агаштардың  тамыры  тіпті  берік  тау  жыныстарының  озін 
жарып,  бөлшектеп  жібереді.  Ақтікеннің  (Ыіігагіа)  20  сангимегрлік 
гемірбетон  тақтаны  тесіп  өткені  белгілі.  Шөпгосін  осімдіктсрдіц 
гамыры  қаланың  көшелеріндегі  асфальт  қабатын  он-оңай  тесіп 
шыгатынын  байқаган  боларсыз.  Жертесушілерге  жататын  коптеген 
тірі  организмдер  тау  жыныстарьш  да  бұзады.  Үгілу  қыртысында 
жертесушілер  оздеріне  көптеген  қуыстар,  жолдар  жасап  алады.  Тінті 
қатты  іау  жыныстарының  өзін  үңгігі  отіп  кегеді.  Әрбір  жарты  гектар 
жерде  шамамен  150000  қүрт  болатындыгы  анықталган.  Бұлар  жыл 
сайын  жер  бегіне  10-15  тонна  тау  жыныстарының  ұнтақталган 
үгіндісін  шыгарады.  Бактериялардың  эргүрлі  топгары  да  зор  ж.ү.мыс 
атқарады  (1  га  топырақ  массасында  3-7  тоннага  жуық  молшерде
микроорганизмдер болады).
Ж елдің  гео л о ги ял ы қ   эрскегі.  Ж ел  эр ек еі герінс  б ай л ан ы сгы  
өтетін  гео л о ги ял ы к   үдерістер  эолды к  үдерісгер  (Эол-гр.  Ж ел
күдайы) деп  атал ад ы . 
Эолдық  үдерістер
 -  желдің  эсерінен  бедердің
қалыптасу 
үрдісі: 
дефляция
 
(«дефляре»-топырак 
бөлшектерінің 
үрленуі,  шашырауы,  ұшырылуы)  эолдық  материалдар  аккумуляииясы 
(көбінесе  құмның  өз  орнынан  белгілі  бір  кашықтыкка  ауысуы 
нэтижесінде  жинақталуы)  жэне  жылжымалы  құмдардын  бедердің 
деструктивтік 
формаларын 
(ұшыру 
шұңқырларыи, 
сілемдерін, 
қуыстарды)  қалыптастыруы.  Бұл  үдерістер  куаңшылык  аудандарда, 
эсіресе  шөлдерде  кең  таралган,  дегенмен  теңіздер  мен  озен 
жагалауларында  да  (жагашагылдар)  кездеседі.Жел  зор  геологиялық 
жұмыстар  атқарады,  жер  бетін,  жыныстарын  бұзады,  оларды  кажап, 
кайрайды, үгіліп түскен бөлшектерді ұшырып  әкетеді.  Бұл  кұбылысты 
корразия  («корразус»-қайрау,  қырнау)
  деп  атайды.  Жел  бұзган  жыныс 
болшектері  ұшыру  арқылы  көшіп  екінші  орынга  барып  жиылады  да, 
пішіні  гүрліше  келген  шогырларды  түзеді.  Желдің  геологнялык 
эрекеті 
негізінен 
оның 
жылдамдыгына 
байланысты. 
Ауа 
қозгалысының  жылдамдығы  артқан  сайын  жыныс  бөлшектерін
ұшыру,  үрлеу, суыру, тасымалдау,  қайрап  үшкірлеу жэне баска да  жел 
әрекеттерінің  түрлері  күшейе  түседі.  Осылардын  бэрін  мынадай 
деректермен  сипаттауга  болады:  ауаның  қозгалу  жылдамдыгы 4,5  м/с. 
6,5  м/с  дейін  жеткенде  ірілігі  0,25  мм  дейіигі  жыныс  түйіршектері 
ұшырылып  көшеді,  10-11  м/с  ауа  қозгалыс  жылдамдыгында  ірілігі
62

0,5-1 
мм 
түйіршіктер  ұшырылып 
орын 
ауыстырадм: 
жс;іліп 
жылдамдығы  20-30  м/с  жеткенде  өлшемі  4  мм,  ие  одап  да  ірідеу 
кесектерді  дөмалатып  әкетеді,  жел  жылдамдыгы  30  м/с  жетіп  пе  одан 
да  жогарылағанда  агаштар  тамырымен  жүлынып  калады.  Циклондар 
мен  дауылдардың  бүзу  күші  ерекше  жогары  болады.  Ьүлар 
50-80  м/с 
жылдамдықпеи 
қозғалып 
отырмп 
ойсырататын 
аса 
апатгы 
қиратуларды  туындатады.  Дауылдар  аспанга  шаңиың  зор 
массасын
ұшырып  әкетеді.  Тау  жыныстарыи  бұзу  арқылы  желдің  геологиялык
әрекеті әртүрлі  климатгык белдемдерде өтіп  жагалы. 
Вүл  орекетгердің 
өтуіне  ең  колайлы  орындарға  құргақ  жоне  ыстык  климапы  оңірлер, 
жалаң  тау  жоталары,  өзендер  меи  теңіздердің  жагалаулары  жатады. 
Желдің  күйретуші  әрекеті  дефляция  -   минералдар  мен  тау 
жыныстарыныц  уатылып  бөлшектенген  борпылдақ  қалдықтс/рчні 
үрлеп  көиііріп  әкету үрдісі.
  Корразия  -  жалан тау  жыныстарыпан  жел 
көшіріп  айдап  әкеткен  катты  бөлшектердің  механикалық  жолмен 
үйкеліп,  қырналып  жонылуы,  сыдырылуы.  Каррозия  мен  лефляңия 
бір-бірімен  өзара  байланысқан  үрдістер.  Осы  екеуінің 
кабаттасып 
жүргізген  әрекеттерінің  аркасында  бедердің  түрлі  пішіндері  пайда 
болады.  Бедердің  бұрыс  пішіндері  жел  емін-еркіи  жайлагап 
шөлдерге 
тән  келеді,  ал  бедердің  дұрыс  пішіндері 
оңайлықпен  бүзыла 
қоймайтын  ерекше  берік  әрі  мығым  жыиыстар  тарагаи  орындарда 
пайда  болады.  Бұрыс  пішіпді  бсдср  бүзылуга  ыңгайлы, 
жүмсак, 
борпылдак  жыныстар  дамыған  орындарда  қалыптасады.  Сойдак 
тастардын арасында алуан түрлі келген пішіндер белгілі.  Олар  мүиара,
баған,  біз,  үстел,  саңырауқұлақ,  айиатас,  сандыкгас  тагы  басқа 
көптеген 
пішіидерде 
кездеседі. 
Сойдактастардың 
кейбіреулсрі 
адамның,  жануарлардың  сырт  гіішініне  үқсас  болады.  Бсдердің  бүрыс
пішінді  түрлерінің  арасында  эол  шұңқырлары  кездеседі.  Олар  нагыз 
жыныстар  бетінде  борпылдак  жыиыстардың  үсак  түйіршіктсрінің, 
кесектерінін дөңгелене көзгалуының иәтижесінде  иайда болады.
М ұнара  тэрізді  сойдактастар. 
Көиіу.
  Сумен  салыстырганда 
ауаның 
тығыздығы 
біраз 
томен 
болуы 
ссбебінеп 
жыиыс 
'гүйіршіктерінің  жел  аркылы  көшуінің  өзіие  тэн  кейбір  ерекіпсліктері 
байкалады.  Желдің  тасымалдау  әрекеті  тозаң  жоие  күм  торізді 
болшектерді  (ірілігі  1  мм дейінгі түйіршіктсрді)  кошірумен  шектеледі. 
Гек  дауыл  кезіиде  гана  біршама  ірілеу  боліпекгерліи  копгірілуі 
мүмкін. 

жүктеу/скачать 6,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: