Г. К. Сатыбалдиева биология гылымдарының кандидаты

З о о ф а гт а р - 
корек ретінде тірі  жануарларды  пайдалапады. 
Индикаторлар 
жерастындагы  кеидерді  аныктауга  жордсмдссстіи
өсімдіктер.
Климатоп  -   (грекше 
кііта 
(кіітаіоз)  еціс, 
Юроз 
-  
орыи) 
-  
ортаның  (ауа  немесе  сулы 
ортаныи,  олардың  гаідык  қүрамыныи. 
тсмпературалык  режимімің 
жәпе 
т.б.) 
жәнс 
бүл 
ортада  тіршілік  стстіи 
организмдерге  тон  физикалык 
және 
химиялык 
синаі гамаларыпын
үйлесімі.
Консументтср 
(лат.  сопзито  — 
тұтыиамын),  тұтынуаіылар 
-  
коректік 
тізбекте 
фотосинтез 
нсмесе 
хемосинтсз 
жүргізсгіп 
өндіргіштер  (продуценпер)  іүзегіи 
.дайынорганикалық  запарды 
пайдаланатын 
организмдер. 
Барлык 
гетеротрофты  оріанизмдер 
Консументтер болып табылады. Олар оздері 
пайдалапгаи оргаиикалык 
заттарды  акыргы  өнімдерге  дейін  ыдыратпайды. 
Копсумептгср 
тобына  барлык  адам,  жануарлар  түрі,  микроорганизмдсрдіц 
біраз
тобы, паразит жэне жәндік жегіш  осімдіктер жатады.
Консорции 
(латынша  сопзогііит  катысу)  -   озара  тыгьп 
байланысқан  және  қау ы м дасты ісгы ң  орталык  мүшесіне  иемесе
ядросына тәуелді эр текті организмдер жиьштыгы.
Коміртек  аііналымы 
-   табигагга  көміртеістің  үздіксіз  айпалу
кұбылысы.
Көші 
- 
қон 
— жануарлар  ортасының  қолайсыз  жагдайларына  нс 
олардың даму циклдеріне байлаиысты жылжып  қозгалуып атайды.
Күкірт 
ай н алы м ы  
табигатта 
күкірттің 
үздіксіз 
айналу
қүбылысы.
Қ а л а л ы к   экожүнс  -   кала  аумагы 
жоне 
оиың 
түргыидары  (алам
жәие басқа тірі организмдер).
Қыска  күи 
осімдіктері  фопик және субторпик осімдікгсрі.
М ангр  (Мап§го\е)  -   мәцгі  жасыл  ағаштар  мсн  бүталар  осксп 
ормандар.  М а н ф   ормандары  тропиктік  бслдеудс  жзне  теиіз  (мүхит) 
жагалауларында  өседі.  Агаштардың  биіктігі  псгізіпсн  10  м-дсн 
аспайды.  Флорасында  ризофорлар  мен  вербенлер  (нар-кайсар)  басым
өскен. 
.  .
Метабиоз  -   микроагза  түрлері  арасыидагы,  олардыц  бір  түршіи
тіршілік өнімдері, екіншісінің корск  козіне айналуымси синапалатым. 
олардын өзара қатынастыккалыптары.
1
0
9
I

М ем лекеттік  табиғи  қ о р ы қ   қ о р ы   -   қоршаган  ортанын  табиги 
эталондар,  реликтілері,  гылыми  зерттеулерге,  агарту  білім  беру  іеіне, 
туризмге  және  рекреацияга  арналған  нысандары  ретінде  экологнялык, 
гылыми  және  мәдени  жагынан  ерекше  кұнды,  мемлекеток  коргауга 
алынган  аумактарының  жиынтыгы.  Қорықтардыц  басты  максаты  -  
табиги  ландшафтылар  эталонын  мұндагы  тіршілік  ететін  өсімдіктер 
мен  жануарлар  дүниесімен  коса  сактау,  табиғат  кешендерінін  табиги 
даму заңдылықтарын анықтау.
М икроорганизм дер  -   микробтар  -   тек  қана  микросконнен 
коруге болатын өте ұсақ организмдер.
М е л и о р а ц и я л ы қ   аудаіідасгы ру  -   жерді  аудаидасгыру,  табиги 
кешендік  факторлар  аркылы,  мелиорацияның  қажеттілігін  және  оның
іске асырылу мүмкшдігін анықтау.
Л ь я н о с т ар  -  Оңтүстік Америка да, Гвианнадагы  саванналар. 
П алеозоогеограф ия  —  географияның  ерте  кезде  тіршілік  еткеи 
жануарлардың таралуын зерттейтін болім.
П а н т р о п и к а л ы қ   а ж ы р а у л а р   -   барлық  континенттер  мен 
архипелаггар тропикасында жататын ареал бөліктері.
П лапктон  (гр. 
ріапкіоз
—   кезбе)  — теңіздіц,  су  айдындарыныц ор 
түрлі  тереңдігінде  мекендейтін  жоне  суда  қалқып  тіршілік  етегіи,  су 
агынына төтеп бере алмайтын организмдер жиынтыгы.
П а т ш а л ы қ  -  флоралық аудаидастырудыц жогары бірлігі.
П родуценттер 
-  
оз 
ағзаларын 
оздері 
калыптастыратыи 
организмдер
Популиции  (латын  гілінде  роріііш  —  халық,  тұргын  халық)  — 
белгілі  бір  кеңістікте  генетикалык  жүйе  гүзетін,  бір  *гүрге  жататын
және  көбею арқылы өзін-озі  жаңгыртып отыратын азгалар тобы.
П рерия  (француз  тілінде  ргаігіе,  латын  тілінде  рагіит  -
шалгындық)  Солтүстік  Американың  орталыгы  бөлігіндегі  үстіртті 
жазык өңір. Теніз деңгейінен 500 — 1500 м биіктікте.
Редуценттер 
(лат. 
Кесіисетіз 
|  
қалпыиа 
келтІруші), 
ыдыратушылар  — олі  органикалық  заітарды  (олекселер  меи  оргамизм 
калдықтарын) 
ыдыратып, 
оларды 
оргаиикалык 
смес 
заттарга
айналдыратын 
организмдер 
(сапротрофтар). 
Оларды 
кейде 
деструкторлар, ягни  ыдыратушылар деп те атайды.
Р ел и к т   (лат.  геіісіит  —  қалдық)  —  геологиялык  замапдарда 
кеңінен  таралган,  осы  кезде  тек  шагын  алкантарда  сақгалган 
өсімдіктер  мен  жануарлар  түрлері  иемесе  табиги  бірлестіктер. 
Реликттер  өздері  тіршілік  еткен  заманның  жасымен:  мыс..  палеозой 
заманымен 
(латимерия), 
мезозой 
заманымен 
(гагтерия,гиикго), 
кайнозойзаманымен  (секвойя,  кортық  қайың,  т.б.)  ерекшелеиеді.
110

Кайиозойдын  мұздану 
и ем есе 
мұзданудан  кейінгі 
ксзеціися  сакгалгап 
Реликт  өсімдіктер  мен  жануарларпалеонгологиялық 
Рс.іикіілср 
лсп
атапады.
Саванна 
(ис.  5аЬапа  -   кариб  үндістерінін  тілінен  сигсн)  -
тропиктік ормандар мен  шөлдер аралыгындагы  биом түрі.
Синузия 
(грек,  зупізіа  -   бірлесін  болу, 
кауымдастык) 
-  
мскси 
ортасына  ортак  талапгарымен  озара 
байлапыскан.  кобіие  күрауыш 
организмдердің  жиынтыгыиыи  өзі 
едәуір  дәрсжсдс  түрін  озісрікси 
организмдер понуляцияларыныц жиынтыгы.
Суккуленттер 
-  сабактары  жуан  да  ечті  жоне  жапырагында  мол 
су  коры  бар  әр түрлі тұқымдас  осімдіктср  гобы.  Жаныракга жиналган 
су  қорын  Өсімдік  қуаңшылык  кезеңде  пайдаланады. 
Суккулеігпср 
шолдер  мен  шөлейтгерде  тараган.  Мысалы,  кактусгар,  сүггігсндср
тагы басқалар.
Сукцессия  (лат.зиссезіо  -   сабақтастық,  біртіндсп  ауысу)  -   Жср 
бетінің  белгілі  бір  аймагындағы  бір  биогеоценоздың  екіншісіне 
ауысуы.  Сукцессия  нэтижесінде  биогеоценоздардыц  озгсруі  заіціы 
кұбылыс,  ол  организмдердің  бір-бірімен  жәие  оларды 
коршаган 
ортаның  абиотиктердің  факторларыиыц  арасыидагы  озара 
қарым- 
қатынасы  аркылы  жүзеге  асады.  Сукцессия  беліілі  бір  уакыт
аралыгын қамтиды.
Табиги  биогеоцеіюз 
(тоған,  ормап,  т.б.)  -   табиги 
сү.рыпталу
нәтижесінде  калыптасатын  оздігінеи 
реггелстін  күрделі  дс  түракты
биологиялык жүйе.
Тірі  организмдер  дүниссі 
-  кұрылымы  жәнс  биосфсрадаіы 
функциялык рөлі  жөнінен тірі  организмдердіц ец  ірі  бірлссіікісрі  іірі
организмдер дүниесінің 5 түрі сараланады.
Тіршілік  ортасы 
(Биотическая  среда)  -   казіргі 
тіршілік  стіи
жатқан  организмдердің  арқасыпда  пайда  болггн  табиги  күштср  мсн
кұбылыстар.  Тіршілік  ортасы  деп  белгілі  бір  агза  (түрдін)  дамуының
барлык  кезендеріне  кажетті  табиги  орта  факгорлар  жиынгыгып
айтады.
Тропосфера(фек.трояоа 
-  бұрылыс,  озгсріс  жәпс  с<ршра  -   ншр)
—  атмосфераның  жер  бетімен  гыгыз  эрекетіе  болаіып  сц  юмснп 
кабаты.  Тропосфера 
түгелдей  Жердіи  географиялык  кабыгыныи
кұрамына кіреді.
Фауна 
(лаг.  Ғаипа  -   Ежелгі  Рим  мифологиясы  бойыпіпа  орман
мен  егістік  құдайы;  жануарлар  камкоршысы)  -   бслплі  бір  аумакта 
мекендейтін  не  Жер  тарихының  белгілі  бір  кезсңінде  тіршілік  сіксі»
барлык жануарлар түрлсрінін жиынтыгы.
111
\

Ф а у н а л ы к   аудапдасты ру  -   белгілі  бір  аумакта  тари.чган 
жануарлар  дүниесінің  түр  құрамына,  олардың  тарихи  кальштасуына, 
ондағы  эндемик  түрлердің  сақталып  қалуына  жоне  түрлердің  таралу 
заңдылықтарына байланысты жүрңгізіледі.
Ф ац и я  (лат.  Гасіез  -   келбет,  түр)  -   бір  стратиграфиялык 
горизонттың  таралу  аумагындагы  тау  жыныстарының  қалыптасу 
жагдайы.  Фация  терминін  Швейцария  геологы  А.  Грессли  ұсынган 
(1941).  Бір  зерттеушілер  фацияны  жер  кыртысының  физ.-гоогр. 
жағдайлары  және  шөгіндінің  фаунасы  мен  флорасыбірдей  бөлікшесі 
деп  түсіндірсе,  басқалары  шәгінді  тау  жыныстары  түзілу  ортасыііың 
палеоитол.  және  петрофаф.  ерекшеліісгерінің  кешені  деп  есепгейді. 
Фацияларды  анықтау  барысында  тау  жыныстары  сипаггамасыиын 
бірнеше басты өлшемдері негізге алынады.
Фитобентос 
—  өсімдіктер  бентосы  (фитобентос)  тайыз  жагалау 
зонада орналасады. 
1  ' 
/   С
Фитомасса 
-   (грек  сөзі  рһуіоп  -   өсіхмдік  және  масса)  -   бір  гаиа 
биоценоздагы немесе экожүйелердегі осімдіктердің биомассалары.
Фитопланктоіі 
— 
микроскопиялық 
жасыл өсімдіктер, 
негізінен, балдырлар,  сондай-ақ, су  қабатында еркіи  жүзіп  жүрегін
кейбір жоғары өсімдіктер.
Ф итоцеиоз(фито...  және  ценоз),  осімдікгер  қауымдастыгы  Я 
қүрлыктың  біргекті  телімдерімде  ормаласқан,  өзара  жэме  сыргкы 
ортамен  тығыз  эрекетте  болатын  өсімдіктер  жиынтыгы.  Оларлың 
өздеріне  тән  кұрылысы  бар  және  сұрыптау  нәтижесінде  бір-бірімем 
және  басқа  организмдермен  бірге  белгілі  бір  жағдайда  тіршілік  ете 
алатын  түрлерден  құралады.  Фитоценоз -   ашық биология  жүйе.  ягми, 
адам 
мен 
гетерогрофты 
жануарларға 
қажеггі 
органиктік  заг 
өндірілетін биогеоценоздың негізгі  бөлігі  болыгі  саиалады.
Фитохорология 
-   өсімдік  географияпың  өсімдіктің  түрім, 
туысын  тағы  басқа  таксономиялық  котегорияларының  табиіатта 
таралу аймагын-ареалын зерттейтін саласы.
Флора 
(латынша  Пога  -   Рим  мифологиясындагы  коктем  құдайы; 
латынша  Яогіз  —  гүл)  -   накты  бір  жер  аумагында  өсетін  немесе 
өткен  геологиялық  дәуірлерде  өскен  осімдік  таксондарының  тарихи- 
эволюциялык 
қалыптасқан 
жиьштыгы. 
Флорамы 
осімдііггер 
бірлестігінен  (эр  түрлі  өсімдік  қауымдастыгының  жиымтыгымам) 
ажыратып қарау  қажет.
Флуктуация 
— (латынша  Писіиаііо  — үздіксіз  қозгалыс,  тербеліс)
—  физикалык  шамалардың  (бақыланатым  мәндсрі)  өздерімің  оргаша 
мэндерінен 
кездейсок 
ауытқуы. 
Бүл 
құбылысты 
зерттеүдің 
принциптік маңызы бар.
112

Фототропизм 
-   жарыкка  багытгалып  өсімдік  мүиісясріпіи  бір
багыттан түскен жарыкка карай бүрыла өсуі.
Эволюцня  (лат.  еуоіиііо  -   орлеу,  оркендеу),  биологияда  -   гірі
табигаттың  қайта  айналып  келмейтін 
жэне  тура  багыпалган  тарнхи 
дамуы.
Экология 
(лат.  оікоз  -   үй,  баспана;  Іо§оз  -   ілім)  -   жскс 
организмнін  коршаған  ортамен  қарым-катыиасыи,  ортага  бейімделу 
заңдылыктарын,  сондай-ақ  оргаиизм  дсцгейіисн  жогарырак 
т.ұргаи 
биологиялык 
жүйелердін 
-  
иопуляциялардыи, 
органичмдер 
қауымдастыктарының,  экожүйелердіи,  биосфсраиыи 
үйымдастырылу
және кызмет аткару заңдылықтарын зсрттейтін  гылым.
Экологиялык  жүйе,  экожүйе 
-   тірі  агзалар  жиынтыгынын 
коректену,  өсу  және  ұрпақ  беру  максатында  бслгілі  бір  іірінілік  сіу
кеңістігін 
бірлесе 
пайдалануынын 
тарихиқалыитаскан 
жүйссі.
Экожүйе  құрамына  организмдер  дс,  габиги  орга  да  кірстіі»  іірі 
табигаттың 
негізгі 
функңионалдық 
бірлігі 
болын 
табылады. 
Экожүйенің  кұрылымынэнергияны  траисформациялаудың  үш  деңгейі 
(консументтер,  продуиенттер,  редуңеігггср) мсн  катгы жәис  газ тәрізді 
заттар  айналымы  кұрайды.  Экожүйенің  касистгері  оның  құрамыиа 
кіретін өсімдіктер мен жануарлардың әрекетгеріне байланысгы.
Экологиялык 
пирамидалар 
-   экожүйедегі 
продуңсігпср, 
консументтер  (бірінші  және  екінші  ретгік)  жэие  рсдуцсіпзср 
арасындагы  олардың  массасымен  орнектелгси  аракатыпас  (санмен
орнектелуі І  Элтон  сандарының пирамидасы,  құрамындагы  эпсргияга 
катысты -  энергиялар пирамидасы).
Экологиялық  тспе-тепдік 
-  кез  кслгси  табиги  кауымдастышагы 
тірі организмдердің 
түрлік 
күрамының, 
олардыи 
саиыиың. 
онімділігінің,  кеңістікте  болініп  таралуының,  сондай-ак  маусымдык 
өзгерістердің,  заттектердің  биоталық айналымдарыиыи  жэис 
баека 
да
биологиялық процестердің біршама  гүрақтылыі ы. 
. . .
Экологиялык  фактор 
-   кез  кслгси  орта  жагдайыиа  тіршілік
иелерінің бейімделу  кабілетімеи жауап  кай гара алуы.
113
\

Ә дебиеітер
1  Андреев  А.  В.  Оценка  биоразнообразия,  мониторинг  и  экосети
-  Кишинев  : Віоііса, 2002. -   168 с. 
'  ч 
І
2 
Байшалов 
Н.  Б.,  Бұламбаев  Ж.  А. 
Өңдірістің  техника- 
экономикалық 
негіздері.  -  Алматы  :  Абай 
атындаі 
ы  ҚазҮПУ,  2008,  -  
125 б. 
^;•.
3  Бекітілген терминдер сөздігі  (15  мыңга жуық термин).  Қазакша- 
орысша орысша-қазакша. 
-  
Алматы 
: Дайк-Пресс, 2009. -  328 б.
4  Бельгиоаев  М.  Е.  Геоэкология -  развитие,  струкгура  и  методы.
Современные  проблемы  геоэкологии  и  созологии.  -   Алматы  : 
Шартарап, 2011. -  СЛ 1-21.
5  Бродский  А.  К.  Введение  в  ироб.іемы  биоразнообрашя. 
Иллюстрированный справочник. -  СПб., 2002. -   185  с.
6  Братков  В.  В.,  Овдиенко  М.  И.  Геоэкология.  -   М.  :  Высшая 
ішсола, 2006. -  271  с. 
■
  л - '
7  Голубев  Г  Н.  Геоэкология  :  учебник  для  студеитоа  высших 
учебных заведений. -  М . :  Изд-во ГЕОС,  1999. -  338 с.
8  Жамалбеков  Е.,  Білдебаева  Р.  Гопырақіану  жәііе  тонырак 
геофафиясы  мен  экологиясы.  — Алматы  :  Қазак  үниверсигеті,  2006.  —
246 6.
9  Елешев  Р.  Е.,  Елемесов  Ж.  Е.  және  басқалар.  Геология 
практикумы. -  Алматы  : Агроуниверситегбаспасы, 2008. - 1 1 4  6.
10 
Обручев. 
В. 
А. 
Геология 
негіздері 
/ 
Аударшн
Мухамеджаіюва  Р.  —  Алматы 
ҚазССР  Гылым  Акадсмиясыиың 
баспасы,  1 9 5 0 - 365 6. 
• 
■
■
11  Карлович  И.  А.  Геоэкология  :  учебник  для  высшей  школы.  -
М - : Академический  проспект, 2005. — 512 с.
І^.  Қуатбаев  А.  Т.  Экология  және  коршаган 
орта 
проблемалары  : 
оқу 
ісұралы.  ~ Алмагы  :  Қазак универсигеті, 2011.-—
 350 б.
13  Қазак  тілі  терминдерінін  салалык  гылыми  түсіндірме  создігі. 
Геология.  -  Алматы  : Мектеп, 2003. -  248 б.
14  Петров  К  М.  Обшая  геоэкология  :  учсбнос  пособис  для 
студентов высших учебных заведений. -  СПб., 2004.  -  440 с.
15  Үсеи  Қ.  Әлеуметтік  экология  :  оку  құралы.  -   Длматы  : 
КаэҰАУ, 2009. -   124 6.
16  Үсен  Қ.,  Мирзадинов  Р  А.,  Ьайшалов  Н.  Б.  Геоэколоіия  : 
окулык.  —  Алматы  :  ҚР  Жогары  оку  орындарынын  кауымдасіыгы,
2 0 1 2 .-3 6 7  6.
17  Чигаркин  А.  В.  Геоэкология  Казахстааа.  -   Алматы,  2006.  -  
414 с.
114

Мазмунм
Кіріспе
Геоэкология  пәні.  оньщ мақеаттары  меи  міндсттсрі 
5
Геосфералардыц геологиялык ролі  мен экологиялык кызмеггері  ! 7
Геосфераларга гарыштык-планетарлық әсер ету үрдістсрі 
86 
Дамудын әлеумегтік-экологиялык факторлары  мен  олардың
геосфераларга  әсер е гуі 
Тест тапсырмалары 
Глоссарий
Әдебиеттер
90
97
105
I  14

Д. Д. Есимова
ГЕОЭКОЛОГИЯ
Оқу-әдістемелік құралы
Техникалық редактор Б.  В. Нургожина 
Жауапты хатшы А. К.  Темиргапинова
Басуға  17.03.2014 ж.
Әріп түрі Тішез
Пішім 29,7 х 42 
%.
 Офсеттік қағаз 
Шартты баспа табағы 6,29 Таралымы 300 дана
Тапсырыс № 2191
«КЕРЕКУ» Баспасы
С.Торайғыров атындағы 
Павлодар мемлекеттік университеті 
140008, Павлодар қ., Ломов к., 64

К урасты руш ы  Д. Д. Есимова
Географ ия жэне турязм  кафедрасы
Г еоэкология
5В060800 -  Экология, 5В060900 -  География мамандыктарының
студенттеріне арналған оқу-әдістемелік кұралы
Кафедра мәжілісінде бекітілді 2 0 /^  ж. 
/ 4
 
№ 
/£_
 хаттама
Кафедра меңгерушісі 
Д. Д. Есимова
Химиялық  технологиялар  жэне  жаратылыстану  факультетінің 
оқу-әдістемелік кеңесінде  мақұлданган  2 0
/Ү
 ж. 
_£*_
______ № 
£ _
СМБн/б 
Г. С. Баяхметова  2014 ж
. { £ _ £ %
хаттама
ОӘК төраиымы
у /
 
Ю. М. Каниболоцкая
КЕЛІСІЛДД 
ХТжЖФ деканы
ОӘБ 
бастыгы 
Е. Н. 
Жұманқұлова 
2014 ж.  /£.