«геология жəне тұРАҚты даму» Ғылыми-теориялық конференциясы еңбектері

 
426 
глубине.  К  карстующимся  породам  относятся  известняки  и  до-
ломиты, гипс, ангидрит, соли. 
Вымывание из породы глинистых и пылеватых частиц под-
земными водами называется  суффозией (от лат. suffossio - под-
капывание, подрывание). Это явление распространено в глинах 
и  суглинках.  Суффозия  вызывает  образование  подземных  пус-
тот, а в результате последующего оседания вышележащих толщ 
породы  возникают  замкнутые  понижения  –блюдца,  воронки, 
западины, то есть формы, сходные с карстовыми, только обычно 
не столь крутосклонные.  
С точки зрения постановки геофизических работ литология 
карста  существенного  значения  не  имеет.  На  всех  литологиче-
ских  типах  карста  методика  проведения  геофизических  работ 
примерно одинакова. 
По результатам анализа геолого-геофизических данных для  
выявления  карстовых  полостей  нами  предлагается  следующий 
комплекс  геофизических  методов  -    электроразведка  постоян-
ным (ВЭЗ) и переменным током (ЗСБ, георадар), малоглубинная 
сейсморазведка,  гравиразведка,  при  необходимости  комплекс-
ные скважинные методы. 
 
Сейсморазведка 
 
Плотность пород тесно связана с их упругими свойствами, 
которые  могут  быть  положены  в  основу  при  изучении  карсто-
вых образований методом ОГТ. С помощью МОГТ можно опре-
делить  пространственные  положения  и  геометрические  пара-
метры  карстовых  образований:    глубину  залегания  и  мощность 
закарстованной толщи, выделить наиболее разрушенные зоны и 
проследить их простирание. 
Расстояние  между  точками  сейсмических  наблюдений  по 
профилю следует принять равным 15-20 м (рис.1).  

 
427 
 
 
В случае изучения неглубоко залегающих карстовых обра-
зований (до 15-20 м) может применяться одноканальная сейсми-
ческая  аппаратура  (ОСУ-1).  При  применении  одноканальной 
аппаратуры  рекомендуется  проводить  детальное  сейсмическое 
профилирование.  При  изучении  карста  одноканальной  сейсмо-
разведкой  следует  вести  работы  по  системе  встречных  или  на-
гоняющих годографов.  
Сейсморазведочные  работы  на  карст  проводятся  методом 
преимущественно для детализации аномальных участков, выяв-
ленных электроразведкой. 
Электроразведка 
Георадарная съемка  
Георадарная  съемка  или  георадиолокация  -  это  методика 
неразрушающего  обследования,  заключающаяся  в  анализе  им-
пульсов, отраженных от границ сред с разными электрофизиче-
скими  характеристиками.  Применение  георадара  при  обследо-
ваниях позволяет получить объемную картину высокой степени 
достоверности при анализе различных сред и на различную глу-
бину. 
Работа  радиолокационного  прибора  подповерхностного 
зондирования  (в  общепринятой  терминологии  -  георадара)  ос-
нована  на  использовании  классических  принципов  радиолока-
ции. Передающей антенной прибора излучаются сверхкороткие 
электромагнитные  импульсы  (единицы  и  доли  наносекунды), 
имеющие 1,0-1,5 периода квазигармонического сигнала и доста-

 
428 
точно широкий спектр излучения. Центральная частота сигнала 
определяется типом антенны. 
 Выбор  длительности  импульса  определяется  необходимой 
глубиной зондирования и разрешающей способностью прибора. 
Для  формирования  зондирующих  импульсов  используется  воз-
буждение  широкополосной  передающей  антенны  перепадом 
напряжения (ударный метод возбуждения). 
Излучаемый  в  исследуемую  среду  импульс  отражается  от 
находящихся  в  ней  предметов  или  неоднородностей  среды, 
имеющих  отличную  от  среды  диэлектрическую  проницаемость 
или проводимость, принимается приемной антенной, усиливает-
ся в широкополосном усилителе, преобразуется в цифровой вид 
при помощи аналого-цифрового преобразователя и запоминает-
ся  для  последующей  обработки.  После  обработки  полученная 
информация отображается на индикаторе. 
Результаты  представления  результатов  зондирования  не-
скольких параллельных профилей можно отображать на экране 
монитора в виде трехмерных изображений или в виде трех орто-
гональных  проекций  любого  заданного  объема.  Пример  такого 
отображения приведён на рисунке 3.                                                
 
                                                                     
Рисунок 3. Трехмерное изображение результатов 
 зондирования. 
 

 
429 
Признанными  достоинствами  метода  георадиолокации  яв-
ляется:  применение  неразрушающих,  бесконтактных  способов 
получения  информации,  высокая  технологичность  и  относи-
тельно низкая стоимость. 
Вертикальное электрическое зондирование (ВЭЗ) - это наи-
более  испытанная  и  известная  электроразведочная  технология, 
предназначенная для решения самых разных задач, связанных с 
изучением геологической среды до глубины порядка сотни мет-
ров.  Ее  современный  вариант  основан  на  применении  лучшей 
отечественной  аппаратуры,  множества  методических  способов 
повышения  точности  наблюдений  и  новейшего  программного 
обеспечения  для  интерпретации  получаемых  данных.  В  методе 
вертикальных электрических зондирований измеряется искусст-
венное  постоянное  электрическое  поле,  из  которого  затем  из-
влекается  информация  о  распределении  удельного  электриче-
ского сопротивления в земле. Метод ВЭЗ является одним из ос-
новных при геофизических исследованиях геологической среды 
до  глубин,  достигающих  сотен  метров  в  частности,  хороший 
результат обычно обеспечивает применение метода ВЭЗ совме-
стно с методом зондирования становлением поля в ближней зо-
не (ЗСБ). 
ЗСБ  -  Зондирование  методом  становления  поля  (ЗС  или 
ЗСП) основано на изучении становления электрической (ЗСЕ) и 
магнитной (ЗСМ) составляющих электромагнитного поля в гео-
логических  толщах  при  подаче  прямоугольных  импульсов  по-
стоянного  тока  в  заземленную  линию  или  незаземленную  пет-
лю.  Длительность  и  характер  становления  поля  связаны  с  рас-
пределением удельного электрического сопротивления пород на 
разных  глубинах.  Малым  временам  становления  поля  соответ-
ствует малая глубина разведки, большим временам — большая. 
Максимальная  глубинность  ЗС  около  5  км.  Зондирование  ста-
новлением поля выполняют с помощью обычных электроразве-
дочных станций при неизменном расстоянии между питающим 
и  измерительным  диполями.  Электрическую  и  магнитную  со-
ставляющие записывают одновременно автоматически. В мето-
де  ЗСБ  разнос  г  постоянен  и  меньше  проектируемых  глубин 

 
430 
разведки. В результате обработки записей ЗСБ получают значе-
ния  разностей  потенциалов  в  приемной  петле.  Зная  ток  в  пи-
тающей линии I и коэффициент установки к, рассчитывают ка-
жущееся  сопротивление. Далее  строят  кривые  ЗСБ.  Кривые  ЗС 
похожи на кривые ВЭЗ. Расстояние между точками изменяют от 
0,5 до 2 км. В результате интерпретации ЗС получают глубины 
залегания опорных (особенно с высоким сопротивлением) гори-
зонтов.  
В  случае,  если  полость  заполнена  вторичным  материалом, 
аномалия  над карстом  характеризуется  глубоким минимумом  с 
двумя  краевыми  пиками  высоких  значений  кажущихся  сопро-
тивлений. Такая аномалия характеризует узколокальную форму 
карстового проявления (рис. 2) 
 
 
 
Рисунок 2. Профиль сопротивлений по линии 1-1 
(по А.М. Горелику) 
 
Высокоточная  гравиразведка  (микрогравиметрия).Одним
 
из  методов  решения  этой  задачи  также  является  метод  микро-
гравиметрии (метод высокоточного изучения тонкой структуры 
гравитационного  поля  на  поверхности  Земли).  Микрогравимет-
рия  представляется  предпочтительным  или,  во  всяком  случае, 

 
431 
весьма значимым компонентом при составлении карты райони-
рования, поскольку она дает информацию по площади и на глу-
бину о распределении плотностных неоднородностей. Этот ме-
тод,  в  принципе,  способен,  в  соответствии  с  законом  Ньютона, 
обнаружить скрытые пустоты, так как, по сути, они представля-
ют собой участки пониженной плотности     рисунок 3, и нахо-
дятся в изучаемом районе. Такие подземные пустоты, по резуль-
татам предварительного компьютерного моделирования должны 
отмечаться  и  действительно  отмечаются  относительно  отрица-
тельными локальными аномалиями гравитационного поля. 
Так, для сферической модели радиусом 10 м. и глубиной до 
центра  25  м.  расчетная  амплитуда  аномалии  составляет                      
0.08  мГал,  а  ее  ширина  -  около  30  м. (рисунок  4).  Базируясь  на 
результатах  моделирования,  шаг  съемки  не  должен  превышать              
5 м., а точность измерений гравитационного поля - 0.005 мГал. 
 
 
Рисунок 4. Графическая модель микрогравиметрической съемки 
 
Проблема исследования карста является весьма актуальной, 
поскольку строительство промышленных и гражданских соору-
жений,  расширение  и  реконструкция  городов  и  рабочих  посел-
ков вовлекает в инженерную подготовку значительные массивы 
территорий, зачастую со сложными физико-геологическими яв-

 
432 
лениями.  Развитие  этих  процессов  может  проходить  как  в  го-
родской, так и в загородной местности. 
В  юго-восточной  части  территории  Бурлинского  района  в 
поселке Березовка, 28 декабря 2010 года хозяйкой дома обнару-
жен провал земельного участка (воронка), внешне имеющий вид  
характерный для суффозионно-карстовых образований. Данный 
провал образовался под жилым домом.  
Образование  карстово-суффозионных  воронок  не  является 
простым  геологическим  явлением,  оно  может  представлять 
серьезную опасность для человека.  
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1 Газета «Уральская Неделя» , 25 февраля №8(398) 
2  Образование  карстовых  воронок,  связанное  с  растворением 
эвапоритовых пород на северо-восточном участке КНГКМ KJPO-RPE-
RGS-GEOL08- SINKHOLE 
3 Басин Я. Е., Берман Л. Б., Нейман В. С. О возможности выделе-
ния кавернозных и трещиноватых известняков методами промысловой 
геофизики. Прикл. геофиз., 1984. 
 
 
 
Микибаева А,. Шайыахмет Т. Ғылыми жетекшісі: 
  
г.м-ғ.д. профессор Байбатша Ə.Б. 
«
Элементтер формасынан 
минералдардың формасы жоғары сатыда» 
Əл-Фараби (870–950) 
 
МИНЕРАЛОГИЯ ТУРАЛЫ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ШЫҒЫС 
ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ ЕҢБЕКТЕРІ 
 
Көне  замандарда  гректер  мөлдір  минералдарды  мұздың 
тұрақты  түрі  деп  санап,  оларды  «кристаллос»,  яғни  таза  мұз 
дейді  екен.  Орыс  тілінде  «хрусталь»  деп  таза  мөлдір  кварц 
түрлесін  айтады.  Арнайы  қорғасын  қоспасы  бар  шыныдан 

 
433 
жасалған  ыдыстарды  жəне  басқа  бұйымдарды  да  «хрусталь» 
дейді. 
Кристалл  туралы  ең  алғашқы  мəліметтер  біздің  жыл 
санауымызға дейіндігі алтыншы ғасырда Пифагордың, төртінші 
ғасырда  Платонның,  үшінші  ғасырда  Эвклидтің  еңбектерінде 
кездеседі  екен.  Ең  бірінші  кристаллдар  туралы  кітап  шығарған 
Рим  ғалымы  Үлкен  Плиний.  Оның  «Табиғат  тарихы»  атты 
еңбегі біздің жыл санауымыздың бірінші ғасырында, яғни 77 ж. 
жазылған.  Бұл  еңбекте  тұңғыш  рет  кристалдарға  ғылыми 
сипаттамалар беріліп, олардың жетілген жақтары қаралған. 
Одан  кейінгі  мың  жылға  тарта  созылған  орта  ғасырлар 
дəуіріндегі  Батыс  елдерінде,  кристалдар  жəне  минералдар 
туралы  мағлұматтарды  мардымсыз  болғандықтан,  Европада 
минералогия ғылымы  тарихтың  тоқырау  кезеңіне  душар  болды 
десек  қате  болмас.  Орта  ғасырларда,  барлық  ғылым  салаларын 
ілгері  дамытушылар  арабтар  болыпты.  Араб  мəдениеті  ең 
кемінде  7-8  ғасыр  бойы  жер  жүзінде  жайылған  көп  салалы 
мəдениет  екен.  Олар  есептен  (математикадан),  астрономиядан, 
алхимиядан,  медицинадан,  минералогиядан,  географиядан  тағы 
басқа  ғылымдардан  аса  құнды  еңбектер  қалдырған.  Ол  кезде 
ғылым тарауларға талданып жіктелмеген, ғылымдарды көбінесе 
тұтас  алып,  тек  бірен-сараң  салалар  белгіленетін.  А.  Машанов 
өзінің  қазақ  тілінде  шыққан  «Кристаллография,  минералогия, 
петрография»  оқулығында  араб  тілінде  еңбек  жазған 
ғалымдарды  алғаш  рет  оқырмандарға  таныстырған  М. 
Штейншнейдер дейді. Оның  «Арабша тастар тізбесі» еңбегінде 
минералдар  туралы  арабша  еңбек  жазған  авторлардың 
хронология  тəртібі  тіркеліп  көрсетілген.  Сол  тізімде  тастар, 
жалпы  минералдар  туралы  арнаулы  кітап  жазғандардың  өзі 
елуге  барады.  Оның  ішінде  алдымен  Джабир  ибн  Хайян 
аталады.  Ол  кəдімгі  араб  алхимиясының  ірге  тасын  қалаушы 
атақты ғалым. Оның алхимия еңбектерімен қатар, онымен тығыз 
байланысқан  минералдардың  жаратылысы  мен  тастар  туралы 
еңбектері  болған.  Бұл  тізімде  минералдармен  шұғылданған  əр 
саланың  мамандары:  Абуль  Қасым  ибн  Саллям,  Мазави  жəне 
əл  Кинди,  əл  Рази
  тағы  басқалар.  Ал,  Əл-Фараби  жəне  Əбу 

 
434 
Райхан  Мұхаммед  ибн  Ахмед  Бируни
  туралы,  олардың 
минералогия ғылымына қосқан үлесі туралы М. Штейншнейдер 
арнайы үлкен көлемді еңбек жазған [1-3].  
Əл-Фараби «элементтер формасынан минералдың формасы 
жоғары  сатыда»дегенін  біз  қазіргі  минералогияның  негізгі 
қағидаларының  бірі  деп  есептейміз.  Өйткені  минералдар 
химиялық  элементтерден  тұрады.  Фарабидің  жолын  қуған 
көптеген 
шəкірттері 
болған. 
Солардың 
арасында 
минералогиядан аса көрнекті екі ірі ғалымды атап өтейік. Оның 
бірі – Əл-Бируни. Оның толық аты Əбу Райхан Мұхаммед ибн-
Ахмед  əл  Бируни.  Ол  973  жылы  Хорезмде  туған  ғалым,  1048 
жылы өлген. Əл-Бирунидің минералдар туралы жазған екі үлкен 
кітабы  ерте  заманнан  белгілі  болған,  оның  бірі  –  «Кітаб  əл 
жамаһир  фи  маһрифат  əл  жауаһир»,  яғни  «Қымбат 
минералдарды  тану  туралы  кітап».  Мұны  қазір  қысқаша 
«Минералогия»  дейді.  Бұл  кітап  1048  жылы  жазылып  біткен. 
Екіншісі – «Кітаб əл ахжар», яғни «Тас туралы кітап». 
Екіншісі  Орта  Азияда  50  минералдарға  жүйелі  сипаттама 
берген  тəжік  ғалымы  ақын,  ойшыл,  табиғат  зерттеуші  Абу  Али 
ибн  Сина  (Авиценна)
.  Ибн  Сина  минерал  заттарды  төртке 
бөлген: 1 – тастар, 2 – металдар, 3 – жанатын заттар, 4 – тұздар. 
Оның осы жіктелімі ғылымда XVIII ғасырға дейін қолданылып 
келді.  Бір  таңқарлығы,  осы  жіктелімдерге  негіз  болған 
минералдардың кейбір физикалық қасиеттерінің мəні қазіргі өте 
дəл  заманауи  техникалық  аспаптар  беретін  нəтижемен  бірдей 
екендігі. 
Бируни  «Минералогиясында»  минералдардың  касиеттері 
бірнеше  белгілері  арқылы  беріледі.  Əсіресе  олардың  түстеріне, 
қаттылығына,  меншікті  салмағына  көп  назар  аударылған. 
Онымен қатар минералдардың ішкі құрылысы, формасы сияқты 
белгілерін  де  еске  алған.  Бирунидың  «Минералогиясы»  екі 
бөлімнен  тұрады.  Бірінші  бөлімінде  отыз  алты  түрлі 
минералдың сипаттамасы берілген, оның ішінде шыны, фарфор 
сияқты қолдан жасалған заттар да бар. Екінші бөлімінде он екі 
түрлі  минерал  сипатталады,  оның  ішінде  төрт  түрлі  қорытпа 
бар. 

 
435 
Минералдардың 
сипаттамасын 
бергенде 
Əл-Бируни 
олардың  қасиеттеріне,  бағасына,  жаратылысына  толық 
тоқталады.  Сонымен  қатар  минералдар  жасайтын  кендерді  де 
көрсетіп  отырған.  Минералдардың  каттылығын  айыруда  Əл-
Бируни  өлшеуіш  ретінде  алмас  сияқты  минералдарды 
қолданған.  Бұл  əдіс  жəне  осы  минералдар  қазірдің  өзінде 
минералогия ғылымында қолданылып келеді. 
Сонымен,  минералдардың  меншікті  салмағын  ғылыми 
тұрғыдан  айыру  əдісін  бірінші  рет  қолданушы  Шығыс  ғалыми 
Əл-Бируни  деп  айтуға  болады.  1-кестеде  Əл-Бируни  тапқан 
жəне  қазір  ғылымда  қолданылып  жүрген  бірнеше  минералдың 
меншікті салмағының салыстырмасын беріп отырмыз. 
1-кесте 
Минералдардың меншікті салмақтарын салыстыру 
 
Минерал аттары 
Əл Бирунише 
Қазіргіше 
Алтын 
Сынап 
Күміс 
Мыс 
Қорғасын 
Темір 
Көк жақұт (сапфир) 
Жақұт (рубин) 
Лағыл 
Зүбəржат (изумруд) 
Хрусталь 
Меруерт 
19.08 
13.55 
10.42 
8.71 
11.47 
7.96 
3.96 
3.85 
2.89 
2.75 
2.55 
2.60 
19.25 
13.55 
10.55 
8.93 
11.34 
7.86 
3.37-4.12 
3.94-4.08 
3.0-3.2 
2.67-2.77 
.2.59-2.66 
2.50-2.78 
 
Осы 
кестедегі 
деректерден 
Əл-Бируни 
берген 
минералдардың  меншікті  салмағын  айыруы  өте  тамаша  дəл 
екенін 
көреміз. 
Ал 
оның 
кейбіреуіндегі 
болымсыз 
айырмашылық  Əл-Бируни  əдісінің  кемшілігі  емес,  оның 
қолданған  минералдарының  таза  емес,  қоспасы  болуынан  деп 
білуге болады. 
Əл-Бирунидің  пікірі  бойынша,  мөлдір  минералдар  сұйық 
заттың қатаюынан, басқаша айтқанда, ерітіндіден пайда болған. 

 
436 
Оған  Əл-Бируни  тұзды  мысал  етіп  келтіреді.  Ал  мөлдір 
минералдардың сұйық заттан пайда болғандығына дəлел ретінде 
олардың  ішінде  кездесетін  газ  бен  су  тамшыларын  көрсетеді. 
Өйткені  сұйық  заттан  минералдың  кристалы  құрала  бастаған 
кезде, ерітіндідегі ауа көпіршіктері мен оның су тамшыларының 
кристалдың  ішкі  қабатында  қалып  қоятын  болады.  Мұндай 
минералдарды  қыздырған  кезде  сол  көпіршіктер  үлкейіп, 
минералды жарып жібереді. 
Демек, минералдардың жаратылысын жəне қасиетін айыру 
үшін  кристалл  ішіндегі  сол  көпіршіктер  мен  тамшыларды 
зерттеу  керек.  Осыған  көңіл  аударып,  алғаш  зерттеген  де  Əл-
Бируни. Осы зерттеуде Əл-Бируни мөлдір асыл тастан жасалған 
затты үлкейтіп көрсететін лупа қолданған болса керек. 
Əл-Бирунидің  минерал  ішіндегі  көпіршіктерін  зерттеген 
əдісі  осы  күнгі  минерал  зерттеу  ғылымының  бір  жаңа 
тарауының  –  декрепитация  əдісінің  негізі  болып  табылады. 
Оның  негізі  мынау:  минералды  қыздырған  кезде  оның  іштегі 
көпіршіктің  минералды  жарып  шыққан  температурасы  сол 
минерал  жаралған  кездегі  сұйық  ерітіндінің  температурасын 
көрсетеді.  Минералдардың  қандай  жағдайда  пайда  болғанын 
айыратын  жаңадан  шыққан  əдіс  осыған  негізделген.  Сонымен, 
Əл-Бируни  қазіргі  минералогия  ғылымының  негізін  салушы 
болып  табылады.  Əл-Бируниден  кейін  көп  ғасырлар  бойында 
минералогия ғылымы жөнді алға баса алмады.  
Минералдық шикізаттың біз үшін маңызды екені бүгін ғана 
белгілі болып қойған жоқ. Оны ортағасырлық қазақ ғұламалары 
да жазып кеткен. Мəселен, əйгілі жерлесіміз албан Өтейбойдақ 
Тілеуқабылұлының
 
«Шипагерлік 
баян» 
еңбегінде 
минералдардың  адам  ағзаларын  емдеуге  де  шипа  болатынын 
жазған. Қазір бұл сала жеке «Медициналық минералогия» болып 
қалыптасып,  жыл  сайын  өтетін  халықаралық  симпозиумдарда 
ғалымдар өздерінің жетістіктерімен бөліседі. 
Қазақ тарихының атасы Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің 
əлемге  əйгілі  «Тарих-и  Рашиди»  атты  құнды  еңбегінде  Қазақ 
даласының кен байлығына да тоқталып өткен. Мəселен, əшекей 

 
437 
бұйымдар  жасайтын  ақық  туралы  айтқан.  Ал,  біз  яшма  дейтін 
таужынысты жəспі деп жазғаны да назар аударлық. 
Кейінгі  кездері  ашылған  кенорындарды  жергілікті  халық 
өкілдері  мен  кен  танушылары  əйгілеген.  Мысалы,  Қарағанды 
тас  көмір  алабын  Аппақ  Байжанов  (1833  жылы)  ашса,  ал 
Екіастұз  тас  көмірін  Қосым  Пішенбаев  1866  жылы  ашқан. 
Мұндай мысалдар көп. 
Кендерді  зерттеу,  түбегейлі  минералогиялық  жəне 
петрографиялық зерттеулер бізде XX ғасырдан бастап қарыштап 
дамыды.  Оған  айрықша  үлес  қосқандардың  бірі  –  дарынды 
геолог,  еліміздің  түсті  металдар  минералдық  шикізат  базасын 
жасауға  айрықша  еңбек  сіңірген  ғалым  Қаділбеков  Мерғали 
(1907-1937) минералогияны арнайы зерттеп, қазақ тілінде үлкен 
еңбек жазған. Бірақ, өкінішке орай оның өзі де, жазған еңбектері 
де  арнайы  жойылған.  «Алмас  қанжар  қап  түбінде»  жатпайды 
дегендей, бұл еңбегі əлі де болса табылып қалар деген үміттеміз. 
Минералды,  олар  құрайтын  кендер  мен  таужыныстарды 
тиянақты ғылыми негізде жүргізуде, еліміждің нық минералдық 
шикізат  базасын  жасауға  академик  Қ.И.  Сəтбаевтың  тікелей 
басшылығымен қол жеткіздік. Алдағы мақсат осы жетістіктерді 
қазіргі заман талабына сай дамыту, атап айтқанда – мемлекеттік 
тілде. 
 
 
ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1. Бируни А. Минералогия. Ленинград, 1975. 
2.  Əл-Машани  А.Ж.  Əл-Фараби  жəне  бүгінгі  ғылым.  Алматы: 
«Алаш» баспасы. 2004. – 216 б. 
3. Бетехтин А.Г. Курс минералогии. М., КДУ, 2008 – 736 с. 
 
 
 
 
 
 
Мұхамедиярова А.  Ғылыми жетекшісі:  

 
438 
г.м- ғ. к., профессор Жүнісов А.А. 
 

жүктеу/скачать 27,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: