- дәріс. Ірі көлдер және теңіздік жағалау үдерiстерi мен жағалау зонасының бедері

Теңіздер-бұл ерекше гидрологиялық режимге ие (температура, тұздылық, деңгейдің ауытқуы, ағымдар және т.б.) көп немесе аз оқшауланған бөліктер. Теңіздердің материктерге қатысты орналасуы бойынша жіктелуін әйгілі океанограф Ю. М.Шокальский (1856-1940 жж.) ұсынған және ол әлемнің көптеген елдерінде қабылданған. Құрлыққа енетін мұхиттың немесе теңіздің көп немесе аз бөлігі шығанағы деп аталады.

Көптеген жерлерде мұхиттық түбінің тереңдігі 10-11 км-ге дейін жетіп, депрессиялармен немесе ойықтармен кесілген. Қазіргі уақытта 30 дай терең теңіз шұңқырлары белгілі, олардың 25-і Тынық мұхитында орналасқан. Олардың ішіндегі ең ірілері: тереңдігі 11 034 м Мариана шұңғымасы, тереңдігі 10 542 м Курило – Камчатка, тереңдігі 10265 м Филиппин шұңғымасы.

Сыртқы факторлардың ішінде теңіздер мен мұхиттар үлкен рөл атқарады. Теңіздің деструктивті жұмысы жағалауда көрінеді және жел мен толқындардың әсерінен пайда болатын судың қозғалысымен байланысты. Әлсіз толқудың өзінде толқындар жағалаудағы жартастарды ұрғылап, шайып отырады. Қатты дауылдар кезінде үлкен су толқындары жағалауларды қатты қирауға ұшыратап, оларды шайып, теңіз түбіне шөктіріп, аккумуляциялық бедер пішіндерін қалыптастырады. Сонымен қатар, теңіз өз түбінде өзінің жойқын өнімдерін жинап қана қоймай, ағынды сулармен, желмен және мұздықтармен жеткізілген материалдарды да аккумуляциялайды. Дауыл кезінде толқынның күші 1 м²-ге бірнеше тоннаға жетуі мүмкін.

Жағалау - бұл қазіргі жағалау сызығына іргелес жатқан құрлық белдеуі, онда су айдынының толқындарымен оның осы орташа деңгейінде құрылған бедер пішіндері дамыған. Терең және тегіс (таяз) жағалаулар бар.

Жағалаудың тіктілігіне байланысты: - еңісті және тік, ал жағалауды құрайтын материалдың сипаты бойынша шөгінді, құмды, қиыршық тасты, тасты, ал жағалаудың құрылысына сәйкес абразивті және аккумулятивті болып бөлінеді.

Абразивті жағалау: су асты жағалау баурайынан, клиф, жағажай, теңіз жағалауы аймағынан, жағалаудан түрады.

Аккумулятивті жағалау: жағалау аймағынан, жағажай, құрғату аймағынан, жоғары және төмен су деңгейінен, барлардан тұрады.

Негізгі бедертүзуші факторларға: 1. Төрт компоненттің (литосфераның, атмосфераның, гидросфераның және биосфераның), сондай-ақ ғарыштың (Айдың, Күннің және жердің тартымдылығы) әсерінен жүзеге асырылатын мұхиттардағы, теңіздердегі және өзендердің эстуарийлеріндегі толқындар мен қайтпа толқындар; 2. Тектоникалық қозғалыстар және жанартаулар; 3. Жыныстардың литологиялық құрамы. Кейбір оңай бұзылатын (құм, саз, Маржан, әктас) жыныстар жағалаулардың қирауы мен шегінуін тездетеді; 4. Өзендер мен мұздықтар (өзендер аллювийді теңізге апарады, жағажайларды толықтырады, атырау, эстуарий және лимандар құрайды. Мұздықтар теңіз жағасына мореналық материал әкелед) 5. Адамның шаруашылық қызметі.

Теңіздің қирату қызметінің негізгі түрі - жағалаудың толқындармен шайылуы -абразия деп аталады (латын сөзінен abrasio-қырып тастау).

Жағалауды толқындармен қирату нәтижесінде тік жағалау жартасы немесе абразиялық кемер пайда болады. Оның етегіне тегістелген, қуыс көлбеу платформа немесе абразивті террассалар орналасқан. Судың үстінен шығатын бөлік жағажай деп аталады.

Жағалауды құрайтын тау жыныстарының қатты жарылуы таңдамалы абразия үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Нәтижесінде көптеген ұсақ шұңқырлармен, үңгірлермен, су астындағы жартастармен және гроттармен қатты кесілген абразиялық кемер пайда болуы мүмкін.

Абразияның үш негізгі түрі бар: - механикалық – толқындардың бұзу күші нәтижесінде пайда болады; - химиялық - теңіз суында тау жыныстарының (тұздар, гипс, әктас және т. б.) еріп, бал мен гроттардың пайда болуына әкеледі; - термиялық-мұз бен көпжылдық мұздатылған жыныстардан құралған теңіз жағалауларының бұзылу процесі нәтижесінде пайда болады.

Желдің белсенділігімен байланысты геоморфологиялық процестер мен рельеф формалары эолдық деп аталады. Құмдарда, таулы аудандарда, шөлдерде жел рельефтің әртүрлі формаларын жасайды, геологиялық құрылымдар ашылады. Жоғарыда аталған аудандардағы желдің сипаты туралы әрі қарай қарастырамыз. Демек: желдің белсенділігі тау жыныстарының бұзылуында, сынық материалдың ауысуы мен шөгінділерінде көрінеді.