ЖАЛПЫ ТЕАТР ӨНЕРІ МЕН ҚАЗАҚ ТЕАТРЫ

17
ды. Әуелгі туысында ұлт өнері болып туады дедік. Бұл халдің 
анығын білу үшін қазірде біз көтеріп отырған театр мәселесі 
өнерлі елдердің өмірінде қандай сатыдан өтті, театрдың өсіп-
өрбіген тарихы не айтады? Соның тәжірибесі біздей елге 
қандай сыбаға ұсынады, соған көз салу керек. Мәселенің екінші 
жағы қазақ елінің өз қалпында театрға арналған қандай ұрық, 
қандайлық мүмкіндік бар, соны тексеруге арналу керек.
Осы жікке қарап мәселені мен екі бөлімге бөлемін. Біреуі 
Еуропа театрының тарихынан азырақ мағлұмат беру болады. 
Екіншісі қазақ топырағында театр өнерінің мүмкіндігі қандай, 
соған арналады.
Еуропа театрының тарихы өте кәрі заманнан басталады. 
Театр өнерін алғашқы туғызған ел – грек жұрты. Грек театры-
ның басы осыдан екі жарым мың жыл бұрын басталған. Енді 
жоғарыда айтылған сөз бойынша театр тарихын қарағанда, осы 
өнердің грек топырағында тууына қандай шарт, қандай халдер 
себеп болды? Сол шарт, сол себептерден туған грек театры 
қаншалық дәрежеде ел театры болды?
Осы мәселелермен танысуымыз керек. Екінші, осымен 
бірге қарастыратын мәселе – жалпы театр өнері гректе, я басқа 
жұртта белгілі заманда қандай халде болды? Өнер есебіндегі 
маңыз-мағынасы қандайлық еді? Театр тарихының қай буыны-
на жетіп еді, сол жағынан қарау керек. Қай жұрттың театрын 
алсақ та, барлығын да осы сияқты екі түрліден қарайтын бола-
мыз. Осы әдіспен қарасақ, кейінгі қазақ театрына келген заман-
да да біздің жалпы пікір, мақсатымыз анығырақ, ұғымдырақ 
болар деймін.
Гректің театры – көпшіліктің театры, халық театры деп са-
налады.
Себебі, бұл театрды туғызған жалпақ елдін әдет-салты мен 
ұғым-нанымы, жалпақ елдің бәріне бірдей ортақ мүлік болып 
саналатын ескілікті грек театры, бір жағынан, елінің ұлттық 
пішінін айқын көрсетіп, екінші жағынан, жалпақ елге бірдей 
болған діни әдеттен туған.
Ілгері-соңғы заманда тарих жүзінде аты шыққан елдердің 
ішінде грек жұртындай ақындық қиялы бай, ақындық өнері мол 
ел болған емес. Гректің дінінің өзі ақындық қиялының туынды-
2–1247

18
сы сияқты. Бұл көп құдайға табынған ел болатын. Сондықтан 
дүниені түсінуі де, жасырын сырын ұғуы да түгелімен сол 
көп құдайдың сыр-сипатын ұғынумен бірге ұғынып, сонымен 
бірге білетін. Дүниедегі ерекше көзге түсетін денелі зат пен 
денесіз заттар болсын, яки адамның табиғатына біткен неше 
түрлі жақсылық, жаманшылық салахияты
*
болсын – осының 
барлығының өзіне арнаулы жеке-жеке құдайы бар. Ескі дінді 
көп құдайды құр санап айтқанмен, дін тұтушы адамның 
көкейіне толық сурет қонбайды. Ақыл жолында бала күйінде 
жүрген адам құдайын танымауға мүмкін. Ұғынса, таныса да 
шала ұғынып, көмескі күйде түсінуге мүмкін. Сондықтан әрбір 
қүдайлар жайынан арнаулы әңгімелер айтылатын. Не қызықты, 
не қайғылы ертегілер – мидодер жасалатын. Мұның мысалы 
қай түрдегі дінде болса да бар. Мұсылман дінінде хазірет Ғали, 
Хасен, Хұсайын, Сейітбаттал
**
әңгімелері – соларға ұқсаған 
дін ертегілері. Бері келген заманда ел білім-мәдениет жолында 
ілгері басқан соң ақыл-санасы да қадам басып бойы өсіп, артқы 
күні балалық күні сияқты ескіріп, татымсыз, мағынасыз нәрсе 
сияқты болып қалды.
Сондықтан ескінің дін деп, хақиқат деп таныған нәрсесін 
кейінгі есі кірген адам көргенде жансыз әңгіме, ертек деп қа те 
түсінетін болған. Бергі заманды қай елдің ертегісі болса, бар-
лығы да бір заманда шын нанымнан, шын деп түсінген ұғымнан 
туып, артынан өзі үстірт сөз сияқты болып саналатын болды.
Бірақ грек жұртының жоғарыда айтқан көп құдайға табынған 
дәуірі – дін жолында өзінше ең өрлеп, ең тереңдеп тұрған 
дәуірі болатын. Ол күнде құдайлар жайындағы әңгімелерінің 
барлығы да жалпақ елдің ортасында ешбір қалтқысыз, ешбір 
күдіксіз анық сеніп, анық қадірлеген әңгімелер болатын. Сол 
әңгімелер бойынша бір елдің ішінде әрбір құдайына арнаған 
белгілі күндерінде арнаулы тойлар, ел мейрамдары болатын. 
Дін әдеті грек жұртының ел әдеті, ел салты, ғүрып-заңы сияқты 
болып кеткен.
*
Салахият – ерекше деген ұғымды береді.
**
Ғали – Мұхаммед пайғамбардың күйеу баласы, кейде оны Әзіретәлі дейді немесе 
Ғали Арыстан деп те атайды. Хасен, Хұсайын балалары.
Сейітбаттал – діни қиссалардың кейіпкері.

19
Гректің құдайларының шынында адам бойындағы әр түр лі 
салахияттың әрқайсысына арналған иесі Құдай болатын де-
дік. Сондай құдайлардың ізгілік құдайы, сұлулық, өнерлілік 
құдайы, яки жаманшылық, қастық құдайы болса, тағы бір 
құдайы қызық, сауық, ішкілік құдайы болатын. Бұл құдайының 
аты – Дионис. Дионис – аспан мен жердегі судың, діннің 
құдайы. Судан болып, өсімдік шығарып, жаңа туыс туғызатын 
қасиет иесі.
Қызық-сауық құдайына жыл сайын арнаулы күндерде құрбан 
шалып, той қылып, жалпақ ел мейрам жасайтын. Бұл мейрам 
әм сауық құдайына арналған соң түгелімен сауық, қызық күні 
болу керек. Қүдайға құлшылық, тілек ретінде әуелі құрбан ша-
лады. Құрбандығы теке болатын. Сол текені шалып тұрып, ай-
наласына бар халық жиналып, Дионистің өмірі турасындағы 
әңгімелерді өлең қылып айтатын. Сол өлеңнің ішіне адам ба-
ласына істелген жақсылығы үшін сиынып, қасиеттеген сөздері 
де кіретін. Мейрамның дін әдетіндегі парызы – осы. Осы 
біткен соң жалпақ елдің ішіндегі той, ойын, би, ән-күй баста-
латын. Дионистің мейрамына шалатын құрбандығы теке бола-
тын. Себебі баяғыда бір теке виноград жемісін жеп алып, мас 
болғанның белгісін көрсетіпті. Мұны көрген адамдар текенің 
неден мас болғанын ойлап келіп тапқан. Бірақ бізге осы сыр-
ды тапқызған Дионистің өзі ғой, олай болса, бұдан былай 
Дионистің мейрамына құрбанға теке шалайық деп, соны салт 
қылып әкеткен.
Текені грекше «трагус» дейді. Сондықтан Диониске құрбан 
шалған жерде айтатын өлеңді де теке жайындағы өлең деп ата-
ған. Өлең грекше – «оде». Бері келген заманда осы сөздерден 
әлгі «трагедия» деген сөз шыққан. Бүгінгі заманда біздің қанды 
оқи ға деп жүргеніміз сол Еуропа тілінде 

жүктеу/скачать 4,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: