Өзін өзі бақылаудың сұрақтары

 

33 

Қазақтың басын қосқан Абылай 

1.Абылайхан оның шыққан ортасы 

2.Абылай ханның жүргізген саясаты 

3.Абылайдың  бас кеңесшісі –Бұқар жырау 

 

Уәлиұлы  Абылайхан  (1711-1781)  -    қазақ  халқының  әйгілі    ханы. 

Шыңғыс    ханның    тікелей    ұрпағы,  төре.  Шежіре  деректері      бойынша  

Шыңғыс хан -  Жошы хан – оның  төртінші ұлы   -  Тоқайтемір  -  Қожа  - 

Бадақұлан - Өріс хан  - Құйыршық хан  - Барақ хан  - Әз Жәнібек  -  Жәдік - 

Шығай хан - Ер Есім хан -  Жәңгір хан - Уәли Сұлтан - Қанішер  Абылай 

сұлтан - Көркем Уәли - Абылай (Әбілмәнсүр) хан  болып  таратылады.  

 

Абылай хан,  әкесі Көркем Уәли  Түркістанға сұлтан  болып  тұрған 

кезде  дүниеге келген. Бұл кезең  қазақ халқы  үшін  жойылып кету  қаупі 

төніп  тұрған,    өлім  мен    өмірдің    арасында    күн  кешкендей  алмағайып  

заман  болатын.  Батысында  отаршылдық    дәмін  татып,  тәсілін  меңгеріп 

үлгерген Ресей  империясы  кеуделеп  келе жатты. Шығысында  өзін аспан 

әміршісіне    балайтын      Қытай    империясы  айдаһардай    ысқырып  тұрған 

кез.  Оңтүстігіндегі    елдерді    ислам    фанатизмі    тұтастындырып,  тәңірлік  

наным  сенімді    өмір  салты    еткен  қазақ    даласына      олар  да  ит    көрген  

ешкідей  ажырайып қарайтын. Әсіресе, көшпелі   өмір  салты ұқсас,  мекен 

тұрағы  жапсарлас Жоңғар  хандығы  деп аталатын   ойраттардың  саяси  

бірлестігі    (1635  -  1758)    аш  бүйірден    шаншудай    қадалады.    Осынау  

тарихи      жағдайды    сол  кездің      дуалы    ауыз  ақыны    бір  ауыз    өлеңмен  

былай  бедерлейді: 

«Былай барсаң Қоқан  бар, 

Қоқаңдаған  әкең бар. 

Былай  барсаң Қалмақ бар, 

Күшіңді  еппен  алмақ бар. 

Былай барсаң  Қытай бар, 

 Жапырағыңды бұтай бар. 

Былай барсаң орыс бар, 

Балаңды берсең  қоныс бар. 

 

Бір  шумақ    өлең  аясына    сол  кездің    әскери  саяси    ахуалы    ғана  

сыйып  тұрған    жоқ,    сонымен    бірге    қазақ      даласына    сұғын    қадаған 

елдердің дипломатиялық  талғам тәсілі  мен  басқыншылық  тактикалары   

да айқын  аңғарылады.  

 

Абылай    хан    көзін    ашар-ашпастан    тағдырдың    осындай      зұлмат  

тауқыметімен    беттесті.  Жастайынан    жетім  қалған    Абылай    Төле  би  

сияқты    ақылгөй    абыздың,    Әбілмәмбет    сияқты      ханның,    Бөгенбай   

сияқты    батырдың      тәрбиесін    көріп    ел  жұрттың    саяси    әлеуметтік  

өміріне  қоса  жорық  жортуылдардың  да қыр  сырына   көз қанықтырып,  

көңіл  зерделетіп, бой  үйретіп  өседі.  

 

Абылай    ханның  бүкіл  өмірі  бір  ғана    мақсатқа    бағынды.  Ол  ең 

далада еркін  өскен  қазақ  халқын  аман  сақтап қалу үшін  барлық  ақыл-

ойы  мен қажыр  қайратын сарқа жұмсады.  Осынау   ұлы мұрат  жолында 

Абылай  хан  пендешіліктің бәрін  тәрік  етіп,  шын  мәнінде  исі  қазақтың   

біртуар  көсемі    бола  білді.    Ол    он  бес  жасынан   бастап    қан  майданды  

көзімен  көріп,  кейін    небір    қырғын    шайқастарда      жеке  басының  ерлік  

 

34 

тапқырлықтарымен    жеңіс    туын  желбіретті.  Талай  рет    жекпе  жекке 

тіленіп  түсіп,  Қалдан  Шеріннің      сүйікті    жиені      Шарышты    бірме  бір  

шайқаста өз қолымен өлтірді.   

«Ықпалы  жүрген ер еді, 

Алтыннан  қылыш будырған. 

Абылайлап ат  қойып, 

Жауды көрсе  құтырған»,  деп жырлады оның  ерлігіне   сүйсінген жырау.  

Бұл  орайда,    Абылай    хан  өзінен    бұрынғы    Мүде,  Бумын,  Күлтегін, 

Шыңғысхан,    Ақсақ  Темір,  Едіге,  Тоқтамыс,  Әз  Жәнібек,  Керей,    Бабыр, 

Есімхан, Қасымхан  сияқты, өмірдің  барлық  сәтінде  жеке басымен  үлгі  

өнеге  бола  білген    көшпелілер    көсемінің    соңғы    тұяғы    еді.  Ел  қамы, 

халық  тағдырына  қатысты  істе  Абылай  хан  ештеңеден  тартынған  жоқ. 

Ол елі  мен жеріне   қауіп   төндірген   Ресей  мен Қытайға тосқауыл болу 

үшін    күші  жетпей,    сөзі    өтпей    қиналған    сәттерде    ең  сүйікті    бел 

балаларын  кепілдікке  берді. Рухы  осындай мықты  Абылай  хан   ардақты   

батырлары      қан  майданда      қаза    тапқанда      көзінің      жасын      сығып 

тастайтын  кездері  болған.  

 

Абылай   хан ауырып  жатқанда   Бұхар жырау   былай    деп көңілін  

сұрапты  деген  сөз  бар: 

«Қалыңсыз   қыз алдырған,  ханым ай, 

Қайырусыз  жылқы  салдырған,  ханым ай. 

Үш жүздің  боздағын  жолыңа  шалсам,  

Қалар  ма  екен  бір  шыбындай жаның ай!» депті.  

Халыққа  қадірі    артқан   ханға   айтылар  сөз осындай ақ болар  еді. 

 

Абылай  хан  қазақ  халқының  тарих   сынынан  аман  өтуі  үшін  ең  

алдымен  елдік  тұтастық  пен  дербестіктің қажет  екенін  терең  түсінді. 

Ол  бүкіл      қажыр-қайраты      мен  ақыл-айласын    тек  қана    осы  мүддеге  

бағындыра  білді. Бұл мүддені  жүзеге   асыру   жолында   ол ерлік   ісімен 

де,    шешендік    тапқырлығымен    де,    көреген    ақылымен  де,    шебер  

ұйымдастырушылығымен    де      төңірегін      таң  қалдырып,      өз 

замандастарының      бәрінен    де  бір    бас  жоғары    тұрды.  Абылай      хан 

қазақтың    айыр      көмей,    жез  таңдай   ақын    жырауларын,  абыз     билерін  

ғана  аузына  қаратып  қойған жоқ.  Ол Қытай    мен қалмақ   тілдерінде  

еркін        сөйлеп,      олардың    да  ықпалды        адамдарын  ұтқыр    сөздерімен 

тосылтып  отырды.  Абылай   хан  қазақтың  дәстүрлі    мәдениетіне   де 

жүйрік    болды.  Ол  өз    жанынан    тамаша    күйлер        шығарып,      Шоқан   

айтқандай,    сол  заманның    эпикалық    қарымдағы  ерлік      істерін        күй  

тілінде   бейнелей   білді. 

 

Абылай   хан   қазақ   халқының   саяси   әлеуметтік өміріне   қырық 

жылдан      астам    уақыт    ықпал  етіп,    билігін      жүргізді.  Бұл  ретте,  

Әбілмәмбет    өлген  соң  ғана    Абылай      ресми    хан      болды    деп    келетін  

кәуесет  Ресейдің  аққаптал  саясатынан  туындаған   жалған сөз.  Себебі, 

Абылай  сияқты  ірі тұлғаны  мойындамау  арқылы  оның  беделіне  шіркеу  

келтіреміз  деген    дипломатия      ол  кезде    осыны  қажет  етті.  Ол  жөнінде  

И.И.Неплюев:  «  Қырғыз    халқында  бас  ханның    болуы    пайдалы   

болмайтыны    былай  тұрсын,  зиянды    да    болуы  мүмкін»  деп  жазды.  Ал, 

ақиқатында    Абылайдың  ақ  киізді    басып,    хандық    биліктің    тізгінін  

 

35 

қолына  алғаны Әбілмәмбет  өлетін 1771 жылдың  көп бұрын. Бұл жөнінде  

Толыбайұлы Арыстан  ақынның  мынандай  өлеңі бар: 

Қылады мекережде  байлар сауда, 

Топ бұзар  батыр  жігіт  қалың жауда. 

Сұрасаң Абылайдың  тұрған жері,  

Хан болған қырық сегіз  жыл Көкшетауда». 

«Халық  айтса  қалып    айтпайды»,  Әбілмәмбет    ханның  1744  жылы 

Түркістанға  көшуі    хандық    биліктің    Абылайдың      қолына    әлде    қашан  

көшкендігінің    белгісі.  Абылай    ханның  ордасы  Көкшетауда    болғанмен,  

оның  ықпалының  үш жүзге  де жүріп  тұрғаны  тарихи  ақиқат. Бұл ретте, 

ең  беделді  айғақ    Абылай    ханның  саяси,  әскери,  әлеуметтік  көреген    де  

тегеурінді    қимылдары    болса  керек.  Жоңғарлардан  азат    болған  

шығыстағы  байтақ    алапқа  Алтай    асырып  қазақ    ауылдарын  

қоныстандыруы, елдің  батыс  шекарасының  сыртындағы  Пугачев дүбірін 

қолдап,  үш мың  жан кешті сарбаздарының  орыс  бекіністеріне  шабуыл  

жасауы, оңтүстікте қырғыздарға қарсы  жорық  ашып,  Іленің  сол жағасы 

мен Шу бойындағы шұрайлы  қоныстарды   қазақтардың  өзіне қайтарып 

беруі,  жай қайтарып қоймай,  осы  жолы  әйгілі Жайыл қырғынында  ел 

рухын    аспандатып,    жеңіс  туын    желбіретуі,  сөйтіп  қазақ    пен  қырғыз  

арасына    Нарынқолдан  Қордайға    дейін    шекара    тартып  беруі,  бұл 

шекараның    күні    бүгінге    дейін  сақталып  отыруы,  міне,  осынау,  ел  

тағдырының  шешуші  сәттері Абылай ханның  бүкіл халықтық  ұлы хан  

болғанына    бұлтартпас    айғақ.  Мұның    сыртында    Ресей  патшалығымен 

және  Қытай   боғдыханымен жүргізген  икемді  саясаты  өз алдына.... 

 

Абылай  хан туралы  әйгілі  тарихшы А.И.Левшин былай деп жазды: 

«Ол ақыл парасаты  жағынан  болсын, қол астындағы халқының күші  мен 

санының    басымдылығы    жағынан      болсын    сол  кездегі    қазақ  даласын  

билеген  замандастарының  бәрінен  де басым түсті. 

          Қалқаманұлы  Бұқар  жырау  (1668-1781)  –  қазақтың  ұлы  жырауы, 

XVIII  ғасырдағы  жоңғар  басқыншыларына  қарсы  қазақтың  азаттық 

соғысын  бастаушысы  әрі  ұйымдастырушысы  атақты  Абылайханның 

ақылшысы. Шыққан тегі Арғын тайпасының қаржас руынан. Заманындағы 

сыншылар  оны  «көмекей  әулие»  деген.  Сөйлегенде  көмекейі  бүлкілдеп, 

аузынан  тек  өлең  сөз  төгіледі  екен. Абылай  хан  бір  жаққа  жорыққа 

аттанарда  одан  айдың,  күннің  сәтін  сұрайтын,  көрген  түсін  жорытатын 

болған.  Ел  аузындағы  аңыз  әңгімелерге  қарағанда,  Бұқар  жырау  әз  Тәуке 

ханның  тұсында  да  ордадағы  беделді  билердің  бірі  ретінде,  ел  басқару 

ісіне  араласқан  секілді.  Оны  Үмбетей  жыраудың:  «Көріктей  басқан 

күпілдеп,  көмекейің  бүлкілдеп,  сөйлер  сөзден  таймадың.  Тәукенің  болып 

жаршысы,  халқыңның  болып  заршысы,  белді  бекем  байладың»  деген 

сөздері  де  айғақтағандай. XVIII  ғасырда  болған  жоңғар  шапқыншылығы 

қазақ  халқының  мүлдем  жойылып  кету  қаупін  тудырғаны  белгілі.  Осы 

кезде  «Ақтабан  шұбырындыға»  ұшыраған  елдің  басын  қосып,  ата  жауға 

қарсы  азаттық  күресіне  жұмылдыру  бар  ғұмырын  халқының  бірлік 

бүтіндігіне  арнаған  ұлы  жыраудың  басты  мақсатына  айналады.  Оның 

сөздері осы кезде еліне есті кеңес, еріне әмір болып естіледі. Хан да, қара 

да тарих көшінің бағдарын, шиеленген қиынның шешімін Бұқардан күтеді. 

 

36 

Халқының әулие данасы, дуагөй бітімшісі, көреген болжаушысы санатына 

көтерілген  Бұқар  жыраудың  осы  тұстағы  даңқын  орта  ғасырдағы  оғыз 

жұртының  әулиесі  Қорқытпен,  XIV  ғасырдағы  ноғайлы  елінің  данасы 

Сыпыра жыраумен салыстыруға болардай. Бұқар жырау толғауларында өзі 

бастан  кешіріп  отырған  алмағайып  заманның  келбеті  бар  болмысымен 

көрініп, өмір құбылысы мен дүние заңдылықтары, әлеуметтік жағдай мен 

адам тіршілігі кең тыныспен жырланады. Ондағы басты сарын елдің бірлігі 

мен  ынтымағын  күшейту  мәселесі.Ол  жан-жақтан  андыздаған  жаулардан 

қорғануы  үшін  басты  шарт  бірлік  екенін  терең  түсінеді,  ата  жауға  қарсы 

бірігіп,  тізе  қоса  күрескен  ерлерді  өзгелерге  үлгі  етеді.  «Қаракерей 

Қабанбай,  Қанжығалы  Бөгенбай,  Қаз  дауысты  Қазыбек,  Шақшақұлы 

Жәнібек, ормандай көп орта жүз, солардан шыққан төрт тірек» деп майдан 

даласында  көрсеткен  ерлігімен  бірге  елдің  ұйытқысы  болып,  бірліктің 

тірегі  болып  жүрген  ерлерді  мадақтайды.  Сондықтан  да  Бұқар  жырау 

жырларын  басқыншы  жаумен  ұзақ  арпалысып,  ерлік  пен  ездіктің, 

парасаттылық  пен  азғындықтың  парқы  таразыға  түскен  сындарлы  шақта 

Абылай  хандай  басшының  төңірегіне  топтасып,  ұлы  жеңістерге  жетіп, 

ерліктің  үлгісін,  бірліктің  құдыретін  танытқан  қазақ  өмірінің  шындығын 

айшықтай  өрнектеген  поэзия,  ұлы  мұра  деп  білеміз. Халық  жадында 

сақталған  бір  әңгімеде  Бұқар  жырау  ауырып  жатқанда  Абылай  ханның 

алыстан  күні-түні  аттан  түспей  жүріп  келіп,  көңілін  сұрағаны  айтылады. 

Бұл  таққа  ие  болған  ұлы  ханның  таққа  ие  болған  ұлы  жырауына  деген 

ықылас  ниеті,  ерекше  құрметінің  белгісі  болса  керек.  Заманында  осылай 

ханы  қадірлеп,  халқы  ардақ  тұтқан  жыраудың  мұрасы  халқымен  мәңгі 

бірге жасай бермек. 

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары 

1.

 

Абылайхан жеке өмір баяны, шыққан ортасы қандай? 

2.

 

Абылай ханның жүргізген саясатта алатын орны? 

3.

 

Абылай ханның жеке тұлға ретінде саяси портреті? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

37 

Тақырып 5: Ел қамын жеген батырлар 

1.Сырым Датұлы 

2.Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы және олардың ерлік істері 

3.Қазақтың соңғы ханы-Кенесары Қасымұлы 

   Датұлы  Сырым  (1712-1802)  –  Ресей  патшасының  отарлау  саясатына 

қарсы  күрескен  Кіші  жүз  қазақтары  көтерілісінің  көрнекті  басшысы, 

атақты  батыр,  әйгілі  шешен.  Шыққан  тегі  -  Кіші  жүздің  Байұлы 

тайпасының  Байбақты  руынан.  Өзінің  асқан  ақылдылығы  арқасында  өз 

ортасында тым ерте танылып, әділдішімен аты шыққан «Бала би» атанды. 

Жасы ұлғайған кезінде отарлаушылардың озбыр саясатына қарсы шығып, 

жерінен  айырылып,  жайылымсыз  қалған,  патша  әкімшілігінің  езіп-

жаншуынан,  тонауынан  әбден  титықтап  біткен  халқының  наразылығына 

үн  қосып,  қарулы  күреске  шығады.  Ол  өзінің  Орынбордың  генерал- 

губернаторы  Игельстромға  жазған  бір  хатында:  «Сіздердің  түрлі 

әдістермен  алдап,  қолға  түсірген  ноғай,  башқұрттар  сияқты  бізге  де 

бұғалық  салып,  езбекші  екендігіңіз  белгілі»  деп  жазады.  Бұдан  Сырым 

батырдың  қолына  қару  алып,  көтеріліске  шығып,  басын  бәйгіге  тігудегі 

мақсатының  айқындығы,  халқының  мойнына  түскелі  тұрған  сол  бұғауды 

үзуге  ұмтылғаны  анық  аңғарылады. 1783  жылы  Сырым  бейқам  жатқан 

қазақ  ауылдарын  шауып,  кезекті  тонауға  келген  казак-орыс  атаманы 

Чагановтың отрядымен шайқасып, оны ойсырата жеңеді. Атаманның өзін 

тұтқындап, Хиуаға құлдыққа сатып жібереді. Бұл патша әкімшілігіне үлкен 

соққы еді. Соған орай Орал қаласындағы патша әскері түгел аттанып, осы 

жылдың  күзінде  Cырымды  қолға  түсіреді.  Бірақ  оны  Нұралы  хан  қыруар 

мал  беріп,  бірер  айдан  кейін  босатып  алады. Түрмеден  босағаннан  кейін 

Сырым  Табын  руының  старшыны  Тіленші  Бөкенбайұлының  қолдауымен 

Oрал  казак-орыс  әскерімен  күресін  әрі  жалғастырады.  Бірақ  Нұралы  хан 

бұл  жолы  Сырымды  қолдамайды,  қайта  оған  қарсы  шығып,  шекаралық 

әкімшіліктен  көтерілісшілерді  басу  үшін  арнайы  әскер  жіберуін  талап 

етеді.  Сөйтіп  ол  былайғы  жерде  Сырымға  қарсы  күресте  шекара 

әкімшілігімен  бір  болады. Міне,  осы  кезден,  яғни  1784  жылдан  бастап 

патшаның отарлау саясатына қарсы күресте ханының да, қарашасының да 

ортақ  ниеттестігіне  ие  болып  келген  көтерілісшілер  арасына  жік  түсіп, 

Сырым  бастаған  халық  қозғалысының  күресі  енді  Әбілқайыр  әулетінен 

шыққан  хан  мен  сұлтандарға  қарсы  бағытталады.  Кіші  жүздің  көптеген 

рулары  Нұралы  ханға  бағынбай  көтерілісшілер  жағына  шығады. 1785 

жылдың күзінде болған старшындар жиналысы Нұралыны хан деп танудан 

бас  тартады.  Келесі  жылдың  көктемі  қарсаңында  көтерілісшілердің 

қысымына шыдамаған Нұралы шекаралық шептегі қамалға қашуға мәжбүр 

болады.  Оның  ақыры  сол  жылы  Екатерина  ІІ-нің  Нұралыны  хандықтан 

түсіру  жөніндегі  жарлыққа  қол  қоюына  әкеп  соғады. Хан  тағына  Нұралы 

кетіп,  Ералы  отырғанымен  де  жағдай  түзелмейді.  Халықтың  наразылығы 

одан  сайын  күшейе  түседі.  Сырым  бастаған  көтерілісшілер  енді  ашық 

соғыс  қимылдарына  көшіп,  патша  қамалдарына  шабуыл  жасай  бастайды. 

Бірақ  олар  пәлендей  нәтижеге  жете  алмайды.  Елек  қамалына  жасаған 

шабуылдың сәтсіздігінен кейін Сырым соғыс тәсілін өзгертіп, партизандық 

әрекеттер жасауға көшеді. Шекаралық бекіністерге, сұлтандар мен оларды 

 

38 

қолдаушылардың  ауылына  тұтқиылдан  шабуылдап,  адамдарын  тұтқынға 

алады. 1797  жылы  көтерілісшілердің  үлкен  бір  тобы  Ералыдан  кейін  хан 

тағына  отырған  Есімнің  ауылына  тұтқиылдан  шабуыл  жасап,  ханды 

өлтіреді.  Есім  ханның  өлтірілуі  Сырымға  тілектес  билер  мен 

старшындардың  одан  ірге  ашуына  себепші  болады.  Есімнің  орнына 

Айшуақ  хан  сайлағаннан  кейін,  ол  Eсімнің  кегін  алмақ  болып,  арнайы 

отряд  жасақтап,  Сырымға  қарсы  аттанады.  Соңынан  індете  қуып,  маза 

бермеген  патша  экспедициясынан  ығысып,  Сырым  Хиуа  хандығының 

жеріне өтіп кетеді. Ел арасына атағы кеңінен тараған батырдан қауіптенген 

Хиуа  ханы  оның  көзін  жоюдың  амалын  жасайды.  Ақыры  оның  есебін 

тауып  улап  өлтіреді.  Бұл  жөнінде  халық  ауызында  түрлі  әңгімелер 

айтылады.  

 

Тайманұлы    Исатай  (1791-1838)  –  1836-38  жылдары    Батыс  

Қазақстанда  болған    халық    көтерілісінің    саяси    көсемі,  қайсар  

қолбасшысы,  халық    батыры.  Кіші  жүз    Байұлының    Беріш    руынан. 

Жоңғар    шапқыншылығы    кезінде    атағы    шыққан    Ағатай    батырдың  

ұрпағы. 

Ел  ісіне     ерте   араласқан    Исатайдың   кемелденуіне   қайын    ағасы  

Жабай      Бегалиннің      көп  көмегі    тиеді.  Ол  кісі      орысша    оқыған,   

әжептеуір  сауаты      бар  адам    болған,  старшын      қызметін    атқарған.  Ол 

өлгеннен  кейін    оның  орнына    Бөкей  хан    Жабайдың    тәрбиесін    көрген  

Исатайды  старшын  етіп  тағайындап,  оны Орынбор  шекара   комиссиясы  

бекітеді. 

Күн санап  ел арасында   беделі  асып   бара жатқанын  көре  алмаған  

хан  төңірегіндегілер  оның      беделін      түсіру    үшін  түрлі      жала  жауып,  

ханға    шағыстырып  бағады.  Соның    салдарынан    бас  аяғы    4-5  жылдың  

ішінде      бірінде    старшын  Өтеміс    Құлманиязовты    тонады  деген,  

екіншісінде    кісі    өлтірді  деген    жаламен    түрмеге    қамалады.  Оның  

алғашқысынан ақша   беріп құтылса,  екіншісінен  Орынборға  конвоймен  

айдалап  бара   жатқан  жерінде,  есебін тауып, қашып  кетеді. 

Бұл кезде  Қазақ  хандығының  ішкі  ісіне  тікелей  араласа  бастаған  

Ресей    отаршылары      қазақтардың    құнарлы    жерлерін    тартып  алып,  

өздерін    сыртқа    қуады.    Орал    казак-орыстары  Жайық  бойын    иемденіп 

алады.  Мұндай    қысымшылықты    Исатай      старшыны  болып      жүрген  

беріш руы да  көреді. 

  Осы  кезде    Жәңгір    ханның    Жайық      бойындағы    руларды    екіге  

бөліп,  бірін    қайын    атасына,    екіншісін    жұртқа    зорлық-зомбылығымен  

аты  шыққан саудагер  Қарауылқожаға   басқартып  қоюы  жоқшылықтан  

ашынған    шаруалардың    ашу    ызасын    тудырды.  Исатай  ханнан  

Қарауылқожаның озбыр  билігіне  тиым салуын  талап  етеді. Оған жауап   

ретінде   хан бес  жүздей  әскермен   Қарауылқожаны  аттандырып, оған 

Исатайды    200  жігітпен  оған    қарсы    шығады.  Бетпе  бет    келгенде  

Исатайдың  батыр  жігіттеріне  шамасы  келмейтінін біліп,  Қарауылқожа 

кейін  қайтады. 

Осыдан  кейін    Каспий    жағалауындағы    халық    Қарауылқожа    мен 

Балқы    биге  бағынудан    қашып,  Исатай  мен  Махабеттің    төңірегіне  тұс 

тұстан келіп  жинала бастайды. Мұның  аяғы  тарихтан  белгілі   1836-37  

 

39 

жылдардағы   Бөкей 

 ордасындағы шаруалардың  феодалдық  қанау  мен 

патша  өкіметінің      отарлау      саясатына    қарсы    көтерілісіне    ұласады. 

Көтеріліске   Исатай мен Махамбет  басшылық  жасайды. Көтеріліс  бүкіл 

халықты    қамтиды.  1837    жылдың    қазан  айында      Исатай    2000 

жауынгермен  келіп,  хан ордасын  қоршап алады. Бірақ  көтерілісшілерге  

қосылғанымен, ханнан  қол  үзгісі  келмеген  билердің  ықпалымен Исатай  

орданы      бірден    басып    алмай,  хан  мен  орыс    полковнигі  Геккемен  

пайдасыз  келіссөз  жүргізіп  уақытты  өткізіп алады. Осы уақытта  ханға   

көмекке  жіберілген  казак орыс  отрядтары  ордаға   жетіп  үлгіреді. 

Қараша  айында  Тастөбе   деген  жерде  шешуші  шайқас   болады. 

Қанша  ерлікпен шайқасқанымен,  көтерілісшілер  орыстың  отты  қаруына   

төтеп    бере  алмай,    жеңіліске    ұшырайды.  Жазалаушылар  көтерілісті  

аяусыз   басады. Тұтқындарға  500-ден 2000- ға дейін  дүре соғып, Сібірге 

айдайды. 

Аман қалған  жігіттермен Исатай  Жайықтан өтіп кетеді. Хиуаға  хан  

болам    деп  жүрген    Қайыпқали    сұлтанмен    уақытша    келісім    жасап, 

Исатай      1838    жылы    Баймұхаммед    сұлтанның      ордасына    шабуыл  

жасайды. Осы  шайқаста Исатай  жау   қоршауында  шабуыл жасайды. Осы 

шайқаста  Исатай  жау  қоршауында  қалып,  қаза табады.   

         Өтемісұлы  Махамбет    (1804-1846)  –  қазақтың    әйгілі  ақыны,    күйші 

композиторы,    отаршылдыққа    қарсы  Исатай  Тайманов  бастаған  

көтерілісті  (1836-1837)  ұйымдастырушылардың  бірі,    осы    көтерілістің  

жалынды    жыршысы.  Туып  өскен    жері    Ішкі  Бөкей  ордасының  Бекетай  

деп  аталатын  өңірі. Бұл қазіргі   Орал  облысының  Жәнібек  ауданына  

қарайтын    жер.    Шежіре    дерегі    бойынша    он  екі  ата    Байұлының    бір 

бұтағы Беріш  ішінде  Нәдір  деген кісіден Мәлі (кейбір деректе Құлмәлі, 

Құлманияз  деп  айтылады)  туады.  Мәлінің    қазақ    әйелінен  Өтеміс  пен 

Шыбынтай,  қалмақ    әйелінен    Қобылай    туған.  Өтемістен  он  ұл, 

Шыбынтайдан төрт ұл, Қобылайдан  үш ұл туып, Мәлі  ұлдың  өзінен  он 

жеті    немере  сүйген  адам.    Бұл  әулет    Тайсойған    құмындағы    іргелі  

ауылдардың бірі.  

Махамбет      өзінің      барша    болмыс  қасиеттерімен    көшпелілер  

арасындағы  көсем  тұлғалардың  бірі. Ол  өзі   туып  өскен  өңірдің Қамбар 

батыр,    Ер  Тарғын,  Сыпыра  жырау,  Асанқайғы,    Қазтуған,  Шалкиіз, 

Жиембет,  Доспамбет  сияқты  біртуар    тұлғаларының    өлмес    мұраларын  

көкірегіне тоқып өсті. Өзі  өмір сүрген  заманның  ағымына  жүйрік, қыр 

сырын  жетік    меңгерген,    көзі  ашық,    көкірегі ояу,  білімдар  адам  болған. 

Орыс,  татар,   араб тілдерін  тәуір  меңгерген.  Мұны   ол  жазған   хаттардан  

айқын  аңғаруға  болады. 

Махамбет  Ресей    отаршылдығының  барша    ауырлық  тауқыметін 

көзімен  көріп,    оның    барша      зорлық-зомбылығын    басынан    өткеріп,  

ғұмыр  кешкен  адам.    Сондықтан    да  1836    жылы    әбден      шыдамы 

таусылған  халық      теңіздей    толқып    көтерілгенде,    осынау    тегеурінді 

дүмпудің    дем  берушісі    Махамбет    болды.    Ол  Исатай    батырмен    бірге   

арыстандай  ақырып,    азаттық    туын    қолдаса    көтеріп  шықты.    Азаттық  

үшін  күрес   Махамбеттің  бүкіл  өмірінің  мазмұнына  айналды. Ұлттың  

азаттығы  мен  халықтың  әлеуметтік  теңдігін Махамбет   жеріне   жеткізе   

 

40 

жырлаған  әйгілі  ақын.  Ол поэзияда қандай   дара болса,  күй  өнерінде  де  

сондай  дара.  

Махамбет    көшпелілер    өркениетінің    осынау    жарық    дүниемен  

шарқырап    тұрып    қоштасқан      соңғы      үні.  Жалына    қол    тигізбейтін  

көшпелілердің  қыл  сағағын  тағдыр  тұзағы  қылқындырған   сәтте асау  

рухы  Махамбет  болып тұяқ  серпігендей.  Қазақты  ұлт ретінде  даралап,  

тарих   сахнасына   шығарған  көшпелілер  мәдениетінің  буырқанып келіп,  

жартасты  соққан ақжал  толқыны  Махамбет  тәрізді. Шыны да сол. Егер,  

қазақ   халқының   рухани  үрдісін  кең  аяда   тарихи    құбылыс  ретінде  

елестетер  болсақ,   онда  Қорқыттан  Асанқайғыға  дейін,   Асанқайғыдан 

Махамбетке  дейін,  Махамбеттен  Абайға  дейін, Абайдан  бүгінге  дейін  

деп    төрт  кезеңге    бөлуге  болар  еді.  Махамбет    заманы    көшпелілер 

рухының    айының    батып,    күнінің    тұтылған  кезі.  Сондықтан  да, 

көшпелілер      мәдениетіндегі    эпикалық    синкреттілік    Махамбет  

болмысымен    түйінделеді.  Бұдан  былай    өнер    қоғамдық    құбылыстарды   

реттеушілік  міндетінен  айрылып,  эстетикалық  алданыш  болуға  көшкен. 

Махамбеттің    әрі  батыр,  әрі    көсем,  әрі    шешен,  әрі  жырау,  әрі  күйші 

болуында  осындай   тарихи  әлеуметтік   сұраным  болған. 

 

Қасымұлы  Кенесары  хан  (1802-1847)  –  Қазақ    хандығының  соңғы 

ханы, ұлт азаттық  көтерілісінің  әйгілі басшысы. Ол өзінің  тегі  жағынан  

төре  тұқымынан.  Бабасы  қазақтың    атақты  ханы  Абылай.  Арғы  аталары  

Шыңғыс   ханның  Жошы  деген  үлкен баласынан  тарайды.  Абылайдың  

әйелі  қалмақтың  Хочу мерген  ноянның  қызы  Топыштан   Қасым  сұлтан 

туады. Кенесары осы  Қасым сұлтанның баласы.  

1822    жылы    Ресей    өкіметі    Кіші    жүз    бен  Орта    жүздегі    хандық  

билікті   жойып,  аға сұлтан  мен сұлтан  әкімдер  билігін  енгізеді. Сөйтіп,   

Ресей    өкіметі  қазақ  елінің      ішкі    тірлігіне    тікелей    араласып,  өз 

үстемдіктерін  жүргізе    бастайды.  Осыған  қарсы    шыққан    Кенесары  

хандық  басқару   жүйесін  қалпына  келтіруге   күш салады. Ол өз  ойын  

Ресейдің    жергілікті      әкімшілігіне,    сонымен    қатар    патшаның    тікелей  

өзіне  де    жеткізеді.  Бірақ  патша    өкіметі    Кенесарының    талаптарын  

орындаудан  бас тартады. Сондықтан да  ол өз  мақсатын  күшпен  жүзеге   

асыруға  кіріседі.  

Кенесары  көтерілісін  жер жерден  қолдаушылар  көбейеді. Өйткені   

патша  әкімшілігі   қазақтардың  жерін  тартып  алып,  әскери   бекіністер  

сала бастайды. Көшпелі   ел ата  қонысынан  айырылып,  мал жаятын  жаңа 

жер    іздеуге    мәжбүр  болды.Оның  үстінен    патша    үкіметінің      алым 

салығының  ауыртпалығы да  оларды  діңкелетіп біткен еді. Осының  бәрі  

қазақ  қауымының   наразылығын   күшейтіп, оларды  Кенесары  бастаған   

көтерілісті  жан жақты  қолдауға  итермеледі.  Көпшіліктің   қолдауымен  

Кенесары 1841 жылы Қазақ  хандығының  ханы  болып сайланды. 

Патша  өкіметі    кесіп    алған    жерлерді    заңды    иесіне    қайтару  

жолындағы    күресте  Кенесары    әскери    күштерді    ұйымдастыру   

барысында  Орта    Азия  хандықтарының    тәжірибесіне    сүйенеді.  Ол  өз 

әскерін    жүзге,  мыңға  бөліп  жүзбасылар    мен  мыңбасыларды  

тағайындады.  Әскер  тәртібін  бұзғандар қатал  жазаланды. 

 

41 

Кенесарының   сыртқы  саясатының  басты мақсаты  Тәуелсіз Қазақ 

хандығын құру болатын. Ол осы  мақсатын  жүзеге асыру  үшін Орта  Азия  

хандықтарынан    өзіне    сүйеу    іздейді,    олардың  ішкі    ісіне    араласып,  

билеушілерін    өз  жағына    тартуға    күш  салады.  Хиуа    ханы      мен  Бұқар  

әміріне    өз  елшілерін  жіберіп,    байланыс    орнатады.    Орта    Азия  

мемлекеттерімен    сауда      көлемін    ұлғайтып,    олардан    өздеріне    қажетті  

қару жарақ, оқ дәрі  алып тұрады. 

Нұрмұхаммедұлы  Жанқожа  (1771-1860)  –  қазақтың  азаттығы 

жолында  арыстандай  алысқан  атақты  батырларының  бірі.  Шыққан  тегі  – 

Кіші  жүздің  Әлім  тайпасының  шекті  аталып  кеткен  Жаманақ  руынан. 

Атасы  -  Киікбай  Әбілқайыр  ханның  батыры,  әрі  биі  болған.  Ал  әжесі  - 

Тәжі  қалмақпен  де,  орыспен  де  шайқасып  өткен,  өлгенде  де  «табаным 

тіреп  жатсын»  деп  аяғын  Орынборға  қаратып  көмуді  өсиет  еткен  атақты 

тама  Есет  батырдың  жалғыз  қызы  екен.  Жанқожа  -  осы  Киікбай  мен 

Тәжіден  туған  Нұрмұхаммедтің  баласы. Ел  ауызындағы  деректерге 

қарағанда, Жанқожаның батырлық даңқы тым ерте шыққан. Сыр бойының 

Қылышбай  ханы  хиуалықтармен  соғысқанда,  қазақ  батырлары  Хиуаның 

Тықы деген батырын жекпе-жекте жеңе алмай іркіліп қалған бір тұста, 17 

жасар  Жанқожа  өзі  сұранып  шығып,  оны  найзамен  түйреп  түсіреді. 

Осыдан бастап оның «батыр» атағы жалпақ елге жайылып кетеді. Жанқожа 

зорлық-зомбылықты  білмеген,  қара  қылды  қақ  жарған  әділ  кісі  болған. 

Біреудің біреуге жасаған қиянатын кеше алмаған. Біреудің азғыруына еріп, 

жазықсыз  Бұхарбай батырдың ауылын шабам деп, тілін алмай кеткен інісі 

Жауқашарға « барғаныңнан оралма» деп бата беруі, артынан қаза тапқанда 

оның  сүйегін  ауылына  әкелдірмей  қоюы  соның  дәлеліндей.  Оның  бүкіл 

мағыналы  өмірін  Хиуа  мен  Қоқан  бақыншыларына,  орыс  отаршыларына 

қарсы  күреске  арнауы  да  сол  зорлық  –  зомбылыққа,  қиянатқа  төзе 

алмайтын  қасиетіне  негізделген  елін,  жерін  сүйген  алып  жүректілігі  де 

себеп болса керек. Ел аузында Жанқожа батырдың Созақ қамалын алмаққа 

келген  қазақтың  соңғы  ханы  –  Кенесары  қолымен  бірігіп  жасаған 

шабуылдары жөнінде біраз әңгіме сақталған. Батыр осы жолы әуелі өзінің 

жігіттерімен  Созақ  қамалына  көмекке  келе  жатқан  Қоқан  әскерінің 

алдынан  шығып,  оларды  талқандап,  кері  қуып  жібереді.  Содан  кейін 

Созаққа  қайта  оралып,  Кенесары  қолымен  тізе  қосып,  қамалды  алысады. 

Қамалдың қақпасын бұзып, алдымен ішке кірген осы Жанқожа батырдың 

сарбаздары болыпты. Елін, жерін азат ету жолына бар өмірін арнап, сырт 

жаумен арыстандай айқасқан есіл ер қартайған шағында, ауыл сыртындағы 

төбенің  басында  намаз  оқып,  құдайға  құлшылық  етіп  тұрған  жерінде  өз 

қандастарының қолынан қапылыста қаза табады. 

жүктеу/скачать 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: