Государственного педагогического

 
147 
кӛрсете  білген,  эстетикалық  тәрбиеге  байланысты  кӛптеген  құнды  пікірлер  айтқанын  олардың 
шығармаларын  талдау  жасай  отырып,  кӛрсеткен  [10].  Оны  құралдың  «Ш.Уәлиханов  қазақтың 
халықтық  педагогикасындағы  эстетикалық  кӛзқарастары»,  «Ыбырай  Алтынсариннің  қазақтың 
халықтық  педагогикасын  эстетикалық  тәрбие  беруде  пайдалану»  және  «Қазақтың  халықтық 
педагогикасындағы эстетикалық кӛрініс  – Абай шығармаларының арқауы» атты тараулардан кӛруге 
болады. 
Т.Тәжібаевтың  «Абай  Қҧнанбаев  жастарды  тәрбиелеу  туралы»  кітапшасында  патша 
үкіметінің Қазақстандағы ағарту саясаты, Абайдың дүниетанымдық кӛзқарасының қалыптасуы, оның 
психологиялық кӛзқарастары, оның творчествосындағы ағартушылық мақсаты, ғылым, білім туралы 
кӛзқарастары,  білім  алу  жолдары  жӛнінде,  тәрбие  және  оның  интернациональдылығы,  тәрбие 
орындары туралы баяндалған [11]. 
Қ.Шаймерденованың  «Педагогические  взгляды  Абая  Кунанбаева»  атты  оқу  құралының 
«Абайдың педагогикалық мұрасы» атты тарауында білім беру және ақыл-ой тәрбиесі, адамгершілік 
тәрбиесінің мәселелері, еңбек және дене тәрбиесі, отбасылық тәрбие мәселелері, отбасында әке мен 
ананың  рӛлі,  жастарды  некелік  ӛмірге  дайындау  мәселелері  Абайдың  шығармаларына  мазмұндық 
талдау негізінде ашып, кӛрсетілген [12]. 
К.Қҧнантаева мен І.Халитованың «Абай мҧрасы және мектептегі тәрбие жҧмыстары» атты 
оқу  құралының  бірінші  тарауы  «Абай  Құнанбаев  мұрасы  арқылы  мектепте  тәрбиелік  жұмыстар 
ұйымдастырудың  педагогикалық  мәселелері»  деп  аталып,  онда  А.Құнанбаев  шығармаларының 
мектептегі  тәрбие  жұмысында  қолданылуы  тарихы,  мектепте  тәрбиелік  тәрбиелік  жұмыстарды 
ұйымдастыруда А.Құнанбаев мұрасын қолданудың әдістемелік сипаты, А.Құнанбаевтың қара сӛздері 
мен  шешендігін  мектептегі  тәрбиелік  жұмыстарға  енгізудің  мәні;  екінші  тарауында  «А.Құнанбаев 
мұрасы  арқылы  мектепте  тәрбиелік  жұмыстар  ұйымдастырудың  жолдары»  А.Құнанбаев  мұрасы 
арқылы  мектепте  тәрбиелік  жұмыстар  ұйымдастырудың  мақсаты  мен  міндеттері,  А.Құнанбаев 
мұрасы  арқылы  мектепте  тәрбиелік  жұмыстар  ұйымдастырудың  жолдары;  үшінші  «А.Құнанбаев 
мұрасы арқылы мектепте ұйымдастырылатын тәрбиелік іс-шаралардың мазмұны» атты тарауда Абай 
шығармалары  арқылы  мектепте  тәрбиелік  жұмыстар  ұйымдастырудың  бағдарламасы,  А.Құнанбаев 
шығармалары  бойынша  мектепте  ұйымдастырылатын  тәрбиелік  іс-шаралардың  мазмұндық  сипаты, 
А.Құнанбаев  шығармалары  арқылы  мектепте  ұйымдастырылатын  тәрбиелік  іс-шаралардың 
қолданбалы жоспары ұсынылған [13]. 
А.Елемесова  мен  А.Қҧдиярованың  «Абай  және  рухани-имандылық  тәрбие»  атты  оқу 
құралының бірінші тарауы «Абай Құнанбайұлының рухани-имандылық ой-пікірлерінің қалыптасуы» 
деп  аталып,  онда  Абай  Құнанбайұлының  рухани-имандылық  ой-пікірлерінің  қалыптасуының 
педагогикалық кӛздері, «Иман», «Имандылық»,  «Имандылық тәрбиесі» ұғымдарының шығу тӛркіні 
жайлы және «Ақылақ» ұғымын енгізу жӛнінде сӛз болған [14]. 
Екінші «Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбиенің мазмұны мен негіздері қағидаттары» 
атты тарауда Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеялары, иманигүл  - Абай имандылық 
тәрбие  идеяларының  шыңы  және  «Әділеттілік»  -  Абай  құқықтық  тәрбие  идеяларының  негізі 
қарастырылған. 
С.Д.Ізтілеуова 
мен 
А.А.Алимбекованың 
«Абай 
Қҧнанбаевтың 
педагогикалық 
кӛзқарастары»  атты  оқу-әдістемелік  нұсқаулығында  ұлы  ағартушының  ӛмірбаяны,  оның 
шығармашылығындағы  рухани-адамгершілік,  ақыл-ой,  экологиялық,  эстетикалық,  елжандылық 
құқықтық тәрбиелер ашылып кӛрсетілген [15].  
Қ.Ӛмірәлиевтің «Абайдың нақыл сӛздерін оқу-тәрбие ісінде пайдалану» атты мұғалімдерге 
кӛмекші құралының «Абайдың нақыл сӛздерін оқу-тәрбие ісінде пайдалану» туралы бӛлімінде V-ІХ 
кластарда  ӛтілетін  Абайдың  ӛлеңдері  мен  қара  сӛздерінде  кездесетін  нақыл  сӛздерді  оқушыларға 
қалай таныту және оларды басқа ақын-жазушылардың шығармаларымен қалай байланыстыра оқыту 
керектігі,  екінші  бӛлімде  ақынның  нақыл  сӛздерін,  үшінші  бӛлімінде  Абайдың  афоризмдеріне  оқу-
тәрбие ісінде пайдалану туралы әдістеме жасалынған тұңғыш еңбек [16]. 
Т.С.Садықовтың  «Абай  тәлімі»  атты  еңбегінде    Абай  әлеміне  зерделі  оймен,  зерек  кӛзбен 
үңіліп, ақын мұрасынан жаңаша бір сырлар ұққан автордың ой-толғамдары түзілген [17]. Онда ұлы 
ақын ӛмір сүрген заманның сипатына, әлеуметтік шындыққа қатысты ойлар ортаға салынады, әсіресе 
Абайдың  ӛз  ұлтын  ӛркендетудің  жолдары,  патшалық  Ресейдің  отаршылдық  саясаты  жағдайындағы 
астарлы  ойлары  жӛнінде  дәлелді  де  қызғылықты  тұжырымдары  жасалады.  Сонымен  қатар  Абай 
жырлары  мен  қарасӛздеріндегі  философиялық  түйіндер,  имандылыққа,  адамгершілікке,  оқу  мен 
білімге, мәдениет пен еңбекке шақыру, адамзат баласына деген махаббат мәселелері туралы да жан-
жақты талдаулар ұсынылған. 

 
148 
А.Қҧдиярованың  «Педагог-просветитель  Шакерим  Кудайбердыулы»  атты  кӛлемді  оқу 
құралының  кіріспесінде  Шәкәрімтанудың  тарихына  қысқаша  шолу  берілген  [18].  Оның  бірінші 
«Шәкәрімнің  қоғамдық-ағартушылық  қызметі»  тарауында  ақын-ағартушының  дүниетанымының 
қалыптасуы  мен  орнығуының  тарихи  шарттары,  оның  ӛмірі  мен  шығармашылығы,  ойшылдың 
педагогикалық  идеяларының  генезисі,  Шәкәрім  мен  Абай  туралы  сӛз  болады.  «Дала  ағартушы 
Шәкәрім  Құдайбердіұлының  педагогикалық  мұрасы»  атты  екінші  тарауында  ағартушы 
шығармашылығындағы  рухани-адамгершілік  тәрбиесі  мен  ӛзін-ӛзі  тәрбиелеу  проблемалары, 
экологиялық ағарту ісі туралы, жетекшілік туралы ой-пікірлері баяндалған. 
С.Қалиев пен Б.Иманбекованың «Ахмет Байтҧрсыновтың педагогикалық мҧраларын оқу-
тәрбие жҥйесіне пайдалану» оқу-әдістемелік құралы кіріспеден және екі тараудан тұрады [19]. 
Бірінші 
тарау 
«А.Байтұрсынов 
мұраларының 
ғылыми-педагогикалық 
негіздері»:  
А.Байтұрсыновтың педагогикалық ой-пікірлерінің қалыптасуына ықпал еткен қоғамдық және саяси-
әлеуметтік  жағдайлар,  А.Байтұрсынов  мұраларының  зерттелу  жайы  және  оның  педагогикалық 
идеяларының  Ы.Алтынсарин идеяларымен үндестігі, А.Байтұрсыновтың педагогикалық ой-пікірлері 
және  оның  тәлімдік  мүмкіндіктері  анықталған;  екінші  тарау  «А.Байтұрсыновтың  тәлімдік  ой-
пікірлерін  оқу-тәрбие  үрдісіне  енгізудің  әдістемесі»:  А.Байтұрсынов  мұралары  арқылы  бастауыш 
сынып  мұғалімдерін  даярлаудың  маңызы,  А.Байтұрсыновтың  педагогикалық  мұралары  бойынша 
жасалған  «Ахмет  тағылымдары»  атты  арнаулы  курс  бағдарламасының  мазмұны,  А.Байтұрсынов 
мұраларын мектептің оқу-тәрбие үрдісіне енгізудің жолдары кӛрсетілген. 
А.С.Қыдыршаевтың  «Ахмет  Байтҧрсыновтың  әдістемелік  мҧрасы»  атты  әдістемелік 
құралының  «А.Байтұрсынұлы  әліппе  және  оқулықтарының  әдістемелік  негіздері»  атты  бірінші 
тарауында  А.Байтұрсынұлының  әдіскер  ғалым  ретінде  қалыптасуына  ӛз  кезіндегі  әдістеме  ілімінің 
әсері,  А.Байтұрсынұлы  әліппелері  мен  оқулықтарына  жалпы  сипаттама  және  олардың  әдістемелік 
негіздері  мазмұндалған  [20].  Ал  «Ахмет  Байтұрсынұлының  ғылыми  әдістемелік  еңбектері»  атты 
екінші  тарауында  А.Байтұрсынұлының  әдістемелік  еңбектерінің  жазылу  жайы,  А.Байтұрсынұлы  – 
қазақ  тілін  оқыту  әдістемесінің  іргетасын  қалаушы  екендігі  және  оның  әдістемелік  еңбектерінің 
бүгінгі оқыту ісімен сабақтастығы кӛрсетілген. 
Е.Қабдолқайырҧлының  қарастыруымен  жарық  кӛрген  «Ағартушы  Халел»  атты  жинақта 
кӛрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Алаш кӛсемдерінің бірі, әмбебап-ғалым, күллі Түркістанда 
оқу-ағарту,  ғылым,  баспа  ісі  және  денсаулық  сақтау  салаларының  ұйымдастырушысы 
Х.Досмұхамедов  туралы  баяндалған  [21].  Ол  қазақ  тарихы,  тілі  мен  әдебиеті  саласында  еңбектер 
жазған,  тұңғыш  медицина,  биология,  зоология,  табиғаттану  оқулықтарын  қазақ  тілінде  дүниеге 
әкелген ағартушы болғаны айтылған. 
С.Т.Сеңкібаевтың  «Мағжан  Жҧмабаевтың  тәлімгерлік  тағылымдары»  атты  оқу-
әдістемелік  құралында  М.Жұмабаевтың  ӛмірі  мен  қызметінің  негізгі  кезеңдері,  оның  кӛркем 
шығармалары  мен  педагогикалық  мұрасындағы  тәрбие  мен  оқыту  мәселелері  және  оларды  орта 
мектептің оқу-тәрбие үрдісінде шығармашылықпен пайдалану жолдары кӛрсетілген [22]. 
Қ.Бӛлеев 
пен 
А.Б.Мҧратованың 
«Қазақ 
ағартушы-педагогтарының 
шығармашылықтарындағы халықтық идея» атты оқу құралының бірінші тарауында педагогика 
ғылымындағы  халықтық  идеяның  мәні  мен  маңызына,  ал  екінші  тарауын  қазақ  ағартушы-
педагогтарының  шығармашылықтарындағы  халықтық  идеяның  қалыптасуына  арналған.  Үшінші 
тарау  «Қазақ  ағартушы-педагогтарының  шығармашылықтарындағы  халықтық  идеяның  оқушы 
жастарға  ұлттық  тәрбие  берудегі  тағылымы»  деп  аталып,  онда  Ахмет  Байтұрсынов,  Міржақып 
Дулатов, 
Жүсіпбек 
Аймауытов, 
Мағжан 
Жұмабаев 
пен 
Халел 
Досмұхамедовтың 
шығармашылықтарындағы халықтық идеясының мазмұны ашылып, оны оқушылар мен білімгерлерге 
ұлттық тәрбие беруде пайдалану іс-тәжірибелері жинақталынған [23]. 
Р.С.Омарова мен М.Д.Есекешованың «Дарынды тҧлға ілімі – ӛшпес мҧра» оқу құралының 
бірінші  «Телжан  Шонанұлының  педагогикалық  идеяларының  қалыптасуының  тарихи-мәдени  және 
дүниетанымдық негіздері» атты тарауында Т.Шонанұлының ӛмірі және педагогикалық идеяларының 
қалыптасуы,  дарынды  педагог  мұраларының  ерекшеліктері  және  оның  тарихи-педагогикалық 
идеясына жалпы сипаттама; екінші тарау «Жастарға білім беру және тәрбиелеу туралы Т.Шонанұлы 
идеяларының  педагогикалық  жүйесінің  іргетасы»  деп  аталып,  онда  Т.Шонанұлының  ғылыми-
педагогикалық  еңбектерінің  бүгінгі  оқыту  ісімен  сабақтастығы,  оның  қазақ  мәдениеті  мен  әдеби 
идеяларын  сақтауға  қосқан  үлесі  және  тарихи-педагогикалық  идеяларын  оқу-тәрбие  процесінде 
пайдалану жолдары анықталған [24]. 
Ғ.Қабекеновтың «Нҧғыман Манаевтың қоғамдық қызметі мен педагогикалық идеялары» 
оқу  құралының  бірінші  тарауы  «Нұғыман  Манаевтың  қоғамдық-ағартушылық  қызметі  мен 

 
149 
педагогикалық  кӛзқарасының  қалыптасуы»  деп  аталып,  онда  Нұғыман  Манаев  және  ХХ  ғасырдың 
бас  кезіндегі  Қазақстанда  қалыптасқан  саяси-әлеуметтік  жағдай,  Н.Манаев  еңбектеріндегі 
ағартушылық-педагогикалық кӛзқарастар, ағартушының әлеуметтік тәрбие мәселелері жӛніндегі ой-
пікірлері;  екінші  тарау  «Нұғыман  Манаевтың  мұраларындағы  тәлім-тәрбие  идеялары»:  тәлімгердің 
шығармаларындағы  адамгершілік  пен  имандылық  мәселелері,  ұстаздың  қазақ  тілі  мен  әдебиеті 
туралы  еңбектеріндегі  педагогикалық  мәселелер,  Н.Манаев  мұрасын  жоғарғы  оқу  орындарында 
пайдалану жолдары баяндалған [25]. 
А.Б.Елкееваның «Назипа Қҧлжанова – теоретик и организатор  дошкольного воспитания 
в  Казахстане»  атты  оқу  құралы  алғы  сӛзден,  екі  бӛлімнен,  қорытынды  мен  пайдаланылған  кӛздер  
тізімінен тұрады [26].  
 Бірінші «Назипа  Құлжанованың педагогикалық   кӛзқарастарының қалыптасуының әлеуметтік-
тарихи алғы шарттары» атты тарауында Қазақстанда 20-ғасырдың басындағы  қоғамдық-саяси және 
әлеуметтік-экономикалық  жағдайлар  -  Н.Құлжанованың    педагогикалық    кӛзқарастарының  
қалыптасу  негізі, Н.Құлжанованың шығармашылық жолы мен ӛмірлік іс- әрекеттері, Н.Құлжанова – 
Қазақстанда мектепке дейінгі  тәрбиенің  теоретигі мен  ұйымдастырушысы  екені  баяндалған. 
«Назипа Құлжанованың педагогикалық кӛзқарастарының сипаттамасы»  атты бӛлімінде мектеп 
жасына дейінгі балаларды  тәрбиелеу – психологиялық-педагогикалық проблема екендігі, отбасылық 
тәрбие – бала дамуының басты факторы екендігі, педагогтың ойынға жалпы дидактикалық кӛзқарасы 
және  тәрбиешінің  жеке  басы туралы  сипаттамалар берілген. 
А.Н.Ильясова  мен  Б.А.Есенбаеваның  «Сҧлтанбек  Қожахметовтың  педагогикалық 
идеялары»  атты  оқу-әдістемелік  құралы  кіріспеден,  екі  тараудан,  қорытынды  мен  пайдаланылған 
әдебиеттер тізімінен тұрады [27]. 
Бірінші  тарау  «С.Қожахметовтың  педагогикалық  кӛзқарастарының  қалыптасуына  ықпал 
жасаған  тарихи  жағдайлар»  деп  аталып,  онда  ХХ  ғасырдың  20-40  жылдарындағы  Қазақстандағы 
педагогикалық  кӛзқарастарының  туындау  негіздері,  ал  екінші  «С.Қожахметов  мұрасындағы  оқыту 
және  тәрбие  теориясы  мәселелерінің  дамуы»  атты  тарауда  С.Қожахметовтың  кӛзқарастарындағы 
тәрбие теориясы мәселелері, оның мұраларындағы педагогикалық оқу құралдары мен дидактикалық 
идеялары және ол мұраны жоғары оқу орындарында пайдалану жолдары кӛрсетілген. 
С.А.Ҧзақбаева мен А.Садықованың «Служение родному народу» атты монографиясы қоғам 
қайраткері  Темірбек  Жүргеновтың  ӛмірі  мен  қоғамдық-ағартушылық  қызметтері  жан-жақты  сӛз 
болған [28]. 
Зерттеудің  бірінші  «Темірбек  Жүргеновтың  қоғамдық-ағартушылық    қызметінің  дамуының 
тарихи  алғышарттары»  атты  тарауда  Т.Жүргеновтың  ағартушылық  және  қоғамдық  қызметтерінің 
қалыптасуының жекелік факторлары, оның қоғамдық-ағартушылық қызметінің кезеңдік мәселелері, 
ал  «Темірбек  Жүргеновтың  педагогикалық  идеялары»  тарауда  оның  ана  тілінің  маңызы,  білім  мен 
тәрбиенің мазмұны, жеке тұлғаны тәрбиелеудегі ӛнер мен әдебиеттің маңызы туралы педагогикалық 
идеялары  және  жоғары  оқу  орындарында  Т.Жүргеновтың  сол  идеяларын  оқу-тәрбие  үрдісінде 
пайдалану жолдары кӛрсетілген. 
Сонымен,  жоғарыда  талданған  әдебиеттер  болашақ  мұғалімдерді  қазақ  ағартушылары  мен 
ағартушы-педагогтарының педагогикалық мұралары арқылы ұлтжанды педагог болып қалыптасуына 
ықпал етеді және де оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің құралы ретінде пайдалануға болады. 
 
Әдебиеттер тізімі: 
1.Елемесова Ж.Т., Ахманов А.Р., Марданова Б.А. Ғұлама ағартушы-ғалым (Ыбырай Алтынсариннің 
туғанына 150 жыл). - Алматы: Шапағат, 1991. - 60 б. 
2.Шойынбаев Т. Ыбырай Алтынсарин – ағартушы-педагог. - Алматы: ҚМБ, 1955. - 27 б. 
3.Жұмағұлов Қ. Қазақ халқының ұлы демократ-ағартушылары. - Алматы: ҚМОҚБ, 1950.  
4.Әсіпов С. Ыбырай Алтынсарин – ұлы ағартушы. - Алматы: Білім, 1989. - 22 б.  
5.Сыдықов Ә. Ы.Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі. Монография.  - 
Алматы: Мектеп, 1964. - 156 б. 
6.Калкеева К.Р. Учебник  И.Алтынсарина. Учебно-методическое пособие. – Жезказган: 2002.  
7.Жарықбаев Қ. Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу туралы. Оқу құралы. – А., 1965. 
8.Игибаева  А.К.,  Игисинова  Н.Б.  Из  истории  педагогической  мысли  и  образования  в  Казахстане. 
Методические указания. - Усть-Каменогорск: ВКТУ, 2003. - 45 с. 
9.Әлқожаева Н.С. Ыбырай, Абай, Шәкәрімнің имандылық идеялары. Оқу құралы. – Алматы, 2001. 
10.Құнантаева  К.Қ.,  Ұзақбаева  С.А.  Қазақ  ағартушылары  халықтық  педагогиканың  балалар  мен 
жастардың эстетикалық тәрбиесіндегі маңызы туралы. Кӛмекші оқу құралы. - Алматы: АлМУ, 1994.  

 
150 
11.Тәжібаев Т. Абай Құнанбаев жастарды тәрбиелеу туралы. Кӛмекші құралы. - Алматы: ҚМБ, 1954.  
12.Шаймерденова К. Педагогические взгляды Абая Кунанбаева. Учебное пособие. – А.,1990. 
13.Құнантаева К., Халитова І. Абай мұрасы және мектептегі тәрбие жұмыстары. – А., РБК, 2001.  
14.Елемесова А., Құдиярова А. Абай және рухани-имандылық тәрбие. Оқу құралы. – А. Білім, 2000.  
15.Ізтілеуова  С.Д.,  Алимбекова  А.А.  Абай  Құнанбаевтың  педагогикалық  кӛзқарастары.  Оқу-
әдістемелік нұсқау. – Алматы: Тарих тағылымы, 2012-24 б. 
16.Ӛмірәлиев Қ. Абайдың нақыл сӛздерін оқу-тәрбие ісінде пайдалану. Кӛмекші құрал. – А., 1968. 
17.Садықов  Т.С.  Абай  тәлімі.  Кӛмекші  құрал.  –  Алматы:  Абай  атындағы  Алматы  мемлекеттік 
университеті, 1995. - 27 б.  
18.Кудиярова А. Педагог-просветитель Шакарим Кудайбердыулы. Учебное пособие. – А., 1998.  
19.Қалиев С., Иманбекова Б. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұраларын оқу-тәрбие жүйесіне 
пайдалану. Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы: Ӛлке, 2002. - 224 б. 
20.Қалиев С., Иманбекова Б. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұраларын оқу-тәрбие жүйесіне 
пайдалану. Оқу-әдістемелік құрал. - Алматы: Ӛлке, 2002. - 224 б. 
21.Ағартушы Халел. Жинақ / Құраст. Ғ.Қабдолқайырұлы. - Алматы: Арыс, 2004. - 272 б. 
22.Сеңкібаева  С.Т.  Мағжан  Жұмабаевтың  тәлімгерлік  тағылымдары.  Оқу  әдістемелік  құрал.  – 
Петропавл, 2001. - 110 б. 
23.Бӛлеев  Қ.,  Мұратова  А.Б.  Қазақ  ағартушы-педагогтарының  шығармашылықтарындағы  халықтық 
идея. Оқу құралы. – Алматы: Нұрлы Әлем, 2009. – 136 б. 
24.Омарова Р.С., Есекешова М.Д. Дарынды тұлға ілімі – ӛшпес мұра. Оқу құралы. - Ақтӛбе, 2007.  
25.Қабекенов Ғ. Нұғыман Манаевтың қоғамдық қызметі мен педагогикалық идеялары. А., 2007.  
26.Елькеева А.Б. Назипа Кулжанова – теоретик и организатор дошкольного воспитания в Казахстане. 
Учебное пособие. – Алматы: Әрекет-Print, 2008. – 91 с. 
27.Ильясова  А.Н.,  Есенбаева  Б.А.  Сұлтанбек  Қожахметовтың  педагогикалық  идеялары.  Оқу-
әдістемелік құрал. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰУ, 2009. – 80 б. 
28.Узакбаев С.А., Садыкова А. Служение родному народу. – Монография. – Алматы: ABILIT, 2009. 
 
Аннотация.  В  статье  дается  содержательный  анализ  исследований  казахских  ученых-педагогов  по 
педагогическому  наследию  казахских  просветителей  и  просветителей-педагогов,  проведенных    в 
1950-2012  годы.  А  именно  анализируется  педагогическое  наследие  И.Алтынсарина,  Ч.Валиханова, 
А.Кунанбаева,  Ш.Кудайбердиулы,  А.Байтурсынова,  Х.Досмухамедова,  М.Жумабаева,  М.Дулатова, 
Ж.Аймауытова, Т.Шонанулы, Н.Манаева, Н.Кулжанова, С.Кожахметова, Т.Жургенова. 
Annotation. The article provides a meaningful analysis of studies of the Kazakh  scientists and educators on 
pedagogical  heritage  of  the  Kazakh  educators  and  educators-teachers,  conducted  in  the  years  1950-2012. 
And  it  analyzes  the  pedagogical  heritage  I.Altynsarin,  Ch.Valikhanov,  A.Kunanbaeva,  Sh.Kudayberdiuly, 
A.Baitursynov,  H.Dosmukhamedov,  M.Zhumabayev,  M.Dulatova,  Zh.Aymauytova,  T.Shonanuly, 
N.Manaeva, H.Kulzhanova, S.Kozhahmetova, T.Zhurgenov. 
 
 
ӘОК 37.81:15 
БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӚЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 
 
М. Джаксыбаева  
№49 мектеп – гимназия, Тараз қ. 
 
Қазіргі  кезде  қоғамда  түрлі  экономикалық-әлеуметтік  реформалар  жүріп  жатыр.Мұндай 
ӛзгерістерден  орта  мектептер  де  сырт  қалмады,себебі  бүгінгі  күнде  білім  беру  салаларынан 
тәрбиелі,ұлттық  мәдениетті  меңгерген,шығармашыл  ойлай  алатын  жастарды  даярлау  талап  етілуде. 
Осыған орай,мемлекет тарапынан білім беру салаларына реформалауға ерекше кӛңіл бӛлінуде. 
Елбасы  Н.Назарбаев:  «Білім  беру  реформасы  -  Қазақстанның  бәсекеге  нақтылы  қабілеттілігін 
қамтамасыз  етуге  мүмкіндік  беретін  аса  маңызды  құралдардың  бірі,»-екендігін  атап  айтты. 
Сондықтан  «...экономикалық  және  қоғамдық  жаңару  қажеттіліктеріне  сай  келетін»  жас  ӛскелең 
ұрпақты тәрбиелеп шығару оқушылардың ана тілінде шешен сӛйлеуі мен ӛз пікірін жүйелі жеткізуіне 
байланысты.Ал мұның іргетасы бастауыш сыныптарда қаланады. 
Қазақстан  Республикасының  2015  жылға  дейiнгi  бiлiм  берудi  дамыту  Тұжырымдамасында 
бастауыш  мектепте  бiлiм  берудiң  маңыздылығын  атай  келiп,  орыс  -  қазақ  тiлiн  оқытудың  басты 

 
151 
ұстанымдарын:  «Бастауыш  мектептiң  негiзгi  мiндетi  –  баланың  жеке  басын  бастапқы 
қалыптастыруды  қамтамасыз  ету,  оның  қабiлеттерiн  анықтау  және  дамыту.  Осы  сатыдағы  оқу  мен     
тәрбие  оң  уәждi  қалыптастыруға,  оқу  қызметiн  бiлуге,  оқу,  жазу,  санаудың  берiк  дағдыларын 
үйренуге,  тiлдiң  қарым-қатынастық  қарапайым  тәжiрибесiне,  ӛзiн-ӛзi  шығармашылық  тұрғыдан 
таныта бiлуге бағдарланады», - деп белгiленген. 
Сӛйлеу – адамзаттың даму эволюциясында қол жеткiзген жетiстiктерiнiң бiрi. Адамдарды басқа 
дүниеден ерекшелеп тұратын да осы- сӛйлеу. Сӛйлеу процесiнде адамдар бiр-бiрiнiң ойын түсiнедi, 
бiр-бiрiмен  қарым-қатынас  жасайды.  Сондықтан  сӛйлеу  ерекшелiктерiн  меңгеру  адамның  мәдени 
кӛрсеткiшi  болып  табылады.  Сӛйлеу  тiлдiк  заңдылықтардың  негiзiнде  тiлдiк  тұлғалардың  ерекше 
күйге  түскен  қатысымдық  тұлғалар  арқылы  жүзеге  асады.  Тiлдiк  тұлғалар  тiл  ғылымының  зерттеу 
обúектiсi  болып  табылса,  қатысымдық  тұлғалар-тiл  бiлiмiмен  қатар  психологияның  да  зерттеу 
обúектiсi.  Тiлдi  құрылымы  жағынан  анықтамақ  болсақ,  тiл-қатынас  құралы  ретiнде  бiр-бiрiмен 
қарым-қатынасқа түсуге қажеттiлiгiнен туындайды. Сӛйлеу, жарыққа шыққан ой адамдардың қарым-
қатынас  арқылы  ӛзара  түсiнiсуiнен  туындайды.  Тiл  мен  сӛйлеудi  алғаш  рет  тiл  мен  сӛйлеу 
тұрғысынан қарастырған Ф.де Сюссер: 
«Разделяя  язык  и  речь  мы  тем  самым  отделяем: 
социальное от  индивидуального; 2) существительное от побочного и более или менее случайного», 
деп нақты кӛрсеткен. Ғалымның тiл мен сӛйлеудi жiктеген  концепциясы ӛзiнен кейiнгi ғалымдарға 
бағыт-бағдар кӛрсеттi. Бұл жӛнiнде В.А.Звягинцев: «Такое разграничение истолковывается учеными 
по  разному,  но  несмотря  на  это,  она  должна  носить  абсолютный  характер»,  -  деп,  Ф.де  Соссюрдiң 
кӛзқарасының дұрыстығын сӛз етедi. 
Ғалымдардың  бiрқатары  тiлдi  кең  кӛлемде  қарастырып,  сӛйлеу  тiлдiң  тек  бiр-ақ  қыры  деп 
түсiнедi: 
а)  с  точки  зрения  функции  языка:  язык  есть  средство  общения  людей  и,  как  таковое,  есть 
средство формирования, выражения и сообщения мысли; 
б) с точки зрения устройства (механизма) языка: язык есть набор некоторых единиц и правил 
использования этих единиц, т.е. комбинирования единиц: 
в) с точки зрения существования языка: язык есть результат социального, коллективного навыка 
«деления» единиц их смыслом: 
г)  с  семиотической  точки  зрения:  язык  есть  система  знаков,  т.е.  система  материальных 
предметов (звуков), наделенных свойством обозначать что-то, существующее вне их самих: 
д)  с  точки  зрения  теории  информации:  язык  есть  код,  с  помощью  которого  кодируется 
семантическая информация, и др.  
Қазақ  совет  энциклопедиясында  тiлдiң  анықтамасы  жоғарыдағы  пiкiрге  ұқсас,  бiрақ  мұнда 
тiлдiң негiзгi қызметi қарым-қатынас (коммуникативтiк) қызметi деп таниды. 
«Тiл-адам  қоғамының  ең  негiзгi  қатынас  құралы.  Дыбысты  тiл-адам  қоғамымен  бiрге  туып, 
қатар  жасап  келе  жатқан  қоғамдық  құбылыс.  Тiл  -  ӛте  күрделi,  сан-саналы  құбылыс.  Егер  тiлдi 
функционалдық  жағынан  анықтағымыз  келсе,  оны  қатынас  құралы,  адамдардың  бiр-бiрiмен  пiкiр 
алысып, ӛзара түсiнiсуiнiң құралы деймiз.  
Тiлдi ой мен санаға қатынасын жасауға қажеттi материалдардың жиынтығы деп қараймыз. Тiлдi 
таңбалық  сипатына  қарай  таңбалар  жүйесi,  семиотикалық  жүйе  деп  анықтау  да  тiлдiң  қоғамда 
атқаратын  қызметiнiң  мәнiне  орай.  Бұлардың  iшiндегi  ең  негiзгiсi  –  тiлдiң  функциясына  қарай 
берiлген  анықтама.  Тiлдiң  дамуы  оның  қатынас  құралы  болу  қызметiне  байланысты.  Тiлдiң  бұл 
қызметi  коммуникативтiк  функция  деп  аталады.  Тiлдi  адам  ӛзiн  қоршаған  қауымнан,  ӛмiрден 
үйренедi».  Ал  сӛйлеуге  мынадай  анықтама  бередi:  «Сӛйлесу  –  адамның  тiл  амалдарын  пайдалану 
арқылы  пiкiр,  ой  бiлдiру  әрекетi.  Сӛйлеу  –  анатомиялық  мүшелердiң  қатысуымен  iске  асқанымен, 
негiзiнен, кiсiнiң психикалық қабiлетiне, қоғамдық тәжiрибесiне сүйенедi. 
Тiлдiк  амалдар  –  сӛз  тудыру,  сӛз  тiркестерiн,  сӛйлем  құрау  ережелерi  кӛпшiлiкке  ортақ, 
объективтi  категориялар.  Осы  сипаты  арқылы  тiл  жұрттың  бәрiне  бiрдей  түсiнiктi  қатынас  құралы 
ретiнде  қызмет  етедi.  Сӛйлеудiң  әр  коммуникативтiк  жағдайға  сай  ыңғайланған  стилi  болады. 
Мұнымен  бiрге  сӛйлеу  үстiнде  әр  кiсiнiң  ӛзiне  ғана  тән  (индивидуалды  сӛз  жұмсауы,  сӛз  тiркесiн, 
сӛйлем құрау) ерекшелiктерi болады». Демек, тiл мен сӛйлеудiң арасында мынадай байланыс бар: 
1.  Тiлдiк  құралдар  адамның  сӛйлеу  процесiнде  ӛзгеше  күйге  енiп,  қатысымдық  тұлғаларға 
айналады. 
2.  Тiлдiк  тұлғалар  мен  қатысымдық  тұлғалардағы  заңдылық,  екеуiне  ортақ  тұлғалар:  сӛз, 
сӛйлем, мәтiн, тұрақты сӛз тiркесi. 
3. Тiлдiк тұлғалар мен қатысымдық тұлғалар тiл бiлiмiнiң заңдылықтары арқылы айқындалады. 

 
152 
Сӛйлеу  әрекетi  қатысымдық  тұлғалар  арқылы  жүзеге  асады.  Тiлдiк  тұлғалар:  фонема,  сӛз, 
морфема, сӛз тiркесi, сӛйлем, мәтiн жүйесi бойынша анықталса, қатысымдық тұлғалар: 
Тұтас мағынаны, бүтiн ойды беретiн; 
Iшкi мағынаны, бүтiн ойды бiлдiретiн; 
Қарым-қатынас процесi кезiнде ғана жұмсалатын; 
Қатысымдық заңдылықтарға бағынылатын қасиеттерге ие. 
Тiлдiк  қатынаста  ӛзiндiк  орны  мен  маңызы  бар  қатысымдық  тұлғалары:  сӛз,  фразеологиялық 
тiркестер, сӛйлем және мәтiн. Қатысымдық тұлғалар тiлдiк қатынаста бiр-бiрiмен байланысып, бүкiл 
бiр  ойды  жеткiзедi.  Қазақ  тiл  бiлiмiнде  алғаш  қатысымдық  тұлғалардың  теориялық  негiзiн 
айқындаған  ғалым-профессор Ф.Оразбаева. Ол сӛйлеу процесiнде қатысымдық тұлғаларды қолдану 
үшiн оқушылардың  сӛйлеу дағдылары мен  икемдiлiктерi болуы керек деп сӛйлеу дағдысын сӛйлеу 
процесiнде  қатысымдық  тұлғаларды  шығармашылықпен  қолдану  қабiлеттiлiгiне  жатқызады. 
Бастауыш  мектеп  оқушыларының  тiлдiк  қатынасым  кезiнде  жатық  сӛйлеу  дағдылары  мен 
iскерлiктердiң қалыптасуы үшiн қатысымдық тұлғалардың қолданылу заңдылықтары мен ережелерiн 
шәкiрттердiң  меңгеруi  қажет.  Себебi  бастауыш  мектеп  оқушыларының  жатық  сӛйлеу  дағдыларын 
қалыптастыруда  олар  қарым-қатынас  жасау  барысында  ӛз  ойларын  болжайды,  жоспарлайды, 
даярлайды,  орындайды,  бақылайды  және  бағалайды.  Демек,  оқушы  ӛз  ойын  қатысымдық  тұлғалар 
арқылы  ӛрнектегенде  бiрiншi  кезекте  мақсатты  белгiлейдi,  жеткiзбек  пiкiрiн  ойша  болжайды.  Ол 
пiкiрдi  қалай  жеткiзудiң  тәсiлдерiн  ойластырады,  тiлдiң  сӛз,  сӛйлем  т.б.  бӛлшектерiн  таңдайды  да 
жинақтап  тұтас  мазмұнға  бiрiктiру  арқылы  жарыққа  шығарады.  Сондықтан  оқушылардың  сӛйлеу 
дағдыларын  жетiлдiруде  сӛз,  сӛз  тiркесi,  сӛйлем,  мәтiн  туралы  тiл  бiлiмiнiң  қол  жеткiзген, 
дәлелденген тұжырымдары басты рӛл атқарады.  
Тiл бiлiмінiң әр саласы ӛзiндiк дербестiкке ие. Бұл салаларды бiрiктiретiн, байланыстыратын  – 
сӛз. Фонетика ғылымы – сӛздiң сыртқы қабыршағы дыбысты қарастырса, грамматика ғылымы – сӛз 
бен сӛздiң байланыстарын зерттейдi. Сӛз – дыбыс пен мағынаның бiрлiгiнен тұратын күрделi тiлдiк, 
әрi  қатысымдық  тұлға,  демек,  сӛз  -  дыбыс  пен  мағынаның  бiрлiгiнен  тұратын  әрi  тiлдiк,  әрi 
қатысымдық тұлға.  
Ф.М.Оразбаева сӛздiң  мынадай қатысымдық  қасиеттерiн атайды: 
1. Сӛз адам санасында бейнеленген ұғымның жарыққа шығуын қамтамасыз етедi. 
2. Сӛз басқа қатысымдық тұлғалардың жасалуына ұйытқы болады.  
3.  Сӛз  ӛмiр  шындығын  нақтылы  мағына  арқылы  түсiндiре  келiп,  адам  ойын  екiншi  бiреуге 
жеткiзуге әсерiн тигiзедi. 
4.  Сӛз  адамдар  арасындағы  тiлдiк  қатынасты  жүзеге  асыруға  негiз  болады.  Демек,  сӛз 
мағынаны,  ұғымды,  сезiмдi,  ойды  бiлдiре  келiп,  тiлдiк  қарым-қатынасты  жүзеге  асырушылардың 
барлығына аса қажет қатысымдық тұлға болып табылады [30.29]. 
Сӛздiң  осындай  ерекшелiктерiн  ескеру  барысында  бастауыш  мектеп  оқушыларының  сӛйлеу 
дағдысын қалыптастыруда сӛз ұғымын, оның мағыналық реңктерiн, мағыналық түрлерiн меңгеруге 
аса кӛңiл бӛлу керек. Сӛз мағынасын түсiндiру, ұғындыру сӛздiң мағыналық реңктерi туралы, яғни 
оның тура және ауыспалы мағыналары туралы түсiнiк берудi талап етедi. Оқушыларға берiлген әрбiр 
тапсырма  сӛздiң  жеке  тұрған  сӛйлемде  айтылған  контекстiк  пiкiрге  негiзделiп  ӛзгерген  формасын 
ауыспалы  мағынасы  деп  ұғындырылады.  Оны  лексика  саласын  оқытуда  тапсырмалар  арқылы 
оқушыларда бiлiмдiк дағды қалыптастырған орынды. Мысалы, сӛздердiң бiр ғана дыбысын ӛзгертiп 
беру  арқылы  оқушыларда  сӛздiң  мағынасын  толық  түсiну  дағдылары  жетiледi:  Терек-зерек,  кент-
жент, кӛл-шӛл-тӛл т.б. 
Сӛздердiң мағыналарын  оқушылар  iздену  арқылы  табады.  Бұл  сӛздердiң мағыналары  бiр  ғана 
дыбыстың  ӛзгеруi  арқылы  жасалғанын  аңғаруға  ӛздерi  де  осындай  үлгiде  сӛздер  ойлап  табуға 
дағдыландырды.  Сондай-ақ  оқушыларға  лексиканың  омоним,  синоним,  антоним    секiлдi 
құбылыстарын  таныту  арқылы  олардың  сӛздердiң  мағыналарын  дұрыс  түсiну  iскерлiктерiн 
дамытады. Мысалы,    
таза-... 
жылы-... 
мейiрiмдi-... 
арзан-...   
терең-... сӛздерiне бiрiншi қарама-қарсы сӛздер тапқызып, кейiнiрек тапқан сӛздерге мағыналы 
сӛздер тапқызу олардың сӛз мағыналарын дұрыс түсiнуiне септiгiн тигiзедi. Сонымен, сӛз мағынасын 
меңгерту  барысында  оқушылардың  лексикалық  дағдылары  қалыптасады.  Бұл  әлi  сӛйлеу  дағдысы 

 
153 
емес.  Сӛйлеу  үшiн  тек  сӛздердiң  жиынтығы  жеткiлiксiз.  Сӛйлеу  үшiн  сӛздер  ӛзара  мағыналық 
жағынан байланысып, сӛз тiркестерiн, ал сӛз тiркестерi ӛзара байланысып сӛйлем құрауы қажет.  
Бастауыш  мектеп  оқулығында  сӛз  тiркесi  –  екi  толық  мағыналы  сӛздердiң  байланысы  деген 
анықтама  берiлген.  Оқулықта  сӛз  тiркестерi  туралы  мағлұмат  аз.  Бiрақ  оқушылардың  сӛйлеу 
дағдысын қалыптастыру үшiн балалар сӛздердi мағыналарына қарай тiркестiре алу бiлiктерiн игеруi 
қажет.  Бұл  үшiн  сӛздердiң  бiр-бiрiмен  тығыз  байланыста  болатынын  әлiппе  кезеңiнен  бастап-ақ 
қарапайым  түрде  таныстыра  берген  жӛн.  Мысалы,  кiтаптағы  суреттер  бойынша  сұрақ  -  жауап 
әдiстерiн  пайдалана  отырып,  сӛйлемдегi  сӛздерге  сұрақ  қойғызып,  оған  толық  жауап  беруге 
үйретудiң  үлкен  мәнi  бар.  Мұғалiмнiң  сұрағы  оқушыларға  тiрек  болу  керек.  Сонда  сұраққа  толық 
жауап беру арқылы оқушылар ойын жүйелi айтып, саналы сӛйлеу дағдысына үйренедi. Әлiппеде бұл 
жұмыстарға  материал  ӛте  кӛп.  Әлiппеден  кейiн  қазақ  тiлi  мен  ана  тiлi  сабақтарында  да  сӛйлемдегi 
сӛздердiң  байланысына,  қатысатын  сұраққа,  сонымен  –  бiрге  заттың  атын  бiлдiретiн  сӛздер  мен 
қимылын бiлдiретiн сӛздердiң байланысын ажыратуға кӛңiл бӛлу жалғастырыла бермек. Сӛйлемдегi 
сӛздердiң  байланысын  айыра  бiлу  дағдысы  түрлi  жұмыстар  жүргiзу  нәтижесiнде  қалыптасады,  әрi 
балалар  құрастырылған  сӛздердi  тез  байқай  алатын  болады.  Сӛйлемдегi  сӛздердiң  байланысын 
үйрету грамматиканың барлық тарауларын оқыту үстiнде жүзеге асып отырады. Ӛзара заңды жолмен 
байланысқан сӛздер сӛз тiркесiн құрайтынын, олардың әр сыңары белгiлi бiр сӛз табынан болатынын 
ӛтiлiп  отырған  тақырыпқа  сәйкес  түсiндiрiп  кетудiң  артықтығы  жоқ.  Сӛз  таптарын  ӛтуде  сӛздердiң 
ӛзгеруi сӛйлемдегi сӛз тiркесiн табумен, оған талдау жүргiзумен тексерiледi. Мысалы, зат есiмдi ӛту 
барысында  балаларға  мынадай  тапсырмалар  беру  арқылы  оқушыларда  сӛздердi  байланыстыра  алу 
дағдылары қалыптасады. Алма, үстел, тақта, есiк деп ӛздерiне таныс сӛздердi кӛрсете отырып, қызыл 
алма, үлкен үстел, қара тақта, кең есiк секiлдi сӛз тiркестерiн құрату қажет. 
Сӛз  тiркестерiндегi  сӛздердiң  байланысын  түсiндiру  барысында  грамматикалық  ойындарды 
ұйымдастыру  оқушылардың  сабаққа  деген  қызығушылығын  арттырады.  Оқушыларға  бiр  сӛз  берiп, 
оған мағыналық жағынан бiрнеше сӛз ойлатып, тiркес жасатып (мысалы, үшiншi үй, үшiншi қабат, 
тәттi қауын, қызыл кӛйлек, таза үй, ащы алма) немесе  кесте қағаздармен түрлi жұмыстар жүргiзуге 
болады. Сӛйлем - тиянақты ойды бiлдiретiн қатысымдық тұлға. Балаларда орынды сӛйлеу дағдылары 
сӛйлемнiң  жасалу  жолдарын  үйрету  арқылы  қалыптасады.  Сӛйлемдi  дұрыс  түзу  дағдыларына  ие 
болған оқушы тiлдiк қатынаста ӛз ойын нақты әрi түсiнiктi жеткiзе алады.  
Бастауыш  мектептерде  сӛйлемдердiң  (хабарлы,  сұраулы  және  лептi)  түрлерi  оқытылады.  Бұл 
қарым-қатынас  кезiнде  сӛйлемдердiң  белгiлi  бiр  интонация  арқылы  сӛйлеушiнiң  қандай  сезiмде 
тұрғанын  тану  жолдарын  үйретуi  қажет.  Бұл  туралы  К.  Аханов:  «Интонация  әр  алуан  субъективтi-
модальдық  мағыналарды  бiлдiредi.  Интонация  тәсiлi  сұраулық  демеулiктермен  ұштаса  келiп, 
риторикалық  сұрақпен  айтылатын  сӛйлемдер  жасалады  да,  олар  әр  түрлi  эмоцияны  бiлдiредi»,  - 
дейдi.  
Демек,    интонация  арқылы  оқушыларға  хабарлы,  сұраулы,  лептi  сӛйлемдердiң  ӛзiндiк 
ерекшелiктерi  танытылады.  Бұған  қоса    оқушылардың  сӛйлемдi  дұрыс  құрау  даңдыларын 
қалыптастыру үшiн мынадай тапсырмалар орындату тиiмдi: 
Бiрiншi  сынып  оқушыларынан  алғашқы  сӛйлемнен  соң  кiдiрiс  жасап  отыру  талап  етiледi. 
Мәтiнде неше сӛйлем барын, әр сӛйлемде неше сӛз барын таптыру арқылы сӛйлемнiң екi немесе одан 
да  кӛп  сӛздерден  тұратынын,  бiр  нәрсе  жайында  хабарланатынын  түсiндiру  керек.  Мұндағы  басты 
мақсат  -  мәтiннiң  бiрнеше  сӛйлемдерден  тұратынын,  әрбiр  сӛйлемнен  соң  нүкте  қойылатынын, 
нүктеден соң бас әрiптен басталып жазылатынын үйрету, яғни сӛйлемдердiң ара жiгiн ажырата бiлуге 
машықтандыру.  Кӛп  нүктенiң  орнына  керектi  сӛздердi  таптырып,  сӛйлем  кӛшiрту.  Мысалы:    .  .  . 
шықты, . . . жылынды, . . . ерiдi, . . . су аға бастады.  Керектi сӛздер: күн, кӛктем, арықтардан, қар. 
Оқушы  мұндай  жаттығуларды  орындау  арқылы  сӛйлемдегi  сӛздердiң  қалай  болса  солай  тiркесе 
бермей, логикалық байланыста болатынын игередi.  
3.Мәтiндегi ара жiгi ажыратылмаған сӛйлемдердiң тиiстi жерiне нүкте қойып, жаңа сӛйлемдi бас 
әрiппен бастап жазуға дағдыландыру. 
4.  Сӛйлемдердi  кӛшiрту.  Мұндағы  басты  мақсат  -  әр  уақытта  сӛйлемнiң  бiрiншi  сӛзiн  бас 
әрiппен бастап жазу керектiгiн меңгерту. 
Қатысымдық  тұлғалардың  iшiндегi  ең  күрделiсi-мәтiн.  Мәтiн  бiр  адамның  екiншi  адамға 
айтатын ойын түгел жеткiзiлуiн қамтамасыз етедi. 
Бастауыш  мектепте  мәтiндер  құрылымы  жеңiл  болады,  бұл  оқушылардың  жас  ерекшелiктерiне, 
ӛзiндiк  психологиялық  қабiлеттерiне  байланысты  жасалған:  «Мәтiн  тiл  үйренушiнiң  жас 
ерекшелiгiне,  түсiнiгiне,  бiлiм  деңгейi  мен  дүние  танымына  сай  болуы  қажет.  Қазақ  халқының 

 
154 
мәдениетiмен,  әдет-ғұрыптарымен,  жетiстiктерiмен  таныстыру  қызметiн  атқаруда  мәтiндердiң 
оқушыны қызықтыратындай, тәрбиелiк мәнi күштi болуға тиiс.   
Оқушы  сабақ  барысында  кӛптеген  әрекеттер  жасайды,  ал  оқу  әрекеттерiн  сапаның  қатысы 
арқылы жүзеге асырады. Бiрақ кейбiр қимыл-қозғалыстар сапасыз да атқарылады. Егер оқушы әрбiр 
iс-әрекеттiң  қимыл,  қозғалысын  ой  елегiнен  ӛткiзiп  отырса,  алдына  қойған  мiндеттердi  шешуде 
үлгере алмаған болар едi. Дағдыларға оқушы жаттығу барысында тӛселедi, оның нәтижесiнде бұрын 
қиын  деп  саналатын  жұмыстар  үйреншiктi  амал-әрекеттерге  айналады.  Алға  қойылған  мiндеттердi 
жеңiл  орындауға  мүмкiншiлiк  туады.  Оқушы  жеке  әрекеттердi  орындау  дағдысын  меңгерсе,  iс-
әрекеттер мiнсiз атқарылатын болды. Дағды - әрекеттi орындаудың қалыптасқан тәсiлi 
Бастауыш мектеп оқушыларының жатық сӛйлеу дағдысын қалыптастыруда пайданылған негiзгi 

жүктеу/скачать 2,28 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: