Грамматика және оның салалары. Негізгі грамматикалық ұғымдар
Етістіктің сабақты-салттылық категориялары
жүктеу/скачать 156,19 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Етістіктің болымды – болымсыздық категориясы
- Күшейтпелі етістік
| Етістіктің сабақты-салттылық категориялары
Сөйлеу тілінде табыс септікті сөзді, тура толықтауышты керек ететін семантикасы бар етістіктер сабақты етістік деп аталады. Етістіктердің ішінде кімді?, нені?- деген сұрақтарға жауап күтпейтін, табыс септіктегі сөзге сабақталмай-ақ жұмсала беретін етістіктер салт етістіктер деп аталады. Салт –сабақты етістіктердің семантикалық сипатының басым болу қасиетіне қарап, кейбір зерттеушілер, біріншіден, салт етістікті сабақты етістікке және сабақты етістікті салт етістікке айналдыратын қосымшаларды сөзжасам қосымшалары деп, екіншіден салттылық-сабақтылық белгіні етістіктің полисемиялық немесе омонимиялық сипатын ажырататын критерий етіп ұсынады. «Салт және сабақты етістіктердің бір-біріне ауысуы етіс формаларымен ұштасып жатады. Яғни өздік және ырықсыз етіс жұрнақтары сабақты етістікті салт етістікке айналдыратын морфема болса, өзгелік етіс жұрнағы салт етістікті сабақты етістікке айналдыратын морфема болып табылады» - деп санаған Ы.Маманов. С.Исаев етіс тұлғалары белгілі дәрежеде салт я сабақты етістік тудыру қызметін атқарса да, олардың грамматикалық тұлғалар жүйесі, категориялық көрсеткіші бола алмайды деп тұжырымдайды. Етістіктің болымды – болымсыздық категориясы Етістік түбір күйінде де, әр түрлі грамматикалық тұлғаларында қимылдың , іс-әрекеттің болуын білдіреді. Сонымен бірге қимылдың, іс-әрекеттің болуы өмірде болатын құбылыс. Қимыл, іс-әрекеттің іске аспауы, болмауы арнайы грамматикалық амал-тәсілдер арқылы беріледі. Сөйтіп, етістік білдіретін қимыл, іс-әрекеттің қарама-қайшы мәні, ол мағынаның болмауы етістік түбірлеріне етістіктің лексика-грамматикалық категориялары (етіс, күшейтпелі етістік) тұлғаларына - ма, -ме,-ба,-бе,-па,-пе қосымшасы қосылу арқылы жасалады, тек етістіктің болымсыз түрін жасап қоймайды, болымдылық мәнге қарама-қайшы етістіктің болымсыздық категориясын жасайды. Болымсыздық категория етістіктің лексика-грамматикалық категориясы болып табылады. Күшейтпелі етістік Күшейтпелі етістік етістік түбіріне -ыңқыра,-іңкіре жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы : алыңқыра, жүріңкіре, жуыныңқыра. Күшейтпелі етістік өзіне ұйытқы болған етістіктердің лексикалық мағынасы өзгермейді, тек соларға күшейту, дамыту түрінде грамматикалық мағына үстейді. Мысалы : Нұрғали Ділдәні көріп, біраз кідіріңкіреп қалды. Күшейтпелі етістік формасы жағынан туынды түбір етістіктер сияқты болғанмен, өзінің грамматикалық қасиеті жағынан олардан басқа. Өйткені күшейтпелі етістік, біріншіден, өзіне ұйытқы болған етістікке тек грамматикалық мағына үстейді, 2-ден, бұл барлық түбір етістіктерге жалғанып, грамматикалық абстракция жасайды да, сол түбір етістіктермен жарыса, қатар өмір сүреді. Ал туынды түбір етістіктерде мұндай қасиет жоқ. жүктеу/скачать 156,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|