Литература
1.Амиргалиев Н.А., Лопарева Т.Я.. Гоголь Л.Я., Канагатова Ш.К. Гидрохимический режим озер
Алакольской впадины// «Гидрология и экология». 2003.- №4. – С.102-114.
2.Анализ гидрологического режима трансграничных водоемов и определение его влияния на
формирование биоресурсов: Отчет о НИР (промежуточный). Фонды НПЦРХ. Алматы, 2004. –25 с.
3.Борисов А.С. Система технологического обеспечения палеомагнитных исследований отложений
современных озер: диссертация … доктора геолого-минералогических наук: 25.00.10. – Казань. 2004.
– 257 с.
4/3. Гидрохимические показатели состояния окружающей среды: справочные материалы /Под ред.
Т.В.Гусевой. – М.: ФО-РУМ: ИНФА-М, 2007. - 192 с.
5/4. Информационный бюллетень. 2006.- №3. – 113 с.
АЛАКӨЛ ТОП КӨЛДЕРІ БАССЕЙНІНІҢ СУЛЫ ОРТАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ЖАҒДАЙЫ
О.Ж.Сарсембенова
Бұл мақалада автор Алакөл топ көлдерінің - Алакөл, Сасықкөл, Қошқаркөл, Жалаңашкөл
- көлдері бассейнінің сулы ортасының және оларға құйылатын Тентек, Үржар, Қатынсу, Еміл,
Жаманты негізгі өзендердің жалпы жағдайлары қарастырылған.
82
REVIEW OF THE WATER ENVIRONMENT GROUP LAKES BASIN ALAKOLSKAYA
O.Sarsembenova
This paper reviewed the state of the aquatic environment Lakes basin Alakolsky group - oz.Alakol,
Sasykkol, Koshkarkol and Zhanalashkol, and flows into the main rivers are: r.Tentek, Urdzhar, Katynsu,
Emel, Zhamanty.
УДК 633. 491 (07)
Т.К. Бексеитов, И.Н. Аникина, Ж.А. Адамжанова, Г.Г. Джаксыбаева
Павлодарский государственный университет им. С.Торайгырова г. Павлодар
МОДЕЛЬ КОНТРОЛЬНОЙ И СЕРТИФИКАЦИОННОЙ СЛУЖБЫ В
СЕМЕНОВОДСТВЕ КАРТОФЕЛЯ В КАЗАХСТАНЕ
Аннотация: В статье предлагается модель сертификационной службы в семеноводстве
картофеля в Казахстане. Предложено для проведения анализов и апробации в полевых условиях
использовать региональные сертифицированные испытательные лаборатории, в целях обеспечения
надлежащего контроля за производством семенного картофеля.
Ключевые слова: сортообновление, семеноводство, сертификат, элита, тестирование.
В настоящее время одной из насущных проблем развития картофелеводства Казахстана
является поэтапный переход от экстенсивного пути производства на широкое использование
факторов интенсивного развития, включая повышение плодородия почв, эффективные средства
защиты растений, современную технику и технологию выращивания и хранения картофеля. Однако
главным условием получения высоких урожаев картофеля является высококачественный семенной
материал. Качество семенного материала – важнейший фактор интесификации его производства.
В Казахстане семенной материал картофеля класса «элита» производится лишь на 35-40% от
потребности. При том, что в республике утверждено 11 элитно-семеноводческих хозяйств, в
настоящее время полноценно функционируют, проводят надлежащий элите грунтконтроль 2
хозяйства. Безусловно существующая на базе данных хозяйств система семеноводства картофеля не
способна сегодня полностью обеспечить планомерное сортообновление картофельных посадок. При
этом следует отметить, что при остром дефиците в семенном материале в республике участились
случаи, когда произведенная элита и последующие семенные репродукции картофеля остаются
невостребованными. Производители товарного картофеля все чаще и чаще отказываются от
приобретения отечественной элиты и закупают ее у семеноводческих фирм ближнего и дальнего
зарубежья [1]. При том, что уровень селекционной работы по картофелю в Казахстане достаточно
высок. В настоящее время в различных регионах Казахстана возделываются сорта отечественной
селекции – Акжар, Аксор, Акколь, Жанайсан, Нэрли, Тамыр, Мария, Шагалы и многие другие, эти
сорта выводились специально с учётом почвенно-климатических особенностей Казахстана, они
устойчивы к основным местным штаммам возбудителей болезней. При этом следует отметить, что
сорта отечественной селекции способны давать стабильные высокие урожаи в различных почвенно-
климатических условиях и по своим урожайным и пищевым качествам не уступают сортам
зарубежной селекции [2]. В чем же причина того, что при остром дефиците в семенном материале,
произведенная отечественная «элита» картофеля остается невостребованной и почему хозяйства
производящие картофель на товарные нужды закупают сегодня семенной материал у зарубежных
товаропроизводителей? На наш взгляд, сложившееся положение дел, прежде всего, можно объяснить
производством в республике семенного материала картофеля с низкими качественными
показателями, которые не соответствуют современным требованиям, предъявляемым к семенному
материалу. Несоблюдение севооборотов и технологии выращивания семенного материала обнуляют
все плюсы отечественных сортов. При отсутствии в республике сертификационной службы получить
высококачественный семенной материал картофеля практически невозможно.
Картофель – культура вегетативного способа размножения, его клубни являются
резерваторами многих болезней, в том числе вирусных, которые с каждой последующей
репродукцией наносят все больший и больший ущерб урожаю. В этой связи при производстве
83
высококачественной элиты картофеля в семеноводческих хозяйствах севера Казахстана, прежде
всего, необходим жесткий контроль за качеством всех категорий семенного материала. К сожалению,
такой контроль в семеноводческих хозяйствах отсутствует. Сегодня на севере Казахстана
«настоящую сертифицированную элиту картофеля» просто никто не производит. К производству
семенного картофеля относятся чисто формально. Официальная оценка качества семенного
материала территориальными ГСИ в семеноводческих хозяйствах в целом проводится по старинке,
чисто «на глазок» по визуальной методологии. Для проведения качественного анализа требуется
соответствующая материальная база и знание предмета и методики проведения анализов, в том числе
апробации посевов. Специалистов апробаторов в хозяйствах нет, раньше их готовили на базе
КазНИИКО, теперь нет, поэтому нет соответствующих специалистов и в контролирующих органах.
Так что за элиту мы можем получить?
Многие фермеры и руководители хозяйств, производящие товарный картофель уже давно
поняли, что успех высоких урожаев этой важной и высокорентабельной сельскохозяйственной
культуры зависит от современного сортообновления посадок картофеля высококачественным
материалом. Поэтому при закупке семенного материала предпочтение отдается не отечественному
производителю семян картофеля, а зарубежному. Можно с уверенностью сказать, что при
сложившейся ситуации в условиях рыночных отношений и договорных цен при отсутствии
государственного контроля качества в отечественном семеноводстве картофеля будет трудно
получить желаемый результат. Отечественный производитель просто не выдержит конкуренции на
рынке семенного картофеля. Первые симптомы в подтверждение вышесказанного уже имеются.
Положение дел может еще более усложниться, когда республика вступит в ВТО.
По требованиям ВТО, выпускаемая в Казахстане сельскохозяйственная продукция и, в
частности, элита должна быть сертифицирована согласно европейским стандартам. Поэтому у
отечественного производителя семенного картофеля в ближайшем будущем имеется всего лишь два
выбора – первый, это потеря собственного рынка, так как при вступлении в ВТО никакие
государственные дотации при производстве семян картофеля не спасут, второй – наладить в
собственных семеноводческих хозяйствах производство высококачественного семенного картофеля
отвечающего требованиям международных стандартов. Следует отметить, что последнее не
представляет особой сложности. В данном случае не требуются глубокие и серьезные теоретические
и методические разработки.
При организации производства высококачественного семенного материала картофеля просто
необходимо учесть опыт зарубежных стран с развитым картофелеводством [3]. На первом этапе,
прежде всего, необходимо создать в республике государственную службу контроля качества и
сертификации.
Сертификация – неотъемлемая часть рыночной экономики и является одним из рычагов, с
помощью которого государство поддерживает высокое качество производимой продукции.
Картофель в данном случае – не исключение, во всех странах мира его семеноводческая продукция
подлежит строгому контролю.
Основу любой сертификационной службы западных стран составляют испытательные
лаборатории по диагностике и контролю качества семенного картофеля [4]. В этой связи, чтобы
обеспечить переход к освоению в Казахстане в полном объеме схемы сертификации семенного
картофеля, унифицированной с международной и национальными схемами стран ЕС в республике,
прежде всего, необходима организация подобных лабораторий. Основной задачей данных
лабораторий является – осуществление на месте контроля за соблюдением технологии производства
семенного картофеля и проведения независимой объективной экспертизы качества семян с
применением современных методов тестирования.
На текущий момент во многих областях РК имеются лаборатории, которые могут выполнять
такие функции. Например, в Павлодарском Государственном университете им. С.Торайгырова
создана лаборатория биотехнологии растений, которая может быть использована для осуществления
контроля за качеством семенного картофеля и его сертификации. Лаборатория прошла сертификацию
в 2014 году, полностью оснащена оборудованием по западноевропейским стандартам и сегодня
имеет практически все необходимые технические и вспомогательные средства для проведения
анализов при идентификации заболеваний картофеля, в том числе комплект оборудования для
полимеразной цепной реакции (ПЦР). Сотрудники лаборатории в совершенстве освоили метод
ELISA-тест. Лаборатория может проводить около 10 000 анализов листовых проб и 20000 клубневых
тестов картофеля в год, что вполне достаточно для выполнения тестирования семеноводческих
посадок картофеля в регионе [5]. Исследование проводятся на наличие наиболее распространённых в
84
регионе вирусов картофеля вирус М, вирус Y, вирус Х, вирус А, вирус S. Вирус Y может вызывать
тяжелые формы заболеваний растений, потери урожайности при этом могут доходить до 95%. В
результате поражения им могут значительно ухудшатся вкусовые качества клубней. Вирусы
картофеля Х, А, М, S по степени вредоносности вызывают в основном заболевания растений средней
тяжести, снижение урожая при поражении ими может доходить до 25 - 40%, а так же они вызывают
снижение содержание крахмала в клубнях на 2 - 3%.
Контрольные функции за качеством семенного материала картофеля в Казахстане
принадлежат государственным службам и это правильно, однако в целях более качественного
контроля государственные учреждения могут на основе договорных отношений заказывать
необходимые анализы в других структурах независимо от форм собственности, оставив за собой
право контроля за их деятельностью. Грунтконтроль должен в обязательном порядке проводиться в
КазНИИКО. Необходимая же для подтверждения качества материала апробация семеноводческих
посевов должна проводиться на месте выращивания. На северо-востоке Казахстана такую работу
может проводить Павлодарский Государственный университет им. С. Торайгырова, который
располагает необходимым научным и базовым потенциалом. Контроль качества и сертификации в
лаборатории Павлодарского Государственного университета им. С. Торайгырова будет
осуществляться с использованием новейшего европейского оборудования [5].
Предлагаемая схема – модель сертификационной службы приведена на рисунке 1.
Процесс сертификации, как показано на схеме, начинается с подачи заявки и заканчивается
выдачей сертификата. При этом особенно важно учитывать, что сертификация конечного продукта на
уровне класса элиты, первой и второй репродукции может быть эффективной только в том случае,
если проводится строгий обязательный контроль за производством исходного материала.
ЗАЯВИТЕЛИ
Элито - семеноводческие хозяйства )
Сертификат
Заказ на испытание Протокол испытания
Территориальные ГСИ (органы
сертификации семян в регионах
Задание на анализ Результаты анализов
ИСПЫТАТЕЛЬНЫЕ
ЛАБОРАТОРИИ
Рисунок 1 – Предлагаемая модель сертификационной службы
Поэтому состояние здоровья растений всех ступеней, относящихся к категории семян должно
в обязательном порядке подтверждаться результатами лабораторного анализа по листовым или
клубневым пробам на основе совершенных методов тестирования. Такие анализы должны
проводиться согласно ГОСТ 11836-89 аккредитированными для этих целей испытательными
лабораториями с оформлением соответствующего протокола испытаний, который должен быть
представлен заявителю и в ГСИ, как показано на рисунке 1.
При поступлении импортного семенного картофеля, во время процесса таможенной очистки,
отбираются клубневые пробы для проведения анализа на наличие карантинных объектов и
проведение клубневого анализа на подтверждение чистоты сорта и заявленного класса. В случае
отсутствия карантинных объектов и подтверждения семенного картофеля заявленному классу,
выдаются следующие сертификаты:
- Сертификат сортовой идентификации;
- Сертификат, удостоверяющий класс семенного картофеля (в соответствии с ГОСТ 11856-89
Картофель семенной. Приемка и методы);
- Карантинный сертификат для межрегиональной транспортировки по территории РК.
85
Таблица 1. Предлагаемая схема процесса сертификации семенного картофеля в РК
№п/п Перечень и основное содержание
работ
Рабочая и официальная
документация
Организация
1
РЕГИСТРАЦИЯ
И
РАССМОТРЕНИЕ
ЗАЯВОК
Проверка
документации,
подтверждающей происхождение,
количество и качество семенного
материала,
заявленного
для
сертификации
Решение по заявке
Территориальные
ГСИ
2
ИНСПЕКЦИЯ ПОЛЕЙ
Обследование посевов, заявленных
категорий и классов семенного
материала, полевая апробация,
сортовая
идентификация,
фитопатологический
контроль,
контроль за проведением сорто- и
фитопрочисток
Результаты
визуальных
оценок
по
сортовой
чистоте
и
симптомам
болезней; акты апробации;
сертификат
сортовой
идентификации
Испытательные
лаборатории
3
ПОСЛЕУБОРОЧНЫЙ КОНТРОЛЬ
Отбор средней пробы, клубневой
анализ семенных партий
Акт отбора проб; акт
клубневого
анализа;
протокол
испытания
с
результатами
лабораторного
тестирования
Испытательные
лаборатории,
КазНИИКО
4
Отбор проб для грунтконтроля.
ГРУНТКОНТРОЛЬ СЕМЕННОГО
КАРТОФЕЛЯ
Акт отбора проб; протокол
испытания
КазНИИКО
5
ОФОРМЛЕНИЕ
И
ВЫДАЧА
ОФИЦИАЛЬНЫХ ДОКУМЕНТОВ
О КАЧЕСТВЕ
Сертификат на семенной
картофель,
подлежащий
реализации; удостоверение
о качестве на семенные
партии, предназначенные
для собственных нужд их
производителей
Территориальные
ГСИ
Литература
1.
Айтбаев Т.Е., Швидченко В.К., Хасанов В.Т., Мазурок В.В. Производство оригинального,
элитного и репродуктивного картофеля в современном семеноводстве. Рекомендации. – Астана.
КазАТУ. 2009.- 48 с.
2.
Красавин В. Ф. Селекция картофеля на юго-востоке Казахстана. - Алматы : «Өнер», 2009. - 223 с.
3.
Банадысев С.А. Семеноводство картофеля: организация, методы, технология / С.А. Банасев. Мн.,
2003. - 325 с.
4.
Анисимов Б.В. Качество семенного картофеля на уровне мировых стандартов / Б.В. Анисимов //
Картофель и овощи. - 2000. - №5. - С. 2-5.
5.
Бексеитов Т.К., Аникина И.Н. , Джаксыбаева Г.Г. Методические рекомендации по выращиванию
семенного картофеля в условиях северо-востока Казахстана. – Павлодар: «Кереку», 2014. – 28 с.
86
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КАРТОП ТҰҚЫМ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ
СЕРТИФИКАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ МОДЕЛІ
Т.К. Бексеитов, И.Н. Аникина, Ж.А. Адамжанова, Г.Г. Джаксыбаева
Мақалада Қазақстандағы картоп тұқым шаруашылығындағы сертификациялық
қызмет моделі ұсынылады. Картоп тұқымың өндіруде дұрыс бақылау жүргізілу үшін, анализ
және апробация өткізуде регионалды сертификациялық зерттеу зертханаларын қолдану
ұсынылады.
MODEL CONTROL AND CERTIFICATION SERVICE IN POTATO SEED IN
KAZAKHSTAN
T.K.Bekseitov, I.N.Anikin, J.A.Adamzhanova, G.G.Dzhaksybaeva
This article offers the model of certification service in the seed-grower of potato in Kazakhstan.
For realization of analyses and approbation in the field terms the article suggested to use the regional
certificated proof-of-concept laboratories, for providing of the proper control after the production of
seminal potato.
ӘОЖ: 613.268
С.С. Джингилбаев, Л.К. Байболова, Е.Д. Шамбулов, А.М. Адмаева
Алматы технологиялық университеті
ФУНКЦИОНАЛДЫҚ БАҒЫТТАҒЫ ББҚ МАЙЫН ШЫҒАРУДА ЗЫҒЫР ДӘНДЕРІН
ӨҢДЕУ РЕЖИМДЕРІНІҢ ӘСЕРІ ЖӘНЕ ҚАЙТА ӨҢДЕУДІҢ ТИІМДІ РЕЖИМІН ТАҢДАУ
Мақала зығыр дәндерінен биологиялық белсенді қоспа майын алудың ториясын және
режимдерін ұсынады.
Түйін сөздер: өсімдік майы, престеу әдісі, зығыр дәндері, биологиялық белсенді қоспалар
(ББҚ)
Зығыр дәндерінен май алудың қазіргі әдістері, престеу әдісі бойынша және қосымша
ылғалдануды өңдеу тағы иіссіздендіру процесінің экстракциялық әдісі және дезодорирлеу, ағарту
қажетті қасиеттерді төмендетуге әкеліп соғады.
Шикізаттың температурасының көтерілуі дәруемндердің жоғалуына әсерін тигізіп, қосымша
ылғалданулық өңдеу престеу. Сонымен қатар майларды сүзу керек, қышқылдылық санын көтеріп,
микроэлементтер құрамы жойылады.
Майдың қажетті құрамын жоғары дәрежеде сақтау үшін қолданылатын әдістер (дәрумендер
бұзылмайды) бар. Осы әдіс салқын сығу (бұл әдіс сығудың үнемі престелуі) деп аталады. Мұндай
әдіспен алынған майлар дәрумендер саны, қажет элементтерді сақтауға болады. Ережеге сәйкес
майларды тазарту үшін (кейбіреулерінен басқа) ол аз тотығуға алып келеді. Ең бағалы май – «бірінші
сықпадан пайда болған» (ағыл. first cold press) май, бір бұл түсінік шартты, өйткені алғашқы сықпа
май осы немесе басқаша қыздырылады.
Қазіргі кезде суық сықпа май туралы айтылғанда, негізінен, гидравликалық және винттік
престеуді қолдануды дұрыс көреді.
Зығыр және күнжіт дәндерінен майды алу.
Өсімдік майларының сапалық көрсеткіштеріне әсері бойынша ең маңыздысы оны өңдеу
температурасы болып табылады. Өңдеу процесіндегі жылу деформация, материалды үйкеу және сығу
нәтижесінде пайда болады, механикалық энергия жылу энергиясына айналады, диссипация принципі
орындалады.
Термодинамиканың бірінші заңына және жылу және жұмыс эквиваленттілігінің (жылудың
сақталу заңы) принципіне сәйкес, жүйе өндіретін және қоршаған ортамен алмасатын жылу саны dQ
істелінген механикалық жұмыстың санына А тең [2]:
dQ = dU + pdV-dl,
(1)
мұндағы: dU – дененің ішкі кинетикалық энергиясының өзгерісі;
87
рdV – жүйе көлемімен байланысты дененің потенциалды энергиясының өзгерісі;
dl – үйкелу жұмысы.
Механикалық энергияның қайта қалыптасуының нәтижесінде алынған жылу энергиясы dQ
майлы материалды жылытуға және қоршаған ортаға жылуды таратуға шығындалады:
n
Q
Q
dQ
T
(2)
Термодинамикалық жүйелердегі жылу балансымен бірге жылу алмасу материалды денеге
температураны және жылу ағымдарын тарату шарттарымен орындалады.
Энергияның диссипациясы
Т
Q
(Дж) нәтижесінде денемен алынған жылудың саны шнекті
тракт және астықты корпус ішінде орналасқан майлы материалдың ішкі энергиясының өзгерісіне тең,
уақыт
0
ден
дейін:
)
(
)
(
2
1
2
2
H
K
T
T
T
а
l
r
r
Q
,
(3)
мұндағы:
1
2
,r
r
–шнекті цилиндрдің ішкі және сыртқы радиусы, м;
l – астықты цилиндрдің ұзындығы, м;
– жылу өткізгіштік коэффициенті, Вт/м град;
a – температура өткізгіштік коэффициенті, м
2
/с;
К
T
T
H
,
– қыздырылған майлы материалдың бастапқы және соңғы температурасы,
o
С.
Жылудың жұмсалуы Q
П
(Дж) теңдікте көрсетіледі
1
2
2
2
1
2
2
1
2
2
1
2
2
2
1
2
2
2
ln
2
1
1
2
,
0
)
(
)
(
8
r
r
r
r
r
r
r
r
Bi
nr
r
r
l
Т
Т
Q
f
П
,
(4)
мұндағы (T–T
f
) – май шикізатының ішкі көлемі және астықты цилиндрдің сыртқы үстіңгі бетінің
арасында температураны бөлу;
Bi =
2
r
– Био критерий.
Ішкі жылу көзі бар жылу өткізгіштік және жылу жоғалту теңдігі Q
ОБ
(Дж) бұл жағдайда
келесідей көрінеді
n
Q
Q
Q
T
OБ
)
(
)
(
2
1
2
2
H
K
T
T
l
r
r
-
1
2
2
2
1
2
2
1
2
2
1
2
2
2
1
2
2
2
ln
2
1
1
2
,
0
)
(
)
(
8
r
r
r
r
r
r
r
r
Bi
nr
r
r
l
Т
Т
f
(5)
Май сығушы престің жылулық энергиясы dQ, жұмыстың екінші және үшінші тәсілі бойынша
престе шикізатты қыздыру жағдайында келесі түрде көрінеді: механикалық энергияның құрылуы
нәтижесінде алынған жылуға қыздырудың сыртқы көздерінен алынған жылу қосылады:
n
Q
Q
dQ
T
.
(6)
Шикізатты қыздырудың сыртқы көздерінен (ТЭН, ылғал жылулы өңдеу) пресс ішіндегі май
материалына жылу өтудің және жылу түсуінің теңдеуі келесі теңдікте табылады
ОБ
Q
=
n
Q
Q
T
=
)
(
)
(
2
1
2
2
H
K
T
T
l
r
r
+
l
r
r
n
T
T
1
2
2
1
ln
)
(
2
(7)
Май сығушы престің астықты цилиндрі ішіндегі майлы материалдың температурасы (5) және
(8) қондырғысы жұмысының жылулық балансы теңдеуінің шарттарында табылады. Теңдеудің оң
және сол бөлігін жылу балансының теңдеуіне (5) шнекті валдың айналу жиілігіне n көбейту кезінде
теңдеу келесі түрде болады (Вт):
(Q
τ
– Q
n
)n =( A
3
- A
4
)n = N
СЖ
- N
ПЛ
В.
.
(8)
Берілген теңдеудің оң бөлігі (8) шикізат туралы шнек виткаларының қуатын және май
материалын қысу кезінде және сығушы құрылғының престеу трактаты ішіндегі пластикалық ағымы
кезінде қуаттарының айырмашылығын береді. Сол жағы жылу өзгерістерінің мәндерін қойғаннан
кейін келесідей көрінеді:
88
)
(
)
(
2
1
2
2
H
K
М
T
T
а
l
r
r
n -
1
2
2
2
1
2
2
1
2
2
1
2
2
2
1
2
2
2
ln
2
1
1
2
,
0
)
(
)
(
8
r
r
r
r
r
r
r
r
Bi
r
r
r
l
Т
Т
f
К
З
, Вт, (9)
мұндағы T
f
− май прессі астықты цилиндрінің үстіңгі бетінің температурасы,
о
С;
Т
к
− май шикізатының температурасы,
о
С;
Т
н
− қоршаған орта температурасы (ауа Т
н
= +10
о
С);
λ
з
− коэффициент теплопередачи стальных зеерных планок,
З
= 40 Вт/м град;
λ
м
− майлы материалдың жылу жіберу коэффициенті,
М
=
Nu
l
;
Nu = 0,57Re
5
,
0
[5].
Өсімдік майын алудың әр түрлі тәсілдері және суық сығу тәсілдері бойынша жүргізілген
зерттеулер май өндірудің қазіргі дәстүрлі технологияларын қайта қарауға және оның негізінде аз
шығындармен жоғары сапалы майды алуға мүмкіндік беретін технологиялар қатарын әзірлеуге
мүмкіндік берді. Жаңа технологиялар негізіне биоқорғанысты мембраналы жағдайда липидті
сферосомды сақтау есебінен оның құрылымын өзгеріссіз майды шығаруға ядроны дайындау және
оның табиғи орамын бұзбай дәндерді өңдеу принципі қойылған. Аталған өңдеу технологиясы
бойынша май сығушы экструзионды пресс жобаланды және әзірленді.
Автордың зерттеу нәтижелері бойынша, [1] май шығарудың жаңа технологиясы XXI ғасырда
үстемдік етеді, оның мәні май дәндерін май шығаруға дайындау кезінде олар табиғи ірі
жасушааралық тесіктермен уату тәсілі бойынша қатаң ұсақталуға жіберілетін болатынын көрсетеді.
Оған қоса табиғи органоидтар бұзылуы болмайды, сферосоммен табиғи орамның сақталуы
салдарынан май және ауадағы оттегі арасындағы байланыс жойылады және майдалау әдісімен
материалды жұқа ұсақтау кезінде пайда болатын жаңа тесіктер құрылмайды. Материалды қатаң
ұсақтау технологиясын қолдану кезінде ылғал жылу әрекетіндегі температуралардың шегін
төмендету үшін жағдайлар жасалады.
Майдың экструзионды сызбасының ерекшелігі майды алу және ұсақтау көлемді сығудан емес,
алдыңғы күштер есебінен жүзеге асады, сығу дәрежесі р = 1…3,5 МПа аспайды және одан кейін май
сығу үшін «қатаң» құрылым құруды талап етпейді.
Майды сығу процесі герметикалық шнекті пресстегі материалға ұсақталу және жылу
әрекеттерімен біріктіріледі. Температуралық әсердің қысқа мерзімділігі, су буларының құрылуы және
олардың релаксациясы тек майды шығаруды жеңілдетпейді, оған қоса оның сапасын жоғарылатады.
Құрылатын су булары майды қышқылданудан сақтайды және оның бөлінуін жеңілдетеді.
1 – астықты камера; 2 – жинақшнекті валдар; 3 – шнекорамдары; 4 – шығушы сақиналы
саңылау; 5 – реттеуші сақина; 6 – жом қалыптасу зонасы; 7 – тиеуші шнек;
8 – реттеуші құрылғы; 9 – тиеуші бункер; 10 – шиберлі жапқыш
1 сурет. Экструзионды шнекті майды престеу сызбасы
Өңделетін материалды жоғары жылдамдықта қыздыруды қамтамасыз ететін жаңа технология
болып термопластикалық экструзия табылады. Процесс герметикалық шнекті пресс – экструдерлерде
жүзеге асырылады [1].
89
Қондырғы жұмысы келесі көрсеткіштерде жүзеге асады: өңделетін май материалының
ылғалдылығы W = 5…8 % шегінде; шнекті тракт ішінде қалыптасатын қысым р = 1…3,5 МПа
шегінде:шнекті валды айналдыру жиілігі n = 350 мин
1
…450 мин
1
шегінде: май шикізатын сығу
температурасы t = 60
о
…65
о
C шегінде болады, бұл майды суық режимде сығуға және жақсы сапалық
көрсеткіштері бар өсімдік майын алуға болатынын айтуға мүмкіндік береді.
Экструзионды май сығушы пресстің шнекті трактінің жалпы конструкциясы 2 суретте
келтірілген. Қондырғыда алдыңғы қондырғыда ұсынылғандай, валдың ауыспалы диаметрі бар шнек
қолданылады [3].
Зәйтүн материалын өңдеу температурасына қатысты (8) және (9) теңдігін шешуде орнату
қуатына өңдеу температурасының тәуелділігін табамыз:
Tк=T
H
+
1
2
2
2
1
2
2
1
2
2
2
1
2
2
2
.
2
1
2
2
ln
2
1
1
2
.
0
)
(
8
)
(
r
r
r
r
r
r
Bi
r
r
r
l
N
n
l
r
r
а
N
М
ПЛ
В
З
СЖ
(10)
Қондырғы қуатынан (10) температураның теоретикалық тәуелділігін есептеудің нәтижесі 2
суретте келтірілген. Аталған суретте қондырғы қуатынан зәйтүн материалының температура
өлшемдері бойынша эксперименталды зерттеулердің нәтижелері келтірілген. Теоретикалық және
эксперименталды теңдіктердің нәтижелері көрсеткендей, ықтималдылығы Р = 100-5 = 95 % мәнділігі
0,05 және еркіндік дәрежесі m = 4 теңдеуде Пирсон критерийінің кестелік мәні есептіктен көп,
сондықтан эмпирикалық қисық теоретикалық мәнмен сәйкестенеді (χ
2
т
= 0,71 ≥ χ
2
= 0,701).
Алынған айнымалылар талдауы көрсеткендей, зәйтүн материалын орташа өңдеу
температурасы 64
о
С - тан аспайды. Қуаттың аз мәнінде және қысымның аз мәнінде эксперименталды
және теоретикалық температурасының сәйкесеместігі аздаған қысымда зәйтүн шикізаты алынған
теңдікті (10) есептемегенде сусымалы өнім ретінде түсіндіріледі.
2 сурет. Зәйтүн материалын өңдеу процесінің қуатына зәйтүн материалы
температурасының тәуелділігі
Алынған майдың сапалы көрсеткіштері 1 кестеде келтірілген. Алынған мәліметтерден көрініп
тұрғандай, экструзионды өңдеу технологиясы бойынша алынған майдың сапалық көрсеткіштері
жоғары сұрыпты ГОСТ1129-93 рафинатталмаған майдың нормаларына сәйкес келеді, ал қышқылды
және перекисті сандар сияқты кейбір көрсеткіштер бойынша жоғарғы сұрып нормасынан асып түседі.
Талдау АТУ -нің азық-түлік тауарларының қауіпсіздігі және сапасын бағала бойынша ғылыми-
зерттеу лабораториясында орындалды.
1 кесте – Майды салқын сығудың экструзионды технологиясы бойынша алынған сапа
көрсеткіштері
50
52
54
56
58
60
62
64
66
68
70
4
5
6
7
8
Т,град.С
N,кВт
Т=f(N)-теор
Т=f(N)-эксп.
|