Хабаршы №5 филологиялық Ғылымдар әож 81'366-512. 1 11/13

make  it  possible  to  enter  and  leave  such  roads  at  an  intermediate  point  without 
disrupting  the flow  of  traffic  are generally  known as slip  roads  in the  UK, but  US 
civil  engineers  call  them  ramps,  and  further  distinguish  between  on-ramps  (for 
entering)  and  off-ramps  (for  leaving).  When  American  engineers  speak  of  slip 
roads, they are referring to a street that runs alongside the main road (separated by a 
berm) to allow off-the-highway access to the premises that are there, sometimes also 
known as a frontage road - in both the US and UK this is also known as a service 
road. 
Levels of buildings 
There are also variations in floor numbering between the US and UK. In most 
countries, including the UK, the "first floor" is one above the entrance level while 
the  entrance  level  is  the  "ground  floor".  On  (BrE)  lift  /  (AmE)  elevator  buttons  in 
the UK the Ground Floor is often denoted by the letter G, or the number 0. Normal 
American usage labels the  entrance  level as  the "first  floor" or  the  "ground floor", 
the floor immediately above that is the "second floor" [28, 282p]. 
American  (AmE)  apartment  buildings  /  (BrE)  blocks  of  flats  frequently  are 
exceptions to this rule. The ground floor often contains the lobby and parking area 
for  the tenants, while  the numbered  floors  begin  one  level  above  and  contain  only 
the apartments themselves.Units and measurement 
Numbers 
Names of numbers in English 
When saying or writing out numbers, the British will typically insert an and 
before  the  tens  and  units,  as  in  one  hundred  and  sixty-two  or  two  thousand  and 
three. In America, it is considered correct to drop the and, as in two thousand three. 
Some  American  schools  teach  students  to  pronounce  decimally  written  fractions 
(e.g.  .5)  as though  they  were  longhand  fractions  (five  tenths), such  as  thirteen  and 
seven  tenths  for  13.7.  This  formality  is  often  dropped  in  common  speech  and  is 
steadily  disappearing  in  instruction  in  mathematics  and  science  as  well  as  in 
international American schools. In the UK, 13.7 would be read thirteen point seven, 
and 13 7?10 would be pronounced thirteen and seven tenths. 
In counting, it is common in both varieties of English to count in hundreds up 
to 1,900 - so 1,200 may be twelve hundred. However, Americans use this pattern for 
much  higher  numbers  than  is the  norm  in  British  English, referring to twenty-four 
hundred  where  British  English  would  most  often  use  two  thousand  four  hundred. 
Even below 2,000, Americans are more likely than the British are to read numbers 
like 1,234 as twelve hundred thirty-four, instead of one thousand two hundred and 
thirty-four.  In  BrE,  it  is  also  common  to  use  phrases  such  as  three  and  a  half 
thousand  for  3,500,  whereas  in  AmE  this  construction  is  almost  never  used  for 
numbers under a million. 

In the case of years, however, twelve thirty-four would be the norm on both 
sides of the Atlantic for the year 1234. The year 2000 and years beyond it are read 
as two thousand, two thousand (and) one and the like by both British and American 
speakers.  For  years  after  2009,  twenty  ten,  twenty  twelve  etc.  are  becoming 
common. 
For  the  house  number  (or  bus  number,  etc.)  272,  British  people  tend  to  say 
two seven two while Americans tend to say two seventy-two. 
Dates 
Dates  are  usually  written  differently  in  the  short  (numerical)  form.  Christmas  Day 
2000, for example, is 25/12/00 or 25.12.00 (dashes are occasionally used) in the UK 
and  12/25/00  in  the  US,  although  the  formats  25/12/2000,  25.12.2000,  and 
12/25/2000 now have more currency than they had before the Year 2000 problem. 
Occasionally  other  formats  are  encountered,  such  as  the  ISO  8601  2000-12-25, 
popular among programmers, scientists, and others seeking to avoid ambiguity, and 
to make alphanumerical order coincide with chronological order. The difference in 
short-form  date  order  can  lead  to  misunderstanding.  For  example,  06/04/05  could 
mean  either  June  4,  2005  (if  read  as  US  format),  6  April  2005  (if  seen  as  in  UK 
format), or even 5 April 2006 if taken to be an older ISO 8601-style format where 2-
digit years were allowed. 
A consequence of the different short-form of dates is that, in the UK, many people 
would  be  reluctant  to  refer  to  "9/11",  although  its  meaning  would  be  instantly 
understood.  On  the  BBC,  "September  the  11th"  is  generally  used  in  preference  to 
9/11.  However,  9/11  is  commonplace  in  the  British  press  to  refer  to  the  events  of 
September 11, 2001. 
When using the word of the month, rather than the number, to write a date e.g. April 
21, both that and 21 April are used in the UK, but as a rule only April 21 would be 
seen in the U.S [30, 327p]. 
Phrases such as the following are common in Britain but are generally unknown in 
the  U.S:  "A  week  today",  "a  week  tomorrow",  "a  week  on  Tuesday",  "a  week 
Tuesday",  "Tuesday  week"  (this  is  found  in  central  Texas),  "Friday  fortnight",  "a 
fortnight  on  Friday"  and  "a  fortnight  Friday"  (these  latter  referring  to  two  weeks 
after "next Friday"). In the US the standard construction is "a week from today", "a 
week from tomorrow" etc. BrE speakers may also say "Thursday last" or "Thursday 
gone"  where  AmE  would  prefer  "last  Thursday".  "I'll  see  you  (on)  Thursday 
coming" or  "Let's  meet  this  coming  Thursday"  in  BrE  refer to  a  meeting later  this 
week, while "Not until Thursday next" refers to one next week. 
Time 

The  24-hour  clock  (18:00  or  1800)  is  considered  normal  in  the  UK  and 
Europe  in  many  applications  including  air,  rail  and  bus  timetables;  it  is  largely 
unused in the US outside of military, police and medical applications. 
Fifteen  minutes  after  the  hour  is  called  quarter  past  in  British  usage  and  a  quarter 
after  or,  less  commonly,  a  quarter  past  in  American  usage.  Fifteen  minutes  before 
the hour is usually called quarter to in British usage and a quarter of, a quarter to or 
a quarter till in American usage; the form a quarter to is associated with parts of the 
Northern  United  States,  while  a  quarter  till  is  found  chiefly  in  the  Appalachian 
region. Thirty minutes after the hour is commonly called half past in both BrE and 
AmE; half after used to be more common in the US. In informal British speech, the 
preposition is sometimes omitted, so that 5:30 may be referred to as half five. The 
AmE formations top of the hour and bottom of the hour are not commonly used in 
BrE. Forms like eleven forty are common in both dialects. 
Greetings 
Holiday greetings 
When  Christmas  is  explicitly  mentioned  in  a  greeting,  the  universal  phrasing  in  North 
America is Merry Christmas. In the UK, Happy Christmas is also heard. It is increasingly 
common  for  Americans  to  say  Happy  Holidays,  referring  to  all  winter  holidays 
(Christmas, Yule, New Year's Day, Hanukkah, Diwali, St. Lucia Day and Kwanzaa) while 
avoiding  any  specific  religious  reference, though  this  is  rarely,  if  ever,  heard  in  the  UK. 
Season's Greetings is a less common phrase in both America and Britain. 
Idiosyncratic differences 
                                                                   Резюме:  
 
В  этой  статье  рассматривается  лексические  и  семантические  особенности 
американского варианта английского языка в художественной литературе, различия 
между  американским  и  британским  английским,  исследовать  особенности 
британских и американских вариантов на английском языке. 
 
Тҥйіндеме: 
Бҧл  мақалада  американдық  ағылшын  тілінің  лексикалық  және  семантикалық 
ерекшеліктері, 
 
Американдық 
және 
британдық 
ағылшын 
арасындағы 
айырмашылықтар,  ағылшын  тілі  британдық  және  американдық  нҧсқаларын 
ерекшеліктерін зерттеу қарастырылған. 
Bibliography 
1.  Murphy  Raymond.  English  Grammar  in  Use.  -  Cambridge  University  Press, 
1997. 
2. Орлов Г.А. Современный английский язык в Австралии. -Москва, «Высшая 
школа», 1978. 

3.  Варианты  полинациональных  литературных  языков  -  Киев,  «Наукова 
думка», 1981. 
4.  Швейцер  А.Д.  Американский  вариант  литературного  английского  языка: 
пути  формирования  и  современный  статус.//Вопросы  языкознания,1995, 
№6,стр. 3-17. 
5.  Г.Б.Антрушина,  О.В.Афанасьева.  Лексикология  английского  языка.  -  М. 
Изд. Дрофа. 1999 
6. F.R.Palmer. Semantics. A new outline. - M. V.Sh. 1982. 
7.  Александрова 
С.Я. 
Семантический 
анализ  сложноподчиненных 
предложений с придаточными, вводимыми союзами as и as thougt // Вопросы 
грамматической  структуры  предложения  и  текста  в  английском  языке:Сб. 
науч. тр. - М., 1985. - Вып.247. - С.86-96. 
 
МАРХАБАТ БАЙҒҦТТЫҢ ӘҢГІМЕ ЖАНРЫНДАҒЫ ІЗДЕНІСТЕРІ 
Әділова Ш.  ф.ғ.к. 
Мухалиев Ә.  магистрант 
Аймақтық әлеуметтік- инновациялық университеті 
 
     Қазақ әдебиетінің даму жолында жиырмасыншы ғасырдың алатын орны ерекше. 
Ғасыр  басындағы  тҧлғаларды  айтпағанда,  жиырма-отыз-қырқыншы  жылдар 
әдебиетіндегі  Мҧхтар  Әуезов,  Мағжан  Жҧмабаев,  Жҥсіпбек  Аймауытов,  Бейімбет 
Майлин,  Ілияс  Жансҥгіров,  Сәбит  Мҧқанов,  Ғабит  Мҥсірепов  тағы  басқа 
қаламгерлеріміз  қысқа  прозада  талант  табиғаттарын  танытты.    Осындай  қҧнарлы 
ортаның    әдеби  дәстҥрін  жалғастырған    Мархабат  Байғҧт  ХХ  ғасырдың  аяғы    мен  
ХХI  ғасыр  бастауында  қазақ  әңгіме  -повестерін  кӛркемдік  шеберлік  тҧрғысынан 
байытты.  Қазіргі  қазақ  әңгімесінің    кӛркемдік  даму  деңгейі  туралы  сӛз  қозғағанда 
М.Байғҧттың 
 
әңгімелерін 
айналып 
ӛту 
мҥмкін 
емес. 
М.Байғҧттың  
шығармашылығы жайлы  қаламгерлер мен әдебиетшілер арасынан: Т.Әлімқҧлов, Ә. 
Кекілбаев,  А.  Сҥлейменов,  Н.  Сералиев,  Ә.  Тарази,  Д.  Исабеков,  Т.Медетбек,  Б. 
Сарбалаев,  К.  Сыздықов,  Қ.  Ергӛбек,  Г.Пірәліт.б  жылы  лебіз  білдергені  әдеби 
қауымға  белгілі.      М.Байғҧт  та  ӛзге  әріптестері  секілді  әдебиет  әлеміне 
әңгімелерімен  келді.    Әңгіме  жанрына  табан  тіреген  жазушы  кӛркемдігі  кемел 
дҥниелерін  осы  жанрда  берген  сияқты.  Жазушы  алғашқы  шығармашылық  жолын  
балалар  әдебиетінен  бастады.    Жазушының  «Чеховтың  моншасы»,  «Интернаттың 
баласы»,  «Патефон»,  «Телеңбай»,  «Таудағы  андыз»,  Қозапая»,  «Тоғызыншы 
сынып»,  «Жоғалған  жҧрнақ»  т.б  шығармаларының  тақырыбы  балалар  ӛмірінің 
психологиялық  иірімдерін  ашуға  арналған.  Сонымен  қатар,  «Шілде»  (1978), 
«Сырбҧлақ»  (1980),  «Интернаттың  баласы»  (1985)  т.б.  жинақтарындағы  әңгімелер 
мен  повестер  біздің  қазақ  әдебиетінде  сәл  кемшіндеу  тҥсіп  жататын  балалар 
әдебиетін  мазмҧн  мен  кӛркемдік  жағынан  толықтырды.  Жазушының  ӛзі  бҧл 
шығармашылық жолы жайында бір сҧхбатында: «Шығармашылық жолымды о баста 
балаларға  жазудан  бастаған  адаммын.  Алғашқы  повесімнің  бірі  -«Интернаттың 
баласы». Одан бҧрынғы әңгімелерім де балаларға арналған. «Таудағы андыз» деген 

повесім,  «Қозапая»,  «Тоғызыншы  сынып»,  «Жоғалған  жҧрнақ»  сынды  балаларға 
арналған  біраз  әңгімелерім  бар.  «Жалын»  баспасы  жариялаған  ҥздік  шығармалар 
бәйгесін  ҥш  рет  алғанмын.  «Жалын»  ол  бәйгені  орталық  комитетпен  бірігіп 
ҧйымдастыратын. 
Тынымбай 
Нҧрмағамбетов, 
Қарауылбек 
Қазиевтердің 
туындылары ылғи бірінші орын алып жҥрді. Мен екінші, ҥшінші орын алатынмын» 
[1],-дейді.  Жазушының  балалар  әдебиетіндегі  осы  аяқ  алысы  жайында  профессор 
К.Сыздықов:«Мархабаттың  алғашқы  әңгімелері  мен  повестері  жасӛспірімдер 
ӛміріне,  солардың  ӛсіп  қалыптасу  кезеңіне  арналғаны  мәлім.  Балалар  мен 
жасӛспірімдерге  арнап  шығармалар  жазуды  біреулердің  жеңілірек  кӛретіні  де  бар 
екенін  білеміз.  Ал  біз  сӛз  етіп  отырған  қаламгер  осынау  орны  бӛлек  тақырыпқа 
нағыз  жауапкершілікпен,ӛзіне  ғана  тән  ӛнеге-ӛрнекпен  келеді.    Жасӛспірімдердің 
жан  дҥниесіне  терең  ҥңіліп,  нәзік  психологиялық  талдаулар  жасайтын 
шығармаларының  лайықты  ықыласқа  ие  болып  келе  жатқаны  да  сондықтан» 
[2,170],-дейді.  Бертін  келе  жазушының    айтарының  ауқымы  кеңейіп,  Б.Майлин 
стиліне аусыңқырап,  ауыл ӛмірі мен ондағы кең пейіл, қазақи мінезді адамдардың 
тағдырын,  кҥнделікті  тҧрмыс-тіршілігін  бейнелеуге  бет  бҧрып,      ҧлттық  мінез  мен 
ҧлт тағдырын кӛркем сӛзбен кестеледі. Қаламгердің   ӛзіне ғана тән әдемі әзілімен, 
сырт  кӛзге  сездірмей  шымшып  алар  юморымен,  кейде  ащы  мысқыл  кҥлкісімен 
астарлы  ой  айтып,  оқушысын  сан  алуан  кҥйге  бӛлейтін  шығармаларын  ӛмірге 
әкелді. Мархабат Байғҧттың қаламынан туған  Шілде», «Сырбҧлақ», «Интернаттың 
баласы», «Нәуірзек», «Дауыстың тҥсі», «Қорғансыз жҥрек», «Машаттағы махаббат», 
«Әдебиет  пәнінің  періштесі»,  «Ақпандағы  мысықтар»,  «Алмағайып»,  «Аңсар», 
«Қозапая»,  «Ауыл  әңгімелері»,  «Салқын  масақ»,  «Оқу  залы»,  «Жоғалған  жҧрнақ», 
«Киікоты»  т.б    жиырмадан  астам  жинақтарындағы    прозалық  туындылардың  қай-
қайсы болсын, бҥгінде оқырманның іздеп жҥріп, қызыға  оқитын  шығармаларына 
айналғаны уақыт дәлелдеген шындық.  М.Байғҧттың суреткерлік таланты негізінен 
повестері  мен  прозадағы  шағын  жанр  әңгімелері  арқылы  танылды  десек,  жазушы 
осы шағын жанрда ҧлттық әдебиетімізге  соны кейіпкерлер, қайталанбас типтер мен 
характерлер, әсіресе қарапайым ауыл адамдарының тҧтастай галереялық образдарын 
сомдады. Сол кейіпкерлер галереясындағы ҧлттық болмыс пен ҧлттық характердің 
жан  дҥниесін    ашып  кӛрсетудегі  ізденген  тақырыптық,  жанрлық,  стильдік 
қолтаңбасы,  психологиялық  талдау  мәнері,  шығармашылық  ойлаудағы  ӛзіне  тән 
ізденімпаздық  ерекшеліктері  М.Байғҧттың    сирек  талант  иесі  екендігін    танытады. 
М.Байғҧттың      қазақ  әдебиетінде  алғашқылардың  бірі  болып,  90-жылдардағы 
қоғамдық  ӛзгерістер  кезіндегі  адам  тағдырындағы    трагедиялар  мен  мінез  -қҧлық 
пен  пиғылдарың  ӛзгергені  жайлы    жазылған  «Ауыл  клубының  аукционы»,  «Әкім 
кеткен кҥн» «Ақпандағы мысықтар», «Кафедегі қҧдалық» т.б шығармаларынан  сол 
тҧстағы  қоғамның  бейнесін  толық  танимыз.  Жазушы  бҧл  әңгімелерінде  ӛз 
кезеңіндегі  және  кеңестік  заманда  ӛріс  алған  тоталитарлық  саясаттың  адам 
психологиясы мен тағдырына тигізген зардаптарын астарлай жеткізе білді. Қаламгер 
бҧл туындыларында кейіпкер мен қоғам арасындағы тартысты  шебер қҧра отырып,  
ишара, мезгеу, сана астары, символдық жҥйелер сияқты кӛркемдік категориялар т.б. 
арқылы  ӛмірдің  ащы  шындығын  кӛрсете  білді.  ХХ  ғасырдың  соңында  қазақ 
қоғамында  болып  жатқан  ӛзгерістер  адам  психологиясына  қалай  әсер  етеді,  қай 
әрекет  дҧрыс,  қайсысы  бҧрыс  деген  сан  сҧрақтар  туындайтыны  рас.  Міне,  сол 

кезеңдегі  адамдардың  ҧсақталып,  мақсат-мҥдденің,  пиғылдардың    бҧзылғанын 
кӛрсететін  жазушының  «Шел»  шығармасы  қоғамдағы  адамдар  пиғылы,  қоғамға 
бейімдеп  ҧрпақ  тәрбиелеп  ӛсірген  әке    харакетінің  трагедиясы.  Шелдің»  бас 
кейіпкері Меліс Тӛленшиев – қолдаушылары мықты, әкесінің дәулеті жетерлік, кісі 
қызығарлықтай  сҧлу  әйелі  бар,  бір  басынан  барлығы  табылатын  бақытты  жан. 
Алайда  оның  бақытынан  соры  басым.  Байлық  пен  мансаптылықтың  қҧлы  болып, 
кӛздерін шел қаптаған арманы  – азапқа, тағдыры  – тозаққа тҥседі. Тәнтей шалдың 
тоғайда  келінінің  суық  жҥрісті  іс-әрекетінің  ҥстінен  тҥсуінде  ішкі  сезім  мен 
оқиғаның астасуы шынайы берілген. Жазушы  Тәнтей образын типтік бейнеге дейін 
кӛтере білген. Себебі, Тәнтей сияқты ата-аналар бҧл кҥндері кӛптеп кездеседі. Олар 
баласы  ҥшін  бәрін  ӛздері  жасайды.  Мҧны  ата-аналық  парызымыз  деп  тҥйген 
кӛпшілік  бала  тәрбиесінде  осылай  қателік  жіберіп  жатқанын  тҥсінбейді.  Болашақ 
ҧрпақтың  жасандылыққа  ҧрынуына  ӛздері  себепші  болады.  Барлық  жетістіктерге 
ӛздері жеткен адамдар ғана қарапайым, қағылез болады. Ал әке-жәкенің кӛмегімен 
кӛп нәрсеге қол жеткізген адамдардың жасандылыққа бой алдыратынына ӛмірдің ӛзі 
дәлел.  Шығармадағы  басты  кейіпкер  Тәнтей  шалдың  бейнесі  трагедиялық  образ. 
Олай  дейтін  себебіміз,  баласының  болашағы  ҥшін  бәріне  дайын  Тәнтейдің  баласы 
Мелістің  сәтсіздігіне  тӛзе  алмай,  ӛмірден  қайтуы.  Трагедиялық  образ  болуының 
тағы  бір  себебі,  жҧртқа  кҥлкі  болудан  қорқып,  адамның  бәрін  жау  кӛруі.  Ол 
адамдардың  бәрі  де  бҧл  кҥн  де  дос  емес,  «қорыққандарын,  қолынан  бірдеңе 
келетіндерін  сыйлап  ҥйренген  жамағат»  деп  тҥсінеді.  Елдің  әңгімесінен  қорқып, 
қандай  жолмен  болса  да,  баласының  білікті  қызметкер  болып  ӛсе  тҥсуіне  жанын 
қҧрбан  етуге  дайын.  Шығарманың  шарықтау  шегі  баласының  кҥтпеген  жерден 
Тәнтей аулына бір топ «дәулерді» алып баратын жерінен басталады. Ауылда барын 
салып  кҥткен  қонақтарды  ертеңіне  «Сыртоғайдың  тҥкпіріне»  апарып  кҥтеді.  Осы 
жерде  Тәнтей  келінінің  суық  жҥрісті  ісіне  куә  болады.  Қазір  ғана  кӛзімен  кӛрген 
әрекетті  Тәнтей  елес  деп,  жалған  мен  шынның  арасын  ажырата  алмай  қалады.  Екі 
ҧғымды  таразы  басына  салудан  қорқады.  Баласына  болашақта  сҥйеу  келініне  қара 
дақ  тҥсуінен  қашады.  «Қонақтар»  әңгімесіндегі  Ерғабыл  қарт,  «Ата»  әңгімесіндегі 
Бекең, «Қара шаңырақ» әңгімесіндегі Шӛмішбай бейнелері ҧлттық таным белгілері 
ретінде  кӛрінеді.  Себебі  аталған  туындыларда  ӛзінің  сӛзі  мен  ісі  арқылы  ӛткенді 
қадірлеп,  бҥгінгіге  баға  беретін,  болашаққа  деген  сенімі  мен  кҥдігі  аралас  келетін 
қарттар  бейнесі.  Адам  тіршілігінің  бар  мәні  бҥгіні  мен  болашағында,  артқа 
қарайлаудың қажеті жоқ деген жалаң ҧранның, желбуаз ойдың ӛткінші екенін біле 
тҧра  бала  тәрбиесінде  қателік  жіберіп  алған  қарттар  бейнесі  жазушының  «Шел» 
әңгімесіндегі  Тәнтей  шалдың  бейнесімен  мағыналас.  Жазушының  бҧл  шеберлік 
қыры туралы жазушы Несіпбек Дәутайҧлы «Бойында бекзаттық пен биязылық бар», 
деген  мақаласында:  «Қазақ  әдебиетінде  қазір  образды  даралау  деген  әлсіздеу.  Ал 
Мархабат  ӛзінің  әңгімелерінде  адамдардың  образын  жасау  арқылы,  ол  образды 
даралау арқылы ерекшеленеді. Ол кейіпкерлерді даралау арқылы қоғамның бейнесін 
сәтті  бере  білетін  жазушы.  Жеке  адамдардағы  психологиялық,  тҧрмыстық 
қҧбылыстарды кеңінен зерттеп, кез келген дҥниеден қоғамның табиғатын кӛрсетуге 
бел  буған.  Қазақ  әдебиетіндегі  қазіргі  заманғы  прозадағы  Мархабат  Байғҧт  кӛп 
адамнан  мойны  озып  тҧрған  жазушы»  [3],-дейді.  Жазушының  қай  шығармасын 
алмайық,  кӛркемдік  жағынан  ӛзіндік  табиғи  мінезі,  тақырыбы  бар.  Біз  бҧл 

тҧжырымды  оның  «Патефон»,  «Интернаттың  баласы»,  «Дос  пейілі»  повестері  мен 
«Жанымайдың  жотасы»,  «Ақ  орамалды  қыз»,  «Киікоты»  әңгімелерінен  айқын 
сезінеміз.  М.  Байғҧттың  әңгіме  жанрындағыӛзіне  тән  стилі  –  қандай  мәселені 
кӛтермесін,  қай  тақырыпты  қозғамасын  сюжет  желісі  әдемі  юморға  жетелеп 
отырында.  Жазушы  шығармалары  езу  жиғызбай  отырып  ойлануға  итермелейді. 
Тақырып  қоюдан  бастап,  оның  жазылу  стилінде  де  осы  мәселелер  аңғарылып 
тҧрады  десек,  «Тҥбіркҥлӛз»,  «Гамбургтегі  қазақтар»    әңгімелері  осы  пікірімізге 
дәлел.  Бҧл  орайда  Жҧмабай  Шаштайҧлының  мына  пікіріне  зер  салып  кӛрейік: 
«Байғҧтов  қазақ  ӛмірінің  бҥгінгі  тынысына  ҥңілген  кезде  жаңаша  ӛзгерістерді 
кӛргіш.  Оның  кейіпкерлері-Дон  Кихоттың  әпенділіктен  арыла  алмаған,  сӛйтсе  де 
барға  қанағат,  жоққа  салауат  қылатын  біртоға  жандар.
 
  Бҧл  жағынан  ол    Бейімбет 
Майлиннің тікелей мҧрагерлік жорасына жҥре алады»,- [4]- дейді.  
Қорыта  келгенде  айтарымыз,  Мархабат  Байғҧт-  әңгіме  жанрында  жаңашыл 
ізденістерімен 
кӛркемдік 
шеберлігімен 
оқырманды 
тәнті 
етіп 
жҥрген 
жазушылардың бірі 
Резюме 
В этой статье рассматривается поиски жанра рассказа знаменитого писателя  современного 
литературного  процесса  М.  Байгута.  В  процессе  исследования  анализируется  рассказ  "Шел", 
который раскрывает психологическое мастерство писателя. 
Summary 
This article discusses the search for the genre of the story of the famous writer of modern literary 
process M. Bagota. During the study analyzes the story "Shel" that reveals the psychological skill of the 
writer. 
                      
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1 «Ҧлан», №34 26.08.2011 
2. Сыздықов К. Ҧстаздық ҧлағат. Алматы: «Шартарап»,- 2001.360-б 
3. Дәутайҧлы Н. Бойында бекзаттық пен биязылық бар . // Тҥркістан . - 2015.- 21 мамыр (№ 20). 
4.Шаштайҧлы Ж. Мархабаттың мәртебесі // Қазақ әдебиеті.-1995.-24 
    
 
ӘОЖ 821.512.122 
Т. ТОҚБЕРГЕНОВ ӘДЕБИ СЫН ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ЭССЕ ЖАНРЫ 
Әділова Ш.  ф.ғ.к. 
Сайдахметова Д.  магистрант 
Аймақтық әлеуметтік- инновациялық университеті 
 
       Ӛткен  ғасыр  қазақ  әдебиетінің  алтын  ғасыры  болды  десек,  зерттеу  обьектісі 
әдебиет болатын сынның да алтын ғасыры болды десек жаңылыспаймыз. Бҧл алтын 
ғасырда қазақ әдебиетінің кәсіби сыны толық қалыптасып, биік деңгейге кӛтерілді. 
Оған  басты  себеп    кӛркем  шығармашылықтың    шарықтап  дамуы  еді.  Әдебиет 
сынының дамуы кӛркем  әдебиеттің дамуымен тікелей сабақтастықта екені белгілі. 

Сын болу ҥшін оның обьектісі кӛркем  әдебиеттің болуы шарт. Олай болса, 70-80-
жылдардағы  қазақ  әдебиетінің  табыстары  қазақ  әдеби  сынының  дамуына  негізгі 
шарттылық болды десек,    60-жылдардың аяғы мен 70-жылдары  қазақ әдеби сыны 
З.Серікқалиев, 
Т.Тоқбергенов, 
С.Әшімбаев, 
Б.Сарбалаев, 
Ж.Дәдебаев, 
Т.Мамасейітов, Қ.Ергӛбек, Б.Ыбыраймов т.б мамандармен толықты. Бҧл сыншылар 
ӛздеріне  дейінгі  кӛркем  сынның  озық  ҥлгілерін,  шеберлік-стильдік  қырларын 
шығармашылықтарында жете игере келді. Ғалым Ш.Елеукенов: «Әдеби кӛркем сын 
-қоғамды  ӛзін-ӛзіне  танытатын  қҧралдың  бірі.  Сол  себепті  ол-философия,  
политология,  психология,  эстетика  т.б  гуманитарллық  ғылымдардың  жетістіктерін 
кеңінен пайдаланады және оларға ӛзі де сондай қызмет атқарады. Аталған қасиеттер 
сын туралы ғылымға тән» [1, 333],- десе, бҧл 60-жылдардың аяғы мен 70-жылдары 
әдеби  сынға  келген  сыншылар    теориялық  тҥрғыдан  білікті,  эстетикалық, 
философиялық    пайымдауларымен  оқшауланып,  кӛркемдік  талдаудың  жаңа 
ҥлгілерін  танытты.  Жоғарыда  атаған  сыншыларымыз  сынның  мазмҧн  тереңдігімен 
қатар,  пішін  тҧрғысынан  сынның  жанрын  да  тҥрлендірді.  Бҧл  жайында  ф.ғ.д, 
профессор  Г.Ж.Пралиева: «Осы жылдары жаңа кітапқа жазылатын рецензия, пікір 
шолу,  портрет,  эссе  секілді  сын  жанрлары    структуралық  талдау,  интерпретация, 
микроталдау  сияқты  тҥрлерімен  т.б  толығып,  олардың   рухани  қҧндылықтары  мен 
сапасы  ӛсті»  [2,65],-дейді.  Әдебиеттанушы  Г.Ж.Пралиева  атап  кӛрсеткендей,  бҧл 
тҧста әдеби сында  эссе жанры барынша ӛрістеді.             
  «Әдебиеттану»  терминдер  сӛздігінде:«Эссе  тҧрақталған,  қалыптасқан 
тҧжырымдарға  жаңа  қырынан  қарап,  ӛзінше  толғап,  әрі  дағдыдан,  әдеттен,  кӛне 
соқпақтардан бӛлек, тың болжамдар  мен тҥйіндеулерге қҧрылатын философияның, 
эстетиканың,  әдеби  сынның,  публицистиканың,  кӛркем  әдебиеттің  жанры.  Эссе 
сипатында  туған  туындыларға  батыл  болжамдар  мен  ӛткір  ҧсыныстар,  пікір 
жарыстырулар  мен  талас  тудыратын  жорамалдар,  ойлар,  кӛкейге  қонымды,  таным 
кӛкжиегін  кеңейтуге  қозғау  саларлық  байламдар  тән»  [3,37]  ,-  деген  анықтама 
берілген.  Демек    эссе    сынның  да  кӛркемдік  ойлау  тҥрін  кӛрсететін  жанр 
болғандықтан, қазақ әдеби сынынының жанрларын зертеген ғалым ф.ғ.д., профессор 
Д.Ысқақҧлының  «Сын  жанрлары»  еңбегінде  әдеби  сындағы  эссе  жанрына  тән 
мынадай  ерекшеліктерді  атап  кӛрсетеді:  1.  Эссе  жанрының  кӛркем  әдебиет  пен 
ғылымның  қасиеттерін  ӛз  бойына  сіңіруі;  2.  Эссенің  сипатты  қасиеті  –  лиризмі; 
3.Эссенің  композициялық  қҧрылымның  еркіндік  танытуы;  4.  Эссе  бір  кітап, 
жазушы, нақтылы бір әдеби ӛмір не жалпы әдебиеттің кейбір мәселелері турасында, 
кейде  естелік,  не  толғаныс  тҥрінде  жазылып,  оған  деген  автордың  субъективті 
пікірлерінің  айтылуы;  5.  Эсседе  ғылыми  талдаулардан  гӛрі  автордың  ӛзіндік 
әсерлері, шығармашылық тәжірибелеріне негізделген ойлары басым, шағын кӛлемді 
әдеби стильде жазылуы. 6. Эссе жанрының дамуында екі бағытының кӛрініс табуы: 
біріншісі  –  бағалауыштық,  екіншісі  –  талдау.  [4,230],-    Демек  сын  теоретигінің 
сараптауы  бойынша  лиризмді,  композициялық  еркіндікті,  естелік,  не  толғаныс 
тҥрінде  жазылып,  оған  деген  автордың  субъективті  пікірлері  айтылатын,  ғылыми 
талдаулардан  гӛрі  автордың  ӛзіндік  әсерлері  кӛрініс  табатын,  біріншісі  – 
бағалауыштық,  екіншісі  –  талдау  қасиеттеріне  ие    эссе  жанрының      эстетикалық, 
философиялық,  кӛркемдік    мҥмкіншіліктері  мол.    Сондықтан  да  сыни  пікір 

айтушының  ӛзі  де  осы  қасиеттерді  бойына  сіңірген  интеллектісі  жоғары  сыншы 
болуы тиіс. 70-80-жылдардағы әдеби ҥрдісте сондай интелектуальды сыншылардың 
бірі  -    Т.Тоқбергенов  болды.  Сыншы  Т.Тоқбергеновтің  70-80-жылдардағы  қазақ 
әдебиеті  сынында  алатын  орны  ерекше.  70-ші  жылдардың  бел  ортасында  (1974)  
жазылған  «Тоғыз  тарау»  тҧңғыш  жинағынан-ақ,  Т.Тоқбергенов  байсалды,  білімді, 
ойлы  әдебиетші  екенін  танытты.  Т.Тоқбергенов  –  сын  жанрларының  орта  тҥрлері 
рецензия,  мақала  шолу,  творчестволық  портрет,  эссе  тҥрлерін  жетік  меңгерген 
сыншы.  Дегенмен  сыншы  Т.Тоқбергеновтің шығармашылық мҥмкіндігін танытқан 
жанрдың  бірі-эссе  жанры.  Т.Тоқбергеновтің  Т.Әлімқҧлов  шығармашылығы 
жайында жазған «Қаратаудың перзенті» эссесі- қазақ әдеби сынындағы эссенің биік 
ҥлгісі.      Бҧл  әдеби  сын  еңбектің    басты  ерекшелігі  әдеби  сын  болса  да,  кӛркем 
шығарма  оқып отырғандай әсер аласың. Сыншы «Қаратаудың перзенті» эссесінде  
әлемдік классиканы жете меңгерген сыншылық әсермен: «Ал ол туралы жаза бергің 
келеді. Сонда Андре Моруа боп жазғың келеді»,-дейді. Кӛзіқарақты оқырман білер, 
Андре  Моруа  француз  әдебиетінің  алыптары  В.Гюго,  О.Балзак,  Ж.Санд  т.б  ӛмірін 
автордың  ӛмір  тарихының  шығармашылық  процеске  қатысы  тҧрғысынан  кӛркем 
шығарма бергісіз биографиялық туындылар жазғаны белгілі. Тӛлеген Тоқбергеновте 
Тәкен  Әлімқҧловтың  жазушы  шеберханасын  барлауда  Андре  Моруадан  кем 
тҥспейді.  Сыншының  бҧл  шеберлігі  жайлы  профессор  Қ.Ергӛбек:  «Міне,  осындай 
жазушы  әдеби    әлемін  ашуда  қайталап  айтсақ,  сыншы  Тӛлеген  Тоқбергенов  орны 
ерекше.  Жорға  сыншы  Т.  Әлімқҧлов  жӛнінде  тіл  тҧсауын  ағытып  шешіліп, 
қолтығын  сӛгіп,  кӛсіліп  кӛп  жазды.  Толыбай  сыншыдай  тап  басып  танып  дӛп 
жазды»  [5,312],-    дейді.Т.Әлімқҧлов  шығармашылығы  Т.Тоқбергеновтің  сыни 
еңбектерінің ішіндегі ерекше пафоспен жазылған туындылар. Жалпы Т.Тоқбергенов 
-Т.Әлімқҧлов  шығармашылығындағы  басты  сарындар,  негізгі  образдар  жҥйесі, 
ӛмірлік материалдар, прототиптер тӛңірегінде нақты  талдау жасай білген бірден-бір 
сыншы.  Т.Тоқбергеновтің  Т.Әлімқҧловтың  шығармашылық  лабороториясын  жете 
меңгергені сыншының жазушы шығармашылығынан  жазған қай еңбегінде болсын 
кӛзге  айқын  ҧрып  тҧрады.  Бҧл  әдеби  талдаулар  ерекше  пафоспен  жазылғандықтан 
кӛркем  шығарма  секілді  оқылады.  Т.Әлімқҧловтың  шығармашылығын  талдауда  
сыншы  сынның  жанрлық  формасын  әдемі  тҥрлентіп  пайдаланады.  Сондықтан  да 
Р.Нҧрғалиев  Т.Әлімқҧлов  туралы  сыншының  «Тарлан  ашқан  талант»  деген  еңбегі 
жайында: «Т.Тоқбергеновтің әдебиет сыншысы ретіндегі қолтаңбасын, жазу стилін 
танытатын материал осы» [6,319],- деп жоғары баға береді. 
   Фрейд суреткерлер болмысындағы шығармашылықтың бастау кӛзі балалық 
шақтағы  әсерден  қалыптасады  десе,  Тӛлеген  Тоқбергеновтің  әдебиетке  келуіне  де 
бірден-бір  себепкер  Әлімқҧлов  секілді.  Т.Әлімқҧловпен  алғашқы  кездесуі  жайлы 
сыншы  «  Қаратаудың  перзенті»  эссесінде:  «Тәкенді  тҧңғыш  кӛргенім  есімнен 
шықпайды...  Тәкен  алты  қанат  ҥйдің  тӛрінде  отыр  екен.  Мҧншалық  насат,  реңді 
адамды, соншалық таза, кіршіксіз киінген кісіні алғаш кӛруім»,-дей келе, Тәкеннің 
сол кездегі жары жайлы: «Бір кезде ҧзын ақ кӛйлек киген, басына ақ жҧқа орамал 
таққан аяқ киімі тіпті тҧла бойы тҥгел аппақ, бойшаң әйел таяна берді... Биязы, әсем 
киінген орыс әйелді біздің Созақ бҧрын кӛрмеген. «Жер басқанның сҧлуы осындай-
ақ болар»- дейміз біз іштей. Қатар тҧрғанда екеуі ертегінің адамдары сияқты»,-деп 

сипаттайды. Т.Тоқбергеновтің балалық шағындағы кӛкейінде жатталып қалған осы 
сурет  кейін  Тәкеннің    ішкі  жан  дҥниесін  зерттеуге  жетелеп  алып  келген  секілді. 
«Қаратаудың перзенті» эссесін осы тҧрғыдан қабылдағанымыз дҧрыс.   Жазушымен 
бала  кездегі  таныстығынан  бастап,  жазушының  жер  қойнауына  кіргенге  дейінгі 
естеліктерінен  сыр  шертетін  бҧл  эсседе  Т.Тоқбергенов        Тәкеннің  «қаз  даусын», 
сӛйлеу  мәнерін,  ӛзін-ӛзі  ҧстау  әдебін,  мінезіндегі  ӛзгешелеу  тҧстарын,  бойындағы 
қарапайымдылығын,  қаламгерлігіндегі  қырағылығын,  талантты  ӛнер  адамдарын 
бауыра  жақын  тарта  білуін,  ӛзгелерді  қҧрметтеп,  ӛзін  де  қҧрметтете  алатынын, 
әсіресе, кҥй ӛнеріне деген ынтық жҥрегін, т.б. қасиеттерін әдемі әсермен жеткізеді.  
Әдеби  сынды  оқу  ҥстінде  сыншымен  қоса  ӛзің  де  Тәкенге  қалай  табынғаныңды 
сезбей қаласың. Оқырман қауымды бҧндай сезімде  бӛлеу біріншіден, Т.Әлімқҧлов 
бойындағы    ерекшелік  болса,  екіншіден  Т.Тоқбергенов  қаламының  ӛткірлігі, 
сыншының  тҧла    бойындағы  жазушы  Тәкенге деген  ықылас-пейілі.  Аталмыш  эссе 
лиризмге  толы,  сыншының  жан  тебіренісі,  кӛңіл-кҥйінің  ауытқушылығы  ерекше 
аңғарылады.  Сыншы ӛзінің де ішкі сезіміне тереңдігін танытады. Ӛзіміз білетіндей, 
лиризм  эссенің  бір  сыпаты.    Эссені  оқып  отырғаныңызда  Т.Тоқбергенов  пен  Т. 
Әлімқҧлов  арсындағы  рухани  тҥсіністік  пен  туыстықты  сезінесіз.  Ол 
туыстықтықтың  тҥп  тірегі  -  ӛнердің  қасиетін  кие  тҧтып  сезіне  білу.  Тәкен 
Әлімқҧловтың  шығармашылығындағы  ӛрісті  тақырыптардың  бірі  ӛнер  тақырыбы 
десек,  жазушының  осы  ӛнер  тақырыбындағы  шығармаларын  талдауда    сыншы 
алдына жан салмайды.  Т.Тоқбергеновтің ӛз бойында кҥйшілік қасиет болғандықтан 
шығар,    жазушының  кҥй  қҧдіреті  жайындағы  жазылған    шығармаларындағы 
кейіпкерлер қобыздың пірі Ықылас пен шертпе кҥйдің дҥлділі Сҥгір ӛнерге ынтық 
екі тҧлғаны біріктіріп жібергендей. Тәкен Әлімқҧловтай жазушының  жан дҥниесіне 
терең  бойлай  білген  сыншы  оның  туындыларын  тек  кӛркем  шығармаларын  оқу 
арқылы ғана  қҧрғақ талдамай,  жазушымен етене араласа жҥріп, сҧхбаттар жҥргізіп, 
шығармашылық  шеберханасына  барлау  жасайды.  Мысалы:    «Туған  жердің,  ӛзі 
ӛскен елдің әсер байлығын  ҥнемі айтып отыратын Тәкен бір жолы: «Сҥгір болмаса, 
Сҥгірдің «Кертолғауы», «Тоғыз тарауы» болмаса, жазушы болар ма едім, болмас па 
едім»,-деген  еді.  Дидарында  жалғансыз  шындық  бартын.  Сезімтал  суреткердің 
Сҥгірдей  анық  ӛнерпазды  мойындауы  ғана  емес,  оның  ӛлшеусіз  тереңдігін,  ой 
кемелін  қылапсыз  барлап,  қылаусыз  тҥсінгені  еді»,-дейді.  Бҧл  нағыз  әдеби  сынға 
жетіспейтін  «кейіпкер-жазушы-  сыншы»  арасындағы  архитеп  образаздарды 
танытатын сыншы Т.Тоқбергеновтің жаңашыл ізденісін танытты. Демек,  Тәкеннің 
талант бесігін тербеткен архитеп образ Сҥгір кҥйші екен.  Т.Тоқбергенов- кҥй тілін, 
домбыраның  ҥніндегі  сырлы  сезімді  терең    меңгерген  сыншы  десек,  Тәкеннің 
«Сарыжайлау» әңгімесін талдаған сыншы: «Әуелгі «Сейтек сарыны» жинағындағы 
бір  әңгіме  «Сарыжайлау»  аталған.  Домбырада  осындай  кҥй  бар.  Адамның  62 
тамырын босатып, жҥйе-жҥйкені шымырлатып тартып алатын ғажап кҥй бар. Кімді 
де  болса  тамсантып,  кімге  де болса  талай  сағынышты  аңсатып,  әлдилеп ӛтер  әсем 
кҥй.  Жәй  пендешілік,  әурешілік  емес,  ҥлкен  арман,  орны  толмас  ӛкініш,  айықпас 
мҧң  еседі  бҧл  кҥйден.  Бірақ,  езіп,  жаншып  тастарлық  емес.  Ойлантып  отырып 
кӛркейтіп,  толғантып  отырып,  толтырып  кетерлік  толғамды  кҥй.  Тынысы  кең, 
бояуы  қанық  сурет.  Жалпақ  даланы  кӛзге  елестетіп,  сағымдай  бҧлдырап  ӛткен 
жастықты,  қызығы,  қуаныш-назы  кӛп  жігіттік  желең  шақты  аралатып  кеткендей. 

Ой-сезімді тҥгел шарпып, шат кӛңілді мәз ғып тастайтын ғазал жыр, ғазал жыр ғана 
емес-ау ғажап сыр, сезім дҥниесін шарлатып, шалқытып ӛтер тылсым кҥй.  Тәкен, 
әңгімешіл  Тәкен,  осы  кҥйдің  дҥниеге  келген  сәтін  шежіре  ғып  шертіпті. 
Тәттімбеттей данышпан кҥйшінің ой-толғаныстарын тҥсініп, сергектікпен сезіпті»,- 
деп  толғанса,  «Телқоңыр»  новелласы  жайында  да:      Шын  «Телқоңырдың»  қалай 
туғанын кім білсін. Ол – Сҥгірдей сҧмдық кҥйшінің бір ӛзі ғана білер қҧпия» [7,84],- 
деп,  жазушымен  ой  салыстыра,  сӛз  салыстыра  отырып,  ӛзі  де  жазушыға  айналып  
кетеді.   
   Қорыта  айтқанда,  бҧл  эссе-  қазақ  әдебиеті  сын  тарихында  ӛзгеше  бітімдегі 
жанрлық ерекшелігімен айрықша туынды.   

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: