Хабаршы «Филология ғылымдары»

 
23 
Кроме  того,  лексический  материал  распределен  между  следующими 
моделями: 
а)  латинские  и  греческие  слова  ж.  рода  на  -а,  например:  placenta 
плацента (детское место), aura – аура (предвестник припадка), vaccina вакцина 
и др.; 
б)  латинские  и  греческие  слова  м.  рода  на  -or,  например,  tremor  тремор 
(дрожание), sopor – сопор (беспамятство), factor фактор (условие процесса); 
в)  латинские слова ср. рода на -um; латинские и греческие слова м. рода 
на  -us,  например,  virus  –  вирус  (яд),  habitus  –  габитус  (наружный  вид), 
opisthotonus – опистотонус (сокращение мышц). 
В  казахской  терминологии  идентичны  типы  соответствий,  т.к.  здесь  их 
латинские  заимствования  перешли  через  русский  язык  и  стали  частью 
казахского языка. 
Ко  второму  типу  соответствий  относятся  термины,  которые  в  процессе 
заимствования  русским  языком  не  изменили  своего  фонетического  облика,  но 
при этом, подчиняясь законам русской грамматики, перешли в другую родовую 
категорию. Среди этой группы выделяем: 
а)  греческие  слова  ср.  рода  на  -та,  ставшие  в  русском  языке  словами 
ж. рода, например, trachoma – трахома (болезнь глаз), exanthema — экзантема 
(кожная сыпь). Часть подобных слов входит в русский язык с утратой конечного 
-а, например, phantoma – фантом (манекен органов тела для учебных целей); 
б)  греческие  слова  ср.  рода  на  -оmа,  ставшие  в  русском  языке  словами 
ж.рода,  например,  carcinoma  –  карцинома  (раковая  опухоль),  myoma  миома 
(опухоль из мышечной ткани); 
в)  греческие  слова  ж.  рода  на  -is/es,  перешедшие  в  русском  языке  в 
категорию  м.  рода,  например,  sepsis  –  сепсис  (заражение  крови),  cheiloschisis  – 
шейлошизис (заячья губа); 
г)  латинские  слова  ср.  рода  на  -um,  перешедшие  в  категорию  м.рода, 
например, philtrum – фильтр, peptonum – пептон (продукт расщепления белка). 
К  третьему  и  четвертому  типу  относятся  так  называемые  усеченные  и 
неусеченные слова. 
К  третьему  типу  соответствий  можно  отнести  иностранные  слова  с 
изменением  или  утратой  флексий.  Среди  терминов,  получивших  в  системе 
русского языка новые окончания, выделяются: 
а)  латинские и греческие слова ж. рода на -tio, меняющие конечное -о на 
русское  -я,  например,  injectio  –  инъекция  (впрыскивание),  agglitinatio  –
агглютинация  (склеивание  в  комочки  бактерий),  vaccinatio  —  вакцинация 
(прививание),  devastatio  –  девастация  (истребление  возбудителя  болезни), 
desensibilisatio  –  десенсибилизация  (уменьшение  чувствительности  организма  к 
чужеродному белку); 
б)  латинские  и  греческие  слова  м.  рода  на  -us,  потерявшие  окончания  в 
русском  языке,  например,  crocidistus  –  кроцидизм  (двигательный  автоматизм), 
diagnozis  –  диагноз  (заключение  о  болезни),  derathus  –  дерат  (истребление 
грызунов) и др.  
К  четвертому  типу  соответствий  относятся  термины,  которые  в  наиболь-
шей  степени  подвергаются  изменениям  при  переходе  в  русский  язык,  так  как 

 
24 
они приобрели и новую форму, и новую родовую  категорию. Среди  усеченных 
терминов выделяются: 
а)  латинские  слова  ср.  рода  на  -um,  перешедшие  в  русском  языке  в 
категорию  м.  рода:  delirium  –  делирий  (безумие),  contagium  – контагий  (начало 
заразы); 
б)  греческие слова ж. рода на -ozis, ставшие в русском языке словами м. 
рода,  например,  necrozis  –  некроз  (омертвение),  leucozis  –  лейкоз  (зооноз), 
leptospirozis  –  лептоспироз  (зооноз),  nocardiozis  –  нокардиоз,  tuberculozis  –
туберкулез  (зооноз),  salmonellozis  –  салъмонеллез  (зооноз),  мonocytozis  –
моноцитоз (зооноз) и др. 
Исследование  греко-латинских  соответствий  ветеринарных  медицинских 
терминов  в  казахском  языке  показывает  их  эквивалентность  друг  другу  по 
своему  звучанию  и  словообразовательным  элементам.  Казахский  эквивалент 
представляет собой транслитерированные латинские наименования так, как они 
представлены  в  русском  языке.  Как  было  отмечено  выше,  в  казахском  языке 
международные термины принимаются в той форме, в какой  они представлены 
в русской терминологии. 
Термины  ветеринарной  медицины  греко-латинского  происхождения 
представлены  лексикой:  а)  с  суффиксом  -ит  (от  греч.  –  itis)  (со  значением 
воспаления  чего-нибудь).  Особенно  ярко  это  наблюдается  в  зоонозах  как 
русского,  так  и  казахского  языков,  например,  a)  Epididymitis  –  рус./каз. 
эпидидимит  (бесплодие),  Mastitis  –  рус./каз.  мастит  (поражение  вымени), 
Gastroenteritis  –  рус./каз.  гастроэнтерит  (желудочное  заболевание),  Rhinitus  – 
рус./каз.  ринит  (дыхательное  заболевание),  Encepholomyeltitis  –  рус./каз. 
энцефаломиелит  (поражение  ЦНС),  Limphangitis  –  рус./каз.  лимфангит 
(поражение  лимфоузлов),  Bronphitis  –  рус./каз.  бронхит  (дыхательное 
заболевание),  Laringotrachetis  –  рус./каз.  ларинготрахеит  (дыхательное 
заболевание),  Bursitis  –  рус./каз.  бурсит  (общее  заболевание  птиц),  Sinusitis  – 
рус./каз. синусит (заболевание верхних дыхательных путей) и др. 
б)  с  суффиксом  -оз  (os-ozis),  например:  Brucellozis  –  рус./каз.  бруцеллез 
(общее  заболевание  организма  животных),  Melioidozis  –  рус./каз.  мелиоидоз 
(общее заболевание животных), Colibacteriozis – рус./каз. колибактериоз (острая 
инфекционная  болезнь),  Mycoplasmozis  –  рус./каз.  микоплазмоз  (заболевание 
дыхательных органов), Aspergylozis — рус./каз. аспергиллез (заболевание пчел), 
Aeromonozis – рус./каз. аэромоноз (заболевание рыб), Leucozis – рус./каз. лейкоз 
(заболевание крови), Gaphniozis – рус./каз. гафниоз (заболевание пчел). 
 Исследование  процесса  заимствования  интернациональных  терминов 
греко-латинского  происхождения  в  русском  и  казахском  языках  показывает 
стремление  к  сохранению  внешней  формы  единиц  международной  латинской 
терминологии, стремление к унификации процесса ассимиляции. 
 Кроме прямых заимствований латинских и греческих терминов, в русской 
и  казахской  ветеринарной  терминологии  существует  большое  количество  слов, 
созданных  из  греко-латинских  элементов,  например,  рус  дисгерминома,  каз 
дисгерминома  (карцинома  яичника  эмбриональная)  -  греч.dis  -  приставка, 
обозначающая  отклонение  от  нормы,  нарушение  функции,  +  лат.  germen, 
germenis  –  росток,  зародыш  +  oma:  нозоареал  (область  распростренение 

 
25 
болезни)  –  греч.  Нozos  болезнь  +  лат.  Аrea  –  площадь,  пространство; 
авирулетный  (не  способный  вызывать  заболевание)  –  греч.  а  –  частица, 
обозначающая  отрицание+лат.  Virulentas  –  ядовитый;  авитаминоз  (болезнь, 
обусловленная  длительным  отсутствием  витаминов)  -  греч.  а  +  лат.  Vita  – 
жизнь;  аутовакцина  (вакцина,  приготовленная  из  бактерий,  вызвавших 
заболевание),  vaccina  букв.  коровья:  дисфункция  (качественное  нарушение 
исполнения  функции,  например,  дисфункция  обоняния)  греч.  Dis  -  приставка 
обозначающая  разделение,  расстройство  +  лат.  Function  –  отправление; 
моноинфекция  (инфекция  простая)  –  греч.  мonos  –  сам,  один  +  лат.  Infectio-
заражение и др.  
 Таким  образом,  процесс  обогащения  русской  и  казахской  отраслевой 
терминологии 
заимствованиями 
греко-латинского 
происхождения 
не 
противоречит  принципам,  которые  были  описаны  выше,  а  именно:  имеющие  в 
практике  литературных  языков  международные  единые  обозначения  без 
перевода  на  национальные  языки,  вроде  теория,  медицина,  хирургия  и  т.д. 
принимать  в  том  же  международном  едином  обозначении,  без  перевода  их  на 
казахский  язык;  международные  термины  принимаются  в  той  форме,  в  какой 
они пишутся в русской литературе; вместе с терминами ввести в казахский язык 
ряд  аффиксов,  употребляющихся  в  международной  терминологической 
практике,  которые  не  могут  быть  заменены  казахскими  аффиксами:  -ез-,  -оз-,  -
ит-,  -ис-,  -им-,  -мия  и  др.  Этот  способ  в  настоящее  время  является  одним  из 
самых  активных  и  перспективных  способов  в  терминообразовании.  Термины, 
возникшие  на  базе  классических  языков,  легко  избегают  полисемии,  так  как 
терминоэлементы обычно выражают точное, фиксированное значение, не имеют 
ложных 
ассоциаций, 
не 
ограничивают 
своих 
словообразовательных 
возможностей, легко  уживаются с отечественными и легко  создают гибридные, 
русско-классические, казахско-классические по составу термины. Особенностью 
подобного  рода  ветеринарных  медицинских  терминов  является  их  смысловая 
достижимость,  краткость,  точность,  простота  в  образовании.  Для  построения 
медицинских  ветеринарных  терминов  используются  и  аффикальные  греко-
латинские морфемы. Корневые морфемы представляют собой основы различных 
частей  речи:  существительных,  прилагательных,  глаголов,  числительных, 
наречий.  Аффиксальные  морфемы  выполняют  функцию  обобщения,  подводят 
наименование под  более  общее, родовое понятие, тогда как корневые морфемы 
в  этом  случае  играют  роль  конкретизаторов,  уточняют  значение  термина. 
Использование  греко-латинских  морфем  при  создании  новых  терминов 
ветеринарной  медицины  обеспечивает  стройность  и  строгую  системность 
данного слоя лексики. Таким образом, ветеринарная медицинская терминология 
русского и казахского языков пополнена заимствованиями на двуязычной греко-
латинской  основе.  В  случае  межъязыкового  упорядочения  отраслевой 
терминологии  –  гармонизации  –  производится  системное  сопоставление 
терминологии  двух  или  более  языков  на  основе  сводной  системы  понятий, 
дополненной  за  счёт  используемых  национальных  понятий.  Основное  средство 
гармонизации  –  взаимная  корректировка  содержания  и  форм  национальных 
терминов  с  целью  установления  между  ними  точных  соответствий,  что  часто 
сопровождается 
взаимным 
заимствованием 
терминов, 
обогащающим 

 
26 
национальные  терминологии.  Результаты  гармонизации  оформляются  в  виде 
нормативных  переводных  словарей,  в  том  числе  стандартов.  Ветеринарная 
наука,  как  и  любая  другая  наука,  интернациональна,  а  значит,  и  ее  термины 
носят  интернациональный  характер,  тем  более,  что  ветеринарная  наука  носит 
общечеловеческий характер, а любая инфекционная болезнь – это эволюционно 
сложившаяся  нозологическая  единица,  присущая  животным  независимо  от  их 
географического  существования.  Как  показывает  анализ,  заимствованные 
термины  легко  избегают  полисемии,  так  как  терминоэлементы  выражают 
точное,  фиксированное  значение,  не  имеют  ложной  ассоциации,  не 
ограничивают  своих  словообразовательных  возможностей,  легко  уживаются  с 
отечественными  и  легко  создают  гибридные,  русско-классические  и  казахско-
классические по своему составу термины. 
 В  русском  и  казахском  языках  в  современном  их  состоянии  уровень 
собственно  национальной  культуры  так  высок,  что  интернационализация 
терминологии на базе наук других языков, например, латино-греческой науки в 
русском и в казахском языке, не может препятствовать развитию национальной 
культуры,  “ибо  в  науке,  как  и  в  языке,  интернациональное  не  противоречит 
национальному,  а  воплощается  в  нем»  (Г.В.  Степанов).  Постоянно  взаимодей-
ствуя,  национальные  языки  взаимообогащаются  за  счет  заимствований  и 
интернационализмов.  Процесс  интернационализации,  затрагивая  различные 
языковые  уровни,  представляет  собой  общую  закономерность  существования 
разносистемных  языков  в  современную  эпоху.  Увеличение  числа  интерна-
циональных  терминов  в  ветеринарной  медицинской  лексике  русского  и 
казахского языков отражает расширение и углубление межъязыкового сходства, 
межъязыковой общности, присущей языкам мира. Для отраслевой терминологии 
русского и казахского языков характерны общие интернациональные тенденции 
в  терминообразовании:  дефиниционное  терминообразование,  гибридотермины, 
калькирование. Национальная русская и казахская терминология строится также 
и  на  материале  живого  естественного  языка,  поэтому  она  отражает 
свойственные  ему  национальные  особенности.  Центр  и  периферия  в  языке 
ветеринарной  медицины  отражены  на  рисунке  1.  Внутри  терминосистем 
сопоставляемых  языков  усиливается  процесс  пересечения  и  взаимодействия 
национальных и классических средств терминообразования. 
 
Литература: 
 
1. 
Мельников Г.П. Основы терминоведения. – М.: Изд-во УДН, 1991. – С. 115. 
2. 
Русско-казахский  словарь  /  Под  ред.  Г.Г.  Мусабаева.  –  Алма-Ата,  1978; 
переиздание в 1981. – 507 с. 
3. 
Орысша-қазақша  малшаруашылық  сөздік  /  Под  ред.  Х. Тлемисова.  – 
Алматы: «Қайнар» баспасы. – 1994. – 230 с. 
4. 
Очерки по истории народной медицины Казахстана. – Алма-Ата, 1978. 
 
 
 
 

 
27 
Динаева Б.Б. 
 
ГЕНДЕРЛІК ЛИНГВИСТИКАНЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ  
 
Қазіргі  заманғы  зерттеулерде  кез  келген  халықтың  ұлттық  тілі  қарым-
қатынас  құралы  ретінде  адамның  қатысымдық  әрекетінің  компоненті  және 
қоғамдық-әлеуметтік  жүйенің  басты  көрсеткіші,  қоғамды  жаңаша  құрудың, 
ақпараттық  байланыс  пен  тұлғааралық  келісімді  оңтайластырудың  құралы, 
әлеуметтік  қатынастарды  бекітудің  амалы  тұрғысынан  сарапталуда.  Сондай-ақ 
лингвомәдени  қауымдастықтың  ұжымдық  тәжірибесін  жинақтаушы,  сақтаушы, 
ұрпақтан-ұрпаққа  жалғастырушы  құрал  ретінде  тіл  –  мәдениеттің  құрамдас 
бөлігі,  ал  мәдениет  –  қоғам  дамуына  қажет  ақпараттарды  өңдейтін  және 
таңбалайтын жүйе ретінде тілдің құрамдас бөлігі тұрғысынан зерттелуде.  
ХХІ  ғасыр  тіл  біліміне  тілді  құрылымдық,  жүйелік  парадигмамен 
сабақтастықта,  жалғастықта  және  тілді  ұлттық  рухани-мәдени  білімдердің 
жинақталған  коды  ретінде  қарастыратын  антропоцентрлік  бағыт  тән  болып 
табылады.  Оның  іргетасы  В.Гумбольдт,  И.Гердер,  Г,Штейнталь,  А.Потебня 
сияқты  ғалымдардың  теориялық  еңбектері  арқылы  қаланғаны  белгілі.  Олардың 
еңбектеріне  сәйкес  адам  өзінің  парасаттылық,  рухани,  әлеуметтік  талаптарын 
қанағаттандыратын  ұғымдар  (концепт)  әлемін  жасау  үшін  ақпараттарды  тілдік 
арна арқылы ғана алады. Сол себептен де кез келген ұлт тілінің табиғатында сол 
ұлттың  қанша  ғасырлық  терең  сырға  толы  қазынасы,  ділі,  мәдениетінің  қайнар 
көзі  жатады.  Бірақ  тіл  жалпы  шындықты  емес,  адамдардың  белгілі  бір  ұжымы 
өмір  сүретін  ортаның  шындығын  жай  көрсетіп  емес,  суреттеп  береді  және  бұл 
арада  тіл  дүниені  тікелей,  тура  суреттемейтінін  атап  өткен  маңызды.  Тілде 
адамның дүниені қалай қабылдайтыны, түсінетіні көрініс табады. Сондықтан да 
В.фон Гумбольдт: «Разные языки – это отнюдь не различные обозначение одной 
и  той  же  вещи,  а  различные  видения  ее»,–  деп  тұжырымдайды  [1,  77  б.].  Тіл  – 
ойды  туғызушы  тетік,  сондықтан  сөз  –  заттың  тура  таңбасы  емес,  оның  біздің 
санамызда тілдік шығармашылық үдеріс нәтижесінде туған бейнесі. Сол себепті 
жаңа  ғылыми  парадигмаға  сәйкес  тілді  зерттеуде  негізгі  назар  тілдік  тұлғаға 
аударылды,  сонымен  байланысты  тілді  зерттеудің  жаңа  мақсаттары,  маңызды 
ұғымдар  мен  тәсілдер,  метатілдік  теориялық  негіздер  қалыптаса  бастады.  Яғни 
антропоцентрлік  парадигма  бірінші  орынға  адамды  (тілдік  тұлғаны)  шығарады 
да,  ал  тіл  адам  танымын  құрастырушы  сипатта  қарастырылады.  В.фон 
Гумбольдт, А.А.Потебня, М.Хайдеггер тілді рухпен, шығармашылық қызметпен 
байланыстырады.  Яғни  тіл  –  ойды  туғызушы  тетік,  сондықтан  сөз  заттың  тура 
таңбасы емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық үдеріс нәтижесінде 
туған  бейнесі.  Сол  себепті  жаңа  ғылыми  парадигмаға  сәйкес  тілді  зерттеуде 
негізгі  назар  тілдік  тұлғаға  аударылды,  сонымен  байланысты  тілді  зерттеудің 
жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тәсілдер, метатілдік теориялық негіздер 
қалыптаса  бастады.  Атап  айтқанда,  антропоцентрлік  парадигма  бірінші  орынға 
адамды  шығарады  да,  ал  тіл  адам  танымын  құрастырушы  сипатта 
қарастырылады (Л.Леви-Брюль, Б.Малиновский, К.Леви-Стросс, Ю.Н.Караулов, 
В.Н.Телия, Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян т.б.).  

 
28 
Жалпы адам баласына тән бұл әмбебеп танымдық үлгілер – тілдің  «терең 
құрылымындарында» туатын тілдің күрделі когнитивтік қызметінің жемісі. Бұл 
арада  когнитивтік  модельдер  адамның  ойы  мен  санасының  арасындағы  аралық 
бейнені  көрсетеді.  Яғни  қабылданатын  ақпарат  когнитивтік  модельдерде 
«кодталады».  
Қазіргі  заманғы  Ресей  тіл  білімінде  гендерлік  лингвистикаға  қатысты 
көптеген  ғылыми  еңбектер  жазылып,  жарық  көре  бастады.  Солардың  ішінде 
А.В. Кирилинаның «Гендер: лингвистические аспекты» (Москва, 1999 ж.) атты 
ғылыми жұмысын ерекше атап өтуге болады. Автор өз еңбегінде ер мен әйелдің 
тіліндегі  ерекшеліктерді  сипаттап,  гендердің  теориялық  үлгісін  көрсетеді, 
сонымен  бірге  тіл  біліміндегі  гендер  мәселесіне  қатысты  зерттеулерге  жүйелі 
методологиялық  талдау  жасайды.  Гендерлік  лингвистиканы  зерттеудің  әдісте-
месін әзірлеуге байланысты мәселелер қазіргі тіл біліміндегі өзекті мәселелердің 
бірі болып отыр.  
Батыс  тіл  біліміндегі  гендерлік  зерттеулердің  жай-күйіне  назар  аударсақ, 
олар аталмыш мәселеге үш түрлі көзқараста қарайды [2, 4 б.]. 
Бірінші  көзқарас  бойынша  әйел  мен  ер  адамның  тіліндегі  ерекшелікке 
әлеуметтік  тұрғыда  қарап,  оны  қоғамдағы  әлеуметтік  биліктің  бөліну  ерекше-
ліктерімен түсіндіреді. Мұнда «ер адамның тілі» мен «әйелдің тілі» әлеуметтік 
иерархияның  түрлі  сатыларында  қолданылатын,  негізгі  тілден  қызметі 
жағынан ерекшеленетін тіл деп анықталады.  
Екінші  көзқарас  бойынша  әлеуметтік  психолингвистикалық  тұрғыда  «ер 
адамның тілі» мен «әйелдің тілі» олардың жыныстық ерекшелігіне байланысты 
деген  ғылыми  түсінік  қалыптасқан.  Осы  бағытта  зерттеу  жүргізуші  ғалымдар-
дың статистикалық көрсеткіштері бойынша немесе екі жыныс өкілдерінің сөйлеу 
тіліндегі  параметрлерді  анықтаулары  бойынша  ер  мен  әйелдің  тіл  мәдениетіне 
психолингвистикалық теория тұрғысынан келудің мәні зор.  
Үшінші бағыттың өкілдері ер мен әйелдің тілдік ерекшеліктеріне когнитив-
тік  аспектіде  қарап,  өз  теорияларын  дәлелдеуге  тырысады.  Олар  үшін  тілдік 
категориялардың  когнитивтік  негіздегі  біртұтас  лингвистикалық  үлгісін  жасау 
аса маңызды болып отыр.  
Қазіргі заманғы ғылыми парадигмада аталған барлық үш бағыт та бір-бірін 
өзара толықтырушы деп есептеліп, гендерлік лингвистиканың тұтас бір қаңқасын 
құрастыруға үлес қосады деген пікірлерге қосылуға болады.  
А.В.Кирилина  лингвистикалық  гендерологияның  өзекті  мәселелеріне 
жүйелі  де  нақты  талдау  жасай  келе,  аталған  бағыттың  ұстанымы  мен  мето-
дологиясы  тұрғысынан  концептуалды  бөліністегі  төмендегідей  негізгі  алты 
бағытты атап көрсетеді: 
1.  Әлеуметтік гендерлік зерттеулер. 
2. Феминистік лингвистика. 
3.  Екі жыныс өкілдерінің тілдік ерекшеліктерін зерттеуші нағыз гендерлік 
зерттеулер. 
4.  Маскулиндік  зерттеулер  (ХХ  ғасырдың  аяғында  пайда  болған  ең  жас 
бағыт). 
5. Психолингвистикалық  зерттеулер.  (Бұл  бағыттың  шеңберінде  нейро-
лингвистика  саласында  зерттеулер  жүргізілуде,  сонымен  бірге  онтогенездің 

 
29 
тілін  зерттеу,  атап  айтқанда,  әйел  мен  ердің  тілдеріндегі  ерекшеліктер  мен 
айырмашылықтар туралы зерттейтін биодетерминистік бағыт). 
6.  Гендерлік  субмәдени  жорамалды  қарастыратын  лингвомәдени 
зерттеулер. 
Дегенмен  де,  зерттеуші  А.В.  Кирилина  жоғарыдағы  жіктелімдердің 
барлығы  да  шартты  деуге  болатындығын,  аталған  бағыттардың  барлығы  да 
өзара бір-бірімен тығыз байланысты екендігін, себебі санамаланған топтардың 
өз ішінде ұқсас мәселелері де, зерттеу нысандары да ортақ деп санайды [2, 6].  
Біріншіден, ер мен әйелдің адами тұрғыдан да бір-біріне жақын екендігін, 
ал олардың тілдерінің де байланысты екендігін зерттеу нысанынан білеміз, яғни 
тілдегі  номинация,  лексика,  грамматика  сияқты  салалардың  барлығын  да  екі 
жыныс  өкілдерінің  қолданатындығы  белгілі.  Мұндай  зерттеулердің  негізгі 
нысаны  тілдегі  ер  мен  әйелдің  тілі  деген  бөліністің  қалай  пайда  болатындығы, 
олардың қоршаған дүниені бағалауы, бағалауыштық мәннің қай салада көбірек 
таралғандығы болып табылады.  
Екіншіден,  лингвистикадағы  гендерлік  зерттеулердің  мақсаты  әйел  мен 
ер  адамның  мінез-құлқына  байланысты  болуы  мүмкін.  Мұндай  зерттеулер 
әлеуметтік детерминизм немесе биодетерминизм шеңберінде болады.  
Үшіншіден,  тіл  біліміндегі  гендерлік  зерттеулер  пәнаралық  салғастыр-
малы сипатта өте жиі жүргізілетіндігін атап өтуге болады.  
Төртіншіден,  лингвистиканың  кез  келген  саласы  гендерлік  сипатта 
қарастырылуы мүмкін.  
Бесіншіден, тіл біліміндегі гендер мәселесі қолданбалы сипатта екендігін 
де  атап  өту  керек,  сондықтан  да  осы  саладағы  зерттеу  парадигмалары 
айтарлықтай табысқа жетіп, тілді зерттеудің жаңа қырларын көрсете білді.  
Сонымен  бірге  орыс  тіл  білімінде  лингвистикалық  гендерологияның 
даму  үрдісінде  постмодернизм  теориясы  шеңберінде  жазылып  жатқан 
еңбектерді  айта  кету  керек.  Осы  салада  зерттеуші  ғалымдар  әйел  мен  ер 
адамның  тілдік  ерекшеліктерін  «билік»,  «бағыныштылық»  және  «құдайшы-
лық» тұрғысынан қарастырып, феминизм идеологиясы негізінде зерттейді.  
Феминистік  лингвистика  немесе  тілдегі  феминистік  сын  тіл  білімінде 
өткен  ғасырдың  60-70  жылдары  пайда  болды.  Оның  пайда  болуына 
экстралингвистикалық  та,  интралинвистикалық  та  себептер  әсер  етті. 
Экстралингвистикалық  себептің  пайда  болуына  көптеген  оқиғаларды,  атап 
айтқанда,  АҚШ  пен  Еуропадағы  «Әйелдердің  жаңа  қозғалысын»,  Батыста-
ғы  феминизм  идеясының  кең  қанат  жаюын,  соның  ішінде  «когнитивтік 
эволюция» деп аталған постмодернистік философияның  дамуын жатқызуға 
болады.  Тілдегі  феминистік  ағымның  пайда  болуына  мыналар  да  түрткі  болды. 
Біріншіден,  өткен  ғасырдың  50-60  жылдарында  лингвистикада  –  психолинг-
вистика,  квантитативті  әлеуметтік  лингвистика,  прагматика,  қатысым  теориясы 
сияқты  бағыттардың  пайда  болуы  себеп  болса,  екіншіден,  лингвистика 
тарихында  адам  факторын  тіл  арқылы  зерттеу  және  адамзат  тілі  мен  оның 
биоәлеуметтік  сипаты,  соның  ішінде  оның  жынысы  алдыңғы  қатарға  шықты. 
Үшіншіден,  ғылымдағы  парадигмалардың  орын  ауыстыруы  (құрылымдық 
зерттеуден  прагматикаға  көшу)  және  әлеуметтік  ғылымдарда  гендерлік 

 
30 
зерттеулердің  дамуы  үшін  ғылыми  база  мен  методологияның  пайда  болуы  да 
әсер етті [3, 19 б.]. 
Бұл бағыттың пайда болу тарихы отыз жылға жуықтайды. 1970 жылы Мэри 
Рич Кей Калифорния университетінде ер адамның тілі мен әйелдің тіліне арналған 
семинар  ұйымдастырса,  содан  кейінгі  1975  жылы  өткізілген  семинардың 
материалдары  бойынша  «Ер  мен  әйел  тілі»  (Мужской/женский  язык)  атты 
кітап  шығарды.  Тілдегі  феминистік  сын  бойынша  негізгі  жұмыстардың  бірі 
ретінде  1975  жылы  Робин  Лакоффтың  «Әйелдің  тілі  мен  орны»  (Язык  и 
место  женщины)  атты  ағылшын  тіліндегі  зерттеуін,  Луиза  Пуштың  «Неміс 
тіліндегі  ер  адамның  тілі»  атты  монографиясын  және  Сента  Тремель-Плетцтің 
«Женский язык — язык перемен» атты еңбегін атап өту керек [4; 5; 6].  
1976  жылы  ағылшын  тілінде  «Әйелдер  мен  тіл»  атты  арнайы  журнал 
шығырылады.  Онда  тілдегі  феминистік  сын  бойынша  халықаралық  және 
пәнаралық  зерттеулер  туралы  ақпараттар  басылады.  Феминистік  лингвистика 
өкілдерінің  басты  мақсаты  патриархатты  сынап,  әйелдің  қоғамдағы  орнын 
көтеру болып табылады. Осы мақсатта тілге де реформа жасап, әйел бейнесінің 
төмен екендігін қатты сынға алады.  
Феминистік  сынның  теориялық  негізі  ретінде  В.Гумбольдтың  және  оның 
ізін  жалғастырушылардың  кейбір  көзқарастары  мен  сынға  арналған  негізгі 
тұжырымдарын  атауға  болады.  Сонымен  бірге  Сепир-Уорфтың  «тілдік 
салыстырмалылық  теориясына»  арналған  атақты  жорамалын  да  айтып  кету 
керек [7]. 
«Лингвистикалық салыстырмалылық» жорамалы тұжырым ретінде АҚШ-
та  ХХ  ғасырдың  отызыншы  жылдарында  пайда  болды.  Осы  жорамалға  сәйкес 
тіл  тек  қоғамның  өнімі  ғана  емес,  сонымен  бірге  менталдық  пен  қоғамдағы 
пікірлердің  құралы  болып  табылады.  Тіл  адамдардың  ойы  мен  көзқарасын 
білдіреді, бұл сыртқы әлемді тану тәсілі болып табылады.  
Қазіргі  уақытта  феминистік  сынның  екі  бағытын  атап  өтуге  болады. 
Біріншісі әлемнің тілдік  бейнесіндегі  әйелдер бейнесіне  кемсітушілікпен қарау 
немесе  «әйелдерге  қарсы  бағыттағы  тілдік  жүйедегі  ассиметрия»  болып 
табылады.  Оның  өкілдері  әлемге  ер  адамдардың  көзімен  қарап  бағалауды 
ұсынады.  Бұдан  шығатын  қорытынды  патриархатты  қоғамдағы  тілдердің 
барлығы  да  «ер  адамның»  тілі  болып  табылады.  Ал  әйелдердің  тілі  жағымсыз 
коннотациялармен және жағымсыз мінездемемен беріледі. 
Аталған бағыттағы зерттеудің негізгі нысаны болып тілдің лексикалық қоры 
алынды,  себебі  онда  әйелге  қатысты  жағымсыз  бірліктер  нақты  беріледі.  Осы 
бағыттағы зерттеулер мынадай қорытындыға алып келеді: сөз таптарын зерттейтін 
грамматикалық  категориялардың  тұлғалары  бойынша  синтаксистік  деңгейге 
сәйкес  «адам»  және  «еркек»  ұғымдары  еуропа  тілдерінде  бір-бірін  алмастырушы 
ретінде  қаралады,  ал  әйелге  қатысты  тұлғалар  ер  адамға  қатысты  тұлғалардан 
туындаған деген көзқарас қалыптасқан. Мысалы, (Lehrer  — Lehrererin  (учитель-
учительница (нем.)), Student — Studentin (студент — студентка (нем.)). 
Көптеген  еуропа  тілдерінде  (тек  оларда  ғана  емес)  әйел  бейнесіне 
қатысты  жағымсыз  сапалық  қасиеттер  орын  алған.  Әсіресе,  мұндай  қасиеттер 
әйел мен  ер адамды қарсы  қойып сипаттайтын тілдің фразеологиялық  қорында 
жақсы сақталған. 

 
31 
Мысалы,  ағылшын  тіліндегі  «Men  are  the  stronger  sex,  Men  should  be 
bosses  and  women  should  work  for  them,  A  woman's  place  is  in  the  home,  It's  a 
man's  world»  деген  оралымдар  былайша  аударылады:  «Еркек  —  бұл  күшті 
жыныс  иесі,  еркектер  қожайын  болып,  әйелдер  оларға  бағынулары  тиіс. 
Әйелдің орны — үйде, еркектің орны – түзде».  
Ағылшын тілінде man, fellow, brother (адам, жігіт, аға) сөздерінен туындаған 
сөздер  өте  көп.  Жоғарыда  аталған  man,  fellow,  brother  сөздері  жалпылауыш 
қызмет  атқарады,  бірақ  та  тілдегі  феминистік  сын  «олардың  тілде  қолданылуы 
адамдардың  арасындағы  субординацияны  білдіреді»  деп  есептейді.  Осы  мәселе 
бойынша А.П. Нильсен, мысалы, ағылшын тіліндегі ер адамның тегіне байланысты 
сөздер  (слова  мужского  рода)  үлкен  мәртебеге  ие  және  айтарлықтай  жеткілікті 
дәрежеде  деп  санайды.  Сондықтан  да  олардың  көпшілігі  mankind,  brotherhood, 
Irishman,  Frenchman,  Scotsman,  spokesman,  bachelor's&master's  degrees, 
fraternity,  fellowship  (ағылшын  тілінен  аударғанда  бұл  сөздер  мынадай 
мағыналарды  береді:  адамгершілік,  туысқандық,  ирландық,  шотландық, 
француз,  шешен,  бакалавр  және  магистрлік  дәреже,  ынтымақтастық  және 
т.б.)  күрделі  сөздер  мен  сөз  тіркестерінің  жасалуына  негіз  болған.  Бұл  сөздердің 
қолданыста болуы ұзақ уақыттар бойы әйелдердің когнитивтік қызметін шектеп, 
олардың  саясатпен,  спортпен,  білім  және  басқа  да  салаларда  жұмыс  істеуіне 
кедергі  келтірді.  Мысалы,  АҚШ-тың  бұрынғы  мемлекеттік  хатшысы  Мадлен 
Олбрайтты  шетелге  шыққан  кезекті  бір  сапарында  «Фаиненшеэл  Тайме»  газеті 
оның  гардеробын  мұқият  сипаттаудан  әрі  аспап  еді.  Ал  «Нъюсвик»  журналы 
Мадлен Олбрайттың жаңа лауазымын таныстыра отырып, оны ажырасқан ана деп 
жазды. Содан кейін ажырасу барысын егжей-тегжейлі сипаттап еді [8, 40 б.].  
Феминистік  лингвистика  өкілдерінің  ойынша,  тіл  қазіргі  қоғамдағы 
гендерлік  бөліністің  көнерген  бір  көрінісі  болып  табылады.  Олардың 
пікірінше,  әйелдердің  орны –  отбасы,  ошақ  қасы,  бала тәрбиесі,  көршілермен 
өсек айту [9, 15-20 б].  
Адам  өмірінде  отбасының  алатын  орны  ерекше,  себебі  ол  –  шағын 
мемлекет іспетті. Осы шағын мемлекетте әйелге артылар жүк те, жауапкершілік 
те  айтарлықтай.  Қазақтың  құтты  босағасында  ер  адам  –  отағасы,  үйдің 
қожайыны,  алайда,  үй  ішінің  бүкіл  тауқыметі,  тұрмыс-тіршілігі,  бала  тәрбиесі, 
әдеп  пен  әдет,  рухани  қарым-қатынас  т.б.  барлығы  әйел  адамның  құзыретінде. 
Ағылшын  және  қазақ  тілінің  паремиологиялық  қорындағы  әйелдердің  жеке 
басына  қатысты  мақал-мәтелдерден  әйелдердің  қоғамдағы,  отбасындағы 
мәдени-әлеуметтік  орнын  айқын  аңғаруға  болады.  Солардың  бірнешеуіне 
тоқтала кетейік: 
A good wife makes a good husband (сөзбе-сөз аудармасы: Жақсы әйел жақсы 
күйеу  жасайды).  Қазақ  тілінде  тәрбиелік  мәні  зор  осы  тіркеске  мағыналас 
келетін бірқатар мақал-мәтелдер бар: 
Жақсы әйел жаман еркекті би етеді. 
Жақсы әйел жаман еркекті адам етеді. 
Салғастыра  қарағанда  халықтар  менталитетіндегі  ортақ  көзқарас,  өзара 
сәйкес ұғым-түсінік, біркелкі ұстаным байқалады.  
Жақсы әйел жаман еркектің көрдегі басын төрге сүйрейді, 
Жаман әйел жақсы еркектің төрдегі басын көрге сүйрейді. 

 
32 
Жоғарыдағы  «алған  әйелің  жақсы  болса,  елге  сыйлы  етер»  деген  ұғымды 
білдіретін  қазақ  мақалында  айтылар  ой  төр  мен  көрді  салыстыру  арқылы 
жеткізілген.  Қазақ  халқының  когнитивтік  санасында  «төр»  –  тек  қазақ  үшін  ең 
қастерлі, сыйлы орын. 
Зерттеу  барысында  ағылшын  және  қазақ  қоғамдастығында  әйелдер 
дәрежесін  ер  адамдардан  сәл  төмендетіп  көрсететін  стеореотиптердің,  пайым-
даудың  орын  алғандығын  білдіретін  мақал-мәтелдердің  жиі  кедесетіндігі 
байқалды. Мысалы, ағылшын тілінде The death of wives and the life of sheep make 
her  husband  rich  (с.с.а.:  Әйелінің  өмірі  мен  қойдың  өмірі  ер  адамды  бай  етеді); 
Women  have  no  souls  (с.с.а.:  Әйелдердің  жаны  жоқ),  қазақ  тіліндегі  «Байтал 
жүйрік  парқы  жоқ,  қатын  шешен  нарқы  жоқ»,  «Әйелдің  шашы  ұзын,  ақылы 
қысқа»  мақал-мәтелдері  белгілі  бір  заман  кезеңіндегі  әйел  адам  дәрежесінің 
көрсеткіші  іспеттес.  Көне  заманнан  қалыптасқан  қазақтың  ата  дәстүріндей 
Англияда  да  орта  ғасырларда  балаларының  үйлену,  тұрмыс  құру  тәрізді 
мәселелерін  ата-анасы  шешетін,  себебі  текті  жердің  қызына  үйлену,  ұлына 
тұрмысқа шығу арқылы материалдық жағдайын түзеп, қоғамдағы алатын орнын 
жақсартуға мүмкіндіктер туындайтын. Жоғарыдағы The death of wives and the life 
of  sheep  make  her  husband  rich  мақалы  өз  заманындағы  материалдық,  рухани 
дүниенің  тілдік  бейнесі  болып  табылады,  яғни  көне  дәстүрдің  тілдегі  көрінісін 
көрсетеді. 
Сондай-ақ, 1918 жылдан бастап жасы отыздан асқан әйелдердің кейбіріне 
сайлауда  дауыс  беруге  құқық  берілді  және  ағылшын  әйелдерінің  басым 
көпшілігі  үй  шаруасымен  айналысты  немесе  жұмысшы,  қатардағы  қызметкер 
болды. Жоғары лауазымды қызметкер әйелдердің саусақпен санарлықтай болуы 
және  оның  биік  дәрежеге  көтерілуінің  қисынсыз  өрескел  болып  танылуы 
«Women in state affairs are like monkeys in glass shops» (с.с.а.: Үкімет басындағы 
әйелдер  айна  сататын  дүкендегі  маймылдарға  ұқсайды)  бейнелі  оралымнан 
айқын көрінеді [10,11].  
Байырғы  ағылшын  қоғамдастығында  қалыптасқан  әдептілік  дағдысы 
бойынша тұрмысқа шыққан әйел  ерін өзінің қожайыны ретінде қабылдауы тиіс 
болатын.  Бұған  бой  ұсынбаған  әйел  соққыға  жығылатын.  1891  жылға  дейін 
ерлерінің  «ер адамның бас бармағынан жіңішке таяқпен» әйелдерін ұруларына, 
егер қаласа, бөлмеге  құлыптап қоюларына заңды құқықтары болған. «A woman, 
a spaniel, and a walnut-tree, The more you beat them the better they be» (с.с.а.: Әйел, 
спаниель (иттің бір түрі) және жаңғақ ағашы ұрған сайын жақсарады), «A woman 
an asse and a walnut-tree Bring the more fruit the more beaten they be» (с.с.а.: Әйел 
мен  есекті  және  жаңғақ  ағашын  ұрған  сайын  жемісті  молырақ  береді)  тәрізді 
тұрақты  тіркестер  жоғарыда  айтылған  келеңсіз  оқиғалардың  орын  алғандығы 
жөнінде  бұлжытпас  дәлел  болып  табылады.  Қазақ  арасында  да  мұндай 
жәбірлеулердің  болғаны,  әлі  күнге  дейін  сирек  те  болса  кездесетіні  және  оның 
әдеттегі отбасында болып тұратын елеусіз оқиға ретінде танылатыны мәлім. 
Қорыта  айтқанда,  гендерлік  лингвистика  қазіргі  ғылымдар  тоғысында 
пайда  болған  тіл  білімінің  жаңа  бір  саласы  болып  табылады.  Гендерлік 
лингвистика  табиғи  тілді  сана  әрекетінің  көрінісі,  ойдың  шындығы  ретінде 
зерттей  отырып,  әр  тілдің,  әрбір  жеке  тұлғаның,  әрбір  ұлттың  танымдық  сана 
болмысын тіл арқылы анықтауды мақсат етеді. Гендерлік лингвистикада тіл тек 

 
33 
ақпарат  беріп  қана  қоймайды,  образдар  арқылы  әлемнің  тілдік  бейнесін 
сипаттайтын танымдық қыры тұрғысынан танылады. 
 

жүктеу/скачать 1,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: