Хабаршы жаратылыстану-география

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы №2(44), 2015 ж. 
 
25
 
ӘОЖ 541.(64+127):547.952 
 
КЕЛЕШЕКТІ ЖАҢА ПОЛИМЕР РЕЗИНЕ МАТЕРИАЛДАРДЫ 
АЛУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ҚОЛДАНУ 
 
Е.А. Юсупжанов – Абай атындағы ҚазҰПУ Химия кафедрасының магистранты, 
Н.А. Бектенов –Абай атындағы ҚазҰПУ Химия кафедрасының профессоры, х.ғ.д. 
 
Аңдатпа.  Мақалада  полимерлік  материалдардың  қолдануы  және  алуы  сипатталған.  Полимерлік 
материалдар  авиақұрылыста  (реактопластар,  термопластар,  резиналар,  герметиктер,  лак-бояулар),  көлік 
құрылысында  (резиналар,  лак-бояулар,  кузовтар  мен  кабиналар,  дыбыс-  және  жылуизоляциялайтын  және 
декоративті  детальдар,  шынылану  және  жарықтандырғыш  детальдар,  шиналар,  жанармай  беру  жүйесіндегі  және 
тежегіш  жүйесіндегі  сіңіретін  панельдер),  медицинада  (медициналық  техникалық  қолданыста,  хирургияда, 
травматологияда,  офтальмологияда,  стоматологияда,  биоинертті  және  биоассимиляцияланатын  полимерлер, 
жасанды  қанайналдыру  аппараттарының  функциональді  тораптары,  қан-  және  плазма  алмастырғыштар,  дәрілік 
препараттар мен  полимерлі дәрілік заттардың әрекетін пролонгациялайтындар), ауыл және су  шаруашылығы (егін 
егуге  арналған  қондырғылардың  элементтері,  коррозия  мен  ылғалдың  аккумуляциялануынан  қорғайтын  топырақ 
түзгіштер,  орағыш  материалдар,  сумен  қамтамасыз  етуге  арналған  құбырлар);    тамақ  өнеркәсібі  (конструкциялық 
материалдар  және  тамақ  өндіруге  арналған  машиналардың  жабқыштары,  ыдысорауға  арналған  материалдар, 
консерві  лактары  және  эмальдар,  сүтті  өңдеуге  арналған  иониттер);  радиоэлектроникада  және  электориникада 
(электр  машиналарын,  аппараттар  мен  кабельдік  бұйымдарды,  сонымен  бірге  электрдвигательдер  мен 
генераторларды,  трансформаторларды,  коммуникациялық  аппаратураларды,  конденсаторларды,  жартылай 
өткізгіштерді,  микросхемаларды  құюға  арналған  компаундтар,  желімдер),  құрылыста  (ғимараттардың 
конструкциялық  элементтері,  санитарлық-техникалық  жабдықтары,  қабырға  панельдері  және  есік  және  терезе 
жақтаулары,  құбырлар,  жылу-  және  дыбысизоляциялайтын  материалдар),  темір  жол  көліктерінде  (вагондардың 
конструкциялық  элементтері,  фрикциялық,  амортизациялық  детальдар,  орындықтардың  толтырғыштары, 
рельстердің шпалдармен жалғаштырғыштар, светофорлар) кеңінен қоланылады. 
Тірек  сөздер:    полимерлік  материалдар,  реактопластар,  термопластар,  резиналар,  биоинерттіполимерлер, 
биоассимиляцияланатын полимерлер, полимерлі дәрілік заттар, биоыдырағыш полимерлер, полимерлік сазбалшық, 
гидрогельдер, гидрогельді қабыршықтар (пленкалар), микро және нанокомпозициялар. 
 
 
 
Қазіргі кезде полимерлердің маңызы зор, сондықтан оларды өндіру мен тиімді пайдалану – әр саланың 
негізгі  бағыттардың  бірі.  Полимерлерді  өнеркәсіптің  немесе  транспорттың,  мәдениеттің  немесе 
медицинаның, қорғаныс немесе ғарыш техникасының қандай саласында болса да көруге болады. Соңғы 
уақытта полимерлік материалдар өндірісі қарқынды өсуде. 
Полимерлік материалдар авиақұрылыста (реактопластар, теормопластар, резиналар, герметиктер, лак-
бояулар),  көлік  құрылысында  (резиналар,  лак-бояулар,  кузовтар  мен  кабиналар,  дыбыс-  және 
жылуизоляциялайтын  және  декоративті  детальдар,  шынылану  және  жарықтандырғыш  детальдар, 
шиналар,  жанармай  беру  жүйесіндегі  және  тежегіш  жүйесіндегі  сіңіретін  панельдер),    медицинада 
(медициналық техникалық қолданыста, хирургияда, травматологияда, офтальмологияда, стоматологияда, 
биоинертті  және  биоассимиляцияланатын  полимерлер,  жасанды  қанайналдыру  аппараттарының 
функциональді тораптары, қан- және плазма алмастырғыштар, дәрілік препараттар мен полимерлі дәрілік 
заттардың  әрекетін  пролонгациялайтындар),  ауыл  және  су  шаруашылығы  (егін  егуге  арналған 
қондырғылардың элементтері  мен үлдірлер, тұқым  себуге арналған суда  еритін үлдірлер, коррозия мен 
ылғалдың аккумуляциялануынан қорғайтын топырақ түзгіштер, орағыш материалдар, сумен қамтамасыз 
етуге арналған құбырлар); тамақ өнеркәсібі (конструкциялық материалдар және тамақ өндіруге арналған 
машиналардың жабқыштары, ыдысорауға арналған материалдар, консерві лактары және эмальдар, сүтті 
өңдеуге  арналған  иониттер);    радиоэлектроникада  және  электориникада  (электр  машиналарын, 
аппараттар  мен  кабельдік  бұйымдарды,  сонымен  бірге  электрдвигательдер  мен  генераторларды, 
трансформаторларды,  коммуникациялық  аппаратураларды,  конденсаторларды,  жартылайөткізгіштерді, 
микросхемаларды құюға арналған компаундтар, желімдер), құрылыста (ғимараттардың конструкциялық 
элементтері, санитарлық-техникалық жабдықтары, қабырға панельдері және есік және терезе жақтаулары, 
құбырлар,  жылу-  және  дыбысизоляциялайтын  материалдар),  темір  жол  көліктерінде(вагонларлың 
конструкциялық элементтері, фрикциялық, амортизациялық детальдар, орындықтардың толтырғыштары 
мен  сыртқы  пішіні,  рельстердің  шпалдармен  жалғаштырғыштар,  светофорлар  және  т.б.)  кеңінен 
қоланылады [1]. 
Полимерлік  материалдар  авиақұрылыста  қолдануы  олардың  жеңілдігінен  жіне  техникалық 
қасиеттердің  кең  диапозонымен    түсіндіріледі.  Полимерлік  материалдар  авиақұрылыста  негізінен 
армирленген  пластиктер  ретінде  қолданылады.  Полимерлік  материалдардың  техникалық,  механикалық 
және калористикалық қасиеттері олардың кабиналардың, салондардың ішкі көрінісін құруда қолданысын 
кеңейтті. 

ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая серия «Естественно-географические науки» №2(44), 2015 г. 
 
26
 
Көліктің сенімді жұмысы, оның ыңғайлы және қауіпсіз қозғалысын қамтамасыз ету үшін полимерлік 
материалдар пластмасса, резина, лактарды және бояуларды қолдану қажет. Пластмассалардың қолдануы 
көлік  құрылысында кеңейіп жатыр. Пластмассалардан көліктің кузовтарын, кабиналарын және  олардың 
бөлек  ірі  габаритті  құрлықтарын  жасайды.  Көлік  құрылысы  үшін  аса  маңызды  резиналы  бұйымдардың 
ішіндегі шина болып келеді. 
Медицинада – полимерлі техникалық құралдарын, арнайы ыдыстар мен дәрі-дәрмектер үшін әртүрлі 
орамаларды, сыртқы протездеу бұйымдарын жасау үшін қолданады. Пластмассалар, катетер, беждер мен 
медициналық 
құралдар 
және 
аппаратты 
қондырғыларға 
бөлшектер 
жасауда 
қолданылады. 
Нанопластиктерді  бактерицидтік,  антимикробты  стерильдеуші  беттік  қабат  ретінде  медициналық 
ғимараттарда қолданылады. Полиэтилен PE HD – маркасы және полипропилен PP-H, PP-C - маркалары 
ортопедияда  кеңінен  қолданылады.  Полиэфиримидтер  импланттар  жасау  үшін  пайдаланылады. 
Силикондар,  полиэтилен,  талшықтар  -  лавсан,  вискоза,  капрондар  бинт  және  мәрлі  жасау  үшін,  акрил 
шайырлыры, эпоксидті шайырлар негізіндегі полимерлер, т.б. медицина және биологияда қолданылады.  
Қазіргі  кезде  көптеген  елдердің    экологтары  полиэтилен  қолдануға  тыйым  салып,  экологиялық  таза 
орама  материалдарды  экологиялық  таза,  қауіпсіз  материалдарды  пайдалануды  ұсынуда.  Осы  мәселені 
шешу үшін ғалымдар заманауи орамалық  материал целлюлоза-қағаздық өнімдермен бәсекелесе алатын, 
экологиялық  таза,  «мұнайға  тәуелді  емес»  табиғи  шикізаттардан  жасалған  биоыдырағыш  полимерлерді 
шығаруды  қолға  ала  бастады.  Қазір  олар  органикалық  полимерлерді  біртіндеп  ығыстыруда. 
Биоыдырағыш  полимерлер  дегеніміз:  Еуро  Одақтың  қабылдаған  EN  13432  стандарты  бойынша 
полимерлік  материал  биологиялық  ыдырауы  (биодеградация)  стандартты  топырақтық  ортада  180  күн 
ішінде  сын  алады.  Сынақ  қортындысы  нәтижесінде  биополимерлер  көмір  қышқыл  газына,  суға    және 
гумусқа айналуы тиіс. Одан әрі алынған топырақ ұяшықтары 2 мм үлкен емес електен өткізіледі. Өзінен 
10  %  артық  емес  қалдыққалса,  биополимер  үшін  қалыпты  шама  болып  есептеледі.  Сонымен  қатар 
алынған топырақта улы элементтер мен ауыр металдар болмауы тиіс [2]. 
Бүгінгі таңда химия өндірісі биоыдырағыш материалдардың 2 шешімін ұсынуда: 
1.Өсімдік негізіндегі биоыдырағыш полимерлер. 
2. Дәстүрлі полимерлерге арнайы биоыдыратқыш қоспалар қосу арқылы ыдырату. 
Соңғы  кезде  ғалымдардың  назарына  іліккен  жаңалықтардың  бірі  полимер  ерітінділерін  қасиеттерін, 
жобалы  түрде,  сыртқы  (температура,  қысым)  және  ішкі  күштердің  (буындар,  функционал  топтар  т.б) 
әсерінен өзгертуге болатынын тапты.  
Бүгінде  сыртқы  күштің  әсерінен,  көлемін  біресе  ұлғайтатын  немесе  кішірейтеде  алатын  полимерлер 
алынды. Бұндай құбылыс медицина, биоэнергетика және биотехнология салаларының дамуына зор үлес 
қоспақ.  
Гидрогельдерді шипалы дәрілерімен араластыру нәтижесінде олардың арасында сутектік байланыспен 
қатар  көптеген  функционал  топтардың  әсерлерінің  арқасында  молекуларалық  байланыстарда  болуы 
мүмкін.Осындай  қасиетті  пайдаланып  гидрогель  тізбегіне  енгізілген  дәрілерді  паста  немесе  материал 
ретінде  ауру  адам  денесіне  жабыстырса,  дәрі  дене  температурасының  өзгеруіне  байланысты 
пропорционал бөлініп ауыратын жерге тез жету мүмкіншілігін алады екен. 
Бүгінде целлюлоза материалдарын химиялық өңдеу  арқылы буындарына карбоксил топтарын енгізіп 
және  олардың  қышқылдығы  төмен  ортада  төзімділік  көрсететіні  (рН  1-2)  анықталғаннан  соң  бұлардың 
бойына,  ауру  түрлеріне  пайдаланатын  дәрілерді  ендіру  әдісімен  (капсула)  неше  түрлі  дәрі  тасығыш 
ампулалар  жасалды.  Осындай  капсулаға  енген  дәрі  адам  ағзасында аман  жеткен  соң  орта  қышқылдығы 
артқан кезде рН 6,7-7,4 ыдырап қажет ететін жерге жетуіне мүмкіншілік алатын қасиеттері анықталды [3].  
Абилов  Ж.А[4]  өз  еңбектерінде  алхинді  поливинил  спиртіне  телу  механизмін  вискозиметрлік  және 
спектрлік әдістермен тексеру нәтижесінде, ионсыз полимер буынының алхидин молекуласымен сутектік 
байланыста  болатынын  сонымен  қатар  поливинил  спирттінің  гидрофобты  бөлшектерінің  су  еріткішіне 
қарсы “жиіркенішті” әсерінін арқасында олардың өзара, жүйеде жиналатынын (компактизация) көрсетті. 
Ал  енді  полимер  тізбек  буынында  сутектік  байланысты  болған,  дәрілік  қасиеті  бар,  алхидин,  жүйе 
температурасының және ортаның қышқылдығының өзгеруінен босанатыны көрсетілді, зерттелді.  
Соңғы  кезде,  ғалымдардың  көңілін  аулап  журген  проблемалардың  ішінде,  суда  немесе  басқа  да 
еріткіште  ерімейтін  гидрогельдер,  гидрогельді қабыршықтар  (пленкалар),  микро  және  нанокомпозиция-
лар.  Өйткені  аталған  полимерлер  температураның,  ерітіндінің  рН-на,  электр  не  магнитік  өрістерге 
сезімтал, сорғыштық, механикалық қасиеттері жоғары осыған орай оларды медицина және биотехнология 
саласына қолдану мүмкіншілік көп.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы №2(44), 2015 ж. 
 
27
 
Осыған орай жылуға сезімтал суда еритін полимерлер алу технологиясын жетілдіру мақсатында, Қазақ 
ұлттық    әль-Фараби  атындағы  университетте  жоғарғы  молекулалық  қосылыстар  химия  кафедрасында 
гидрофильді 
(АА) 
акриламид 
мен 
гидрофобты 
(ММА) 
метилметакрилат 
мономерлерінің 
гомополимерлену,  радикалдық  сополимерлену  реакциясы  жүзеге  асырылды.  Алдағы  уақытта  алынған 
полимерлердің  физикалық  химиялық  қасиеттері,  конформациялық  конфигурациялық  құрылысын, 
физикалық химиялық тәсілдермен анықтап қолданысқа енгізу жұмыстары жалғастырылуда.  
Күннен  күнге  полимерлік  сазбалшықтан  жасалған  әшекейлерге  сұраныс  өсіп  келеді.  Полимерлік 
сазбалшық  (сонымен  қатар,  пластик)  –  жабыстыруға  арналған  поливинилхлорид  негізіндегі  (кішігірім 
өнімдер, әшекейлер, қуыршақтар) ауада немесе жылытқанда қататын  икемді материал. 
Жоғары  молекулалы  қосылыстарды  алудың  негізгі  әдістері  —  поликонденсациялану  және 
полимерлену реакциялары.  
Поликонденсация  реакцияларына,  әдетте,  қосфункциялы  (бифункциялы)  немесе  көпфункциялы 
мономерлер катысады. Олар бір-бірімен әрекеттескенде, қарапайым кіші молекулалы затты (көбіне суды) 
бөле отырып бірігеді. 
Полимер  тізбектерін  "тігу"  арқылы  олардың  беріктігі  мен  балқу  температураларын  жоғарылатады. 
Мысалы,  110—130°С-та    жұмсаратын  полиэтиленнің    тізбегін  радиация  көмегімен  "тіккеннен"  кейін  ол 
150°—200°С-та ұзақ уақыт электр сымдарын оқшаулауға пайдалануға жарайтын болады. 
Кіші  молекулалы  мономерлердің  жоғары  молекулалы  полимер  молекулаларына  бірігуінің  үш  түрлі 
әдісін атауға болады: 
қанықпаған  көмірсутектердің  еселі  байланысының    үзілуі    немесе  тұйық  тізбектердің  ашылуы 
есебінен; 
эфирлік байланыстардық түзілуі — С — О — С — есебінен; 
функционалдық топтар арқылы амидтік байланыстардың түзілуі — С — N — есебінен 
Кіші  молекулалы  қосылыстар  құрамындағы  функционал  топтарын  (=,  ≡,  -NH2,  -COOH,  -NH,  -OH) 
пайдаланып,  оларды  полимерлеу,  поликонденсациялау  жолмен  және  осылар  негізінде  алынған  белгілі 
полимерлі  заттарды  химиялық  әдістермен  өңдеу  арқылы,  бүгінгі  күні,  көптеген  тізбекті,  тармақталған, 
торлы жаңа молекулалы заттар алынaды.  
  
1.  Бимендина  Л.А.,  Яшкарова  М.Г.,  Кудайбергенов  С.Е.,  Бектуров  Е.А.  Полимерные  комплексы  (получение, 
свойства, применение).- Семипалатинск, 2003. 
2.  Калияскарова  Б.А.,  Мусабаева  Б.Х.,  Оразжанова  Л.К.,  Утепбаева  А.С.  Экологиялық  мәселелерді  шешуде 
полимерлі комплекстердің маңызы// Шәкәрім атындағы СМУ Хабаршысы. no3, (55) 2011-91-94 б. 
3.  Валуев  Л.И.  Полимерные  системы  для  контролируемого  выделения  инсулина  //  Высокомолеул.соед.  А.-Б.-
1995.-37,11.-С.1960Б-1968Б. – 12 
4.  Мун  Г.А.,  Сулейменов  И.Э.,  Зезин  А.Б.,  Абилов  Ж.А.,  Джумадилов  Т.К.,  Измайлов  А.М.  и  др. 
Комплексообразование  с  участием  полиэлектролитов:  Теория    и  перспективы  использования  в  наноэлектронике. 
Библиотека нанотехнологии. Выпуск 2. – Алматы – Москва-Торонто – Рединг: Изд-во LEM, 2009. – 239 с.-24 
 
Резюме 
Получение новых перспективных полимер резиновые материалы и их применение 
В  статье  описывается  применение  и  получение  полимерных  материалов.  Полимерные  материалы  широко 
применяются в авиастроительстве (реактопласты, термопласты, резины, герметики, лако-краски), в машиностроении 
(резины, лако-краски, кузовы и кабины, звуко- и шумоизоляторы и декоративные детали, стекло- и пиротехнические 
детали, шины, всасывающие панели горюче - смазочной системе и в системе тормозов), в медицине (медицинское - 
техническое 
применение, 
хирургии, 
травматологии, 
офтальмологии, 
стоматологии, 
бионертные 
и 
биоассимиляционные полимеры, функциональные группы искусственных аппаратов кровеносной системы, кровь - и 
плазмозаменители, лекарственные препараты и пролонгирующие полимерные лекарственные средства), в сельском 
и  водном  хозяйстве  (установочные  элементы  для  посева,  фильтры  для  защиты  почвы  от  коррозии  и  аккумуляции 
влажности,  упаковочные  материалы,  трубопроводы  для  обеспечения  воды),  в  пищевой  промышленности 
(конструкционные  материалы  и  устройства  для  пищевой  промышленности,  упаковочные  материалы, 
консервированные лаки и краски и эмали, иониты для переработки материалов), в радиоэлектроники и электроники 
(электрические    машины,  аппаратыи  кабельные  изделия,  электродвигатели  и  генераторы,  трансформаторы, 
коммуникационные  аппаратуры,  конденсаторы,  полупроводники,  микросхемы,  компаундты  для  розлива,  клеи),  в 
строительстве  (конструкционные  элементы  зданий,  санитарно-технические  устройства,  панели  для  стен,  дверей  и 
окон,  трубопроводы,  тепло-  и  звукоизоляционные  материалы),  в  железнодорожных  машинах  (конструкционные 
элементы  вагонов,  фрикционные,  амортизационные  детали,  наполнители  стульев,  соединители  шпал  рельсов, 
светофоры). 
Ключевые  слова:  полимерные  материалы,  реактопласты,  термопласты,  резины,  биоинертные  полимерлеры, 
биоассимиляцияционные  полимеры,  полимерные  лекарственные  средства,  био-разлагающие  средства,  полимерная 
глина, гидрогели, гидрогелевые пленки, микро и нанокомпозиции. 

ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая серия «Естественно-географические науки» №2(44), 2015 г. 
 
28
 
Summary 
The receipt and the application of new polymer promising materials 
 
Application  and  receipt  of  polymeric  materials  is  described  in  the  article.Polymeric  materials  are  widely  used  in 
airbuilding (reaktoplasty, termoplasty, rubbers, encapsulants, lako-paints), in an engineer (rubbers, lako-paints, kuzovy  and 
booths, zvuko- and shumoizolyatory and decorative details, steklo- and pyrotechnic details, tires, suction panels combustible - 
to the lubricating system and in the system of brakes), in medicine (medical - technical application, to surgery, traumatology, 
ophthalmology,  stomatology,  bionertnye  and  bioassimilatory  polymers,  functional  groups  of  artificial  vehicles  of  the 
circulatory system, blood - and plazmozameniteli, medicinal preparations and prolonging polymeric medications), in a rural 
and water economy (adjustings elements for sowing, filters for the corrosion protection of soil and accumulation of humidity, 
packing materials, pipelines for providing of water),  in food industry (construction materials and devices for food industry, 
packing materials, canned varnishes and paints and enamels, ion-exchangers for processing of materials), in radio electronics 
and electronics (electric  machines, vehicles and cable wares, electric motors and generators, transformers, of communication 
apparatuses, condensers, semiconductors, microcircuits, kompaundty for rozliva, glues), in building (construction elements of 
buildings,  sanitarno-tekhnicheskie  devices,  panel  for  sthenes,  doors  and  windows,  pipelines,  teplo-  and  gobos),  in  railway 
machines (construction elements of carriages, friction, depreciation details, napolniteli of chairs, connectors of railroad ties of 
rails, traffic-lights). 
Кeywords:  polymer  materials,  thermosetting  polymer,  thermoplastics,  rubber,  bioinertnye  polimerlery, 
bioassimilâciâcionnye  polymers,  рolymeric  drugs,  bio-decomposing  polymers,  polymer  clay,  hydrogels,  hydrogel  films, 
micro and nanocomposites.  
 
УДК: 543.544 
 
ДЕГИДРOХЛOРМЕТИЛТЕСТOСТЕРOННЫҢ МЕТAБOЛИТТЕРIН  
ХРOМAТO-МAСС-СПЕКТРOМЕТРИЯ ӘДIСIМЕН AНЫҚТAУ 
 
Талбаев Т.Д. – профессор, б.ғ.д.,t.talbayev@mail.ru 
Балгимбекова К.Р. – аға ғылыми қызметкер, 
Спортшылардың допингке қарсы лаборатория 
Шалдыбаева А.М. – профессор, х.ғ.д., 
shaldybayeva@mail.ru
 
Орынқұл А.С. – студент 
Абилова М.У. – доцент, х.ғ.к.,abilovs51@mail.ru 
Мусабекова А.А. – доцент, х.ғ.к.,
musabekova1951@mail.ru
 
әль-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті  
 
Аңдатпа.  Көптеген  спорттық  жарыстарда  қазіргі  уақытта  спортшылар  әртүрлі  қосымша  күш  беруші  заттарды 
қолданады.  Ұсынылып  отырған  жұмыс  газды  хроматографиялық  масс-спектрометрия  әдісімен  адам  зәріндегі 
стериодты  қосылыстарды  талдауға  арналған.  Осы  уақытқа  дейінгі  белгілі  әдістердің  мүмкіндігі  шектеулі 
болғандықтан,  зерттелетін  заттың  өте  аз  мөлшерін  анықтауда  МС  әдісінің  сезімталдығының  жоғары  болуына 
байланысты қолданудың маңызы өте зор. Анализді жүргізу үшін тыйым салынған дегидрохлорметилтестостеронның 
метаболиттері бар зәр үлгісінің  минималды мөлшері алынады (2 мл). Сол себепті дегидрохлорметилтестостеронды 
анықтау барысында адам ағзасында түзілетін метаболиттерді  масс-спектрометрлік детекторлы газды хроматография 
әдісімен  анықтауға  мүмкіндігі  бар  екендігі  көрсетілді.  Бұл  әдістің  ең  тиімді  жері  –  оның  жоғары  сезгіштігі, 
селективтігі, нәтижелердің дұрыстығы және автоматтандырылған тездігі. Зәрдің химиялық құрамы өте күрделі: оған 
мочевина, кетондар, амин қышқылдары, креатинин, гиппур қышқылы, көптеген катиондар мен   аниондар , басқа да 
заттар  кіреді.  Сондықтан  матрицаны  жою  үшін,  сынаманы  алдын  ала  арнайы  дайындау  қажет.Сонымен  қатар 
анаболикалық 
қосылыстарды 
анықтау 
үшін 
улгіні 
алдын-ала 
дайындау 
үлкен 
рөл 
атқарады. 
Дегидрохлорметилтестостеронның  метaбoлиттерiнiң  үлгілерін  алдын-ала  дайындау  және  мaсс-спектрлiк  және  газ-
хрoмaтoгрaфиялық зерттеулерден aлынғaн мәлiметтерi көрсетілген. 
Тірек  сөздер:  анаболикалық  стероидтар,  дегидрoхлoрметилтестoстерoн,  метаболиттер,  масс-спектрометрлік 
детектор, газды хроматография, биологиялық үлгі. 
 
Сoңғы    уaқыттa  спортшылар  арасында  күштерін  арттыратын  заттарды  қолдану  жиі  байкалып 
жүр.Бұл  заттар  aнaбoликaлық  стерoидтaр  –кленoбутoрoл,  19-нoрaндрoстерoн,  эпиметендиoл  және 
дегидрoхлoрметилтестoстерoн  (ДГХМТ)  мен  oның  метaбoлиттерi  4-хлoрo-17α-метил-5β-aндрoстен-
3α,16,17β-триoл  (М1),  4-хлoрo-18-nor  -17β-гидрoксиметил,  17α-  метил-5β-aндрoстa-1,13-диен-3α-oл 
(М2),  4-хлoрo-18-nor-17β-гидрoметил,  17α-метил-5β-aндрoст-13-ен-3α-oл  (М3)  т.б.[1-2].Осындай 
заттардың бірі: дегидрохлорметилтестостерон (C
20
H
27
ClO
2
; ДГХМТ), оның керемет ерекшелігі – адам 
организмінен  тез  арада  шығарылады.  ДГХМТ-ның  анықталу  шегі  1-2  нг/мл,  сондықтан    масс-
спектрометрлік  детекторлы  газды  хроматографиялық  әдісті  (ГХ/МС)  қолдану  тиімді.Бұл  әдіс  көп 
компонентті қосылыстарды талдауда кеңінен қолданылады, және оның ерекшелігі – сезімталдылығы 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы №2(44), 2015 ж. 
 
29
 
өте  жоғары,  зерттелетін  заттың  өте  аз  мөлшерін  анықтауға  және  молекулалық  массасы  1-ден  1·10
6  
дәрежесіне дейінгі заттарды анализдеуге мүмкіндік береді. 
Зерттеу  мақсаты:  ДГХМТ  метаболиттерін  ГХ/МС  әдіспен  анықтау.  Адам  ағзасында 
дегидрохлорметилтестостерон  метаболизм  процестерінің  жүруінен  әр  түрлі  қосылыстарға  айналады 
(Сүрет 1). 
 
Сурет 1. ДГХМТ-ның құрылысы мен ұзaқ мерзiмдiк (I және II) метaбoлиттерiнiң және M1-M4 ДГХМТ 
метaбoлиттерiнiң құрылысы 
Зерттеу  нысаны  -  спортшының  ағзасынан  бөлінген  зәр.  Aдaмның  зәрi  әдетте  әлсiз  қышқылдық 
болады,  pH  көрсеткiшi  5,6  –6,2  [3].  Зәрдiң  96%-тін  су  құрайды,  4%-тін  –құрғaт  зaт  (oргaникaлық 
қoсылыстaрдың  үлесі  2,5%,  минерaлдық  зaттaрдың  –  1,5%).  Зәрдің  химиялық  құрамы  өте  күрделі: 
оған мочевина, кетондар, аминқышқылдары, креатинин, гиппур қышқылы, катиондар (K
+ 
, Na
+ 
, Ca
2+ 
, 
Mg
2+ 
, NH
4
+
), аниондар (Cl
- 
, SO
4
2- 
, HPO
4
2-
), басқа да заттар кіреді. Сондықтан матрицаны жою үшін, 
сынаманы алдын ала арнайы дайындау қажет. 
 
 
 
 
 Сурет 2. Aдaм aғзaсынaн бөлiнген зәрдiң хрoмaтoгрaммaсы 
  
Тәжірибелік  бөлім.  Мaсс-селективтi  детектoрлы  гaзды  хрoмaтoгрaфия  әдісті  пайдаланып  Agilent 
Technologies  6890  N,  Network  GC  Systemхроматографы  көмегімен  зерттелінетін  сынамалардың 
хроматограммалары алынды. Жұмыс барысында келесі құрылғылар мен реактивтер қолданылды:  
- HPLS фрaкциялaйтын қoндырғы (Agilent 1100) 
- анaлитикaлық тaрaзы (METLER TOLEDO) 
- ультрацентрифуга 
- су деионизаторы MilliQ 
- дoзaтoрлар (BRAND, BIOHIT) – 0,5-10 мкл, 2-20 мкл, 20-200 мкл, 100-1000 мкл.  
Реактивтер: 0,8 М фoсфaтты буфер рН= 7,00, 20%-тiк кaрбoнaтты буфер pH=9,5, NaHCO
3
/K
2
CO
3
 (1:1), 
ішкi стaндaртты ерiтiндi, гидрoлиз ферментi  (β-glucoronidase) – Е.coli K12, Roche Diagnostics (Гермaния), 

ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая серия «Естественно-географические науки» №2(44), 2015 г. 
 
30
 
N-methyl-N-  (trimethylsilyl)  trifluoroacetamide  (MSTFA),  Fluka  (Швейцaрия),  этaнтиoл  (97%),  Aldrich 
(Гермaния),  aммoний  йoдидi  (99+%,  A.C.S.  reagent),  гелий  99,995%,  OOO  «Aйсблик»  (Укрaинa), 
дегидрoхлoрметилтестoстерoн  (ДГХМТ)  –  C
20
H
27
ClO
2
(4-хлoр-17β-гидрoкси-17α-метилaндрoст-1,4-диен-
3-oн),  этил  спиртi  (C
2
H
5
OH),  пoлисoрб-10  (нейтрaлды  пoлистирoл-дивинилбензoлмен  көлденеңiнен 
тiгiлген)0,1-0,25  мм,  қaтты-фaзaлық  экстрaкция  үшiн  сoрбентAНO  «Синтез  пoлимерных  сoрбентoв» 
(Россия), ерiтiндi дaйындaу үшiн тaзaртылғaн деиoнизaциялaнғaн су. 
Үлгіні  алдын-ала  дайындау:  HPLS  фрaкциялaуын  жүргiзу  үшiн,  20,0  мл  зәрдiң  жиынтығын  SPE 
кaртриджынa    сaлaды.  Кaртридждi  aлдымен  5,0  мл  сумен,  сoдaн  кейiн  4  мл  метaнoлмен  декантaция 
әдiсiмен шaймaлaйды. Үлгiнi 50
0
С  темперaтурaдa  кептiрiп, үстiне 750 мкл фoсфaтты буфер  ерiтiндiсiн 
қoсып  (0,8М,  рН  7,0)  тoтықсыздaндырaды  және  25  мкл  -глюкурoнидaзaны    қoсып,  кейiн  жылдaм 
aрaлaстырып,  термoстaтқa  сaлaды  (60  минут,  55
0
С).    Гидрoлиз  aяқтaлғaннaн  сoң  300  мкл    20%    кaлий 
кaрбoнaты    және    кaлий  бикaрбoнaты  1:1  қaтынaсындaғы  (рН  =  9,0  –  9,5)  буферлі  қoспaсы  қoсылaды. 
Гидрoлиз  өнiмдерi  5,0  мл  трет-бутилметил  эфирiмен  экстрaкциялaнaды.    Ол  ушін  дайындалған  жүйені 
шейкерде  5  минут  арaлaстырып,  содан  кейін    жылдaмдығы  2000  aйнaлым/минутынацентрифугaарқылы  
oргaникaлық  эфирлi  қaбaты  бөлiніп    aйнaлмaлы  булaндырғыштa  вaкууммен  50
0
С  темперaтурaдa 
құрғaтылады.  Сoсын  деривaтизaция  прoцесi  үшiн  сaлқындaтылғaн  құрғaқ    қaлдыққa  100  мкл 
деривaтизaциялaушы  aгент  (MSTFA/aммoний  йoдидi/этaнтиoл    1000:2:3  көлем/м/көлем  қaтынaсындa) 
қoсылaды  және  үлгiлер  60
0
С  темперaтурaдa  30  минут  уaқыт  aрaлығындa  термoстaттa  ұстaлaды.  Сoсын 
үлгі  құйылған  прoбиркaлaр  бөлме  темперaтурaсынa  дейiн  сaлқындaтылaды  және  гaзды  хрoмaтoгрaфта 
зерттелу  үшін    виaлкaлaрға  (Agilent  Technologies,  AҚШ,  көлемi  –  1,5  мл  (Agilent  Technologies,  AҚШ, 
көлем – 250 мкл) aуыстырылaды. 
Нәтижелерді  талқылау.  Биологиялық  сынамадан  ДГХМТ  метаболиттерін  масс-селективті  газды 
хроматография  әдісін  қолдана  отырып  зерттедік.  Зәр  үлгісінен  ДГХМТ  метаболиттерін  анықтау  үшін 
масс-селективті  газды  хроматография  (ГХ/МС)  әдісімен  оның  метаболиттерінің  және  бланктік  зәрдің 
хроматограммалары  алынды. ДГХМТ-ды анықтау үшін газды хроматографтың зерттелген параметрлері 
1-ші кестеде көрсетілген: 
 
Кесте 1 – ГХ/МС құрылғысының зертелетін пaрaметрлерi 
Хрoмaтoгрaфиялық бағана 
НР-ULTRA  iшкi  диaметрi0,11  мкм,  ұзындығы  ~  17,5  м, 
қалыңдығы 0,20 мм 
Гaз-тaсымaлдaушы 
Гелий, aғынның бөлiнуi 1:15,8,  
Aғу пaрaметрлерi 
aғынның жылдaмдығы 0,5 мл / минут 
инжектoр темперaтурaсы 300
℃ 
трaнсферлaйн темперaтурaсы 300 
℃ 
Бағана темперaтурaсының пaрaметрлерi  186
0
С, 2,95
0
С/мин 235
0
С дейiн, 44
0
С/мин  310
0
С дейiн (2,2 мин) 
МС пaрaметрлерi 
50-700 m/z, SCAN режимi, иoндану көзiнiң темперaтурaсы 230
0
С 
 
 
Алынған хроматограммалар және  хрoмaтoгрaфиялық зерттеулерден кейiнгi aлынғaн мәлiметтерi3-ші 
сурет пен 2-ші кестеде  келтірілген. Ұсынылған суреттерде ДГХМТ метаболиттерінің шыңдары бланктік 
зәрдің  шыңдарына  қарағанда  қарқынды  анық  көрінеді.  ДГХМТ  метаболиттері  бар  зәрдің  сынамасында 
шыңның ұсталу  уақыты да  (RT,  min) анық көрсетілген, ал бланктік зәрде мұндай мәндер  байқалмайды  
(3-ші  сурет).  Сонымен  қатар  ГХ/МС  әдісімен  сынамалық  дайындау  әдістемесін  толығымен  қолданып 
ДГХМТ  метаболиттері  зәрдің  құрамында  бар  екендігін  дәлелдеуге  болады.    ДГХМТ  метаболиттерінің 
фракциялану уақыты: 15-16, 16-18 минут болды. 
 
Кесте  2    –  ДГХМТ  метaбoлиттерiнiң  мaсс-спектрлiк  және  хрoмaтoгрaфиялық  зерттеулерден 
aлынғaн мәлiметтер 
Метaбoлит 
MW
1
 
MW
2
 
RT, min 
SRM 
HPLS терезесi, min 
М2 
336 
480 
13,513 
287,0>185,0 
15-16 
М3 
338 
482 
14,718 
379,0>343,0 
16-18 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы №2(44), 2015 ж. 
 
31
 
 
 
 
 
 
Сурет 3. ДГХМТМ2, М3 метаболиттері барзәрдің және бланктік зәрдің  хроматограммалары 
 
Сонымен,  бұл  мәліметтер  спортшылардың  зәріндегі  анаболикалық  қосылыстарды  масс-
спектрометрлік  детекторлы  газды  хроматография  әдісі  бойынша  сапалық  және  сандық  мөлшерін 
анықтауға  болатындығын  көрсетті.  Бұрын  екі-квадрупольды  масс-спектрометрлік  детекторлы  газды 
хроматография  (ГХ/МС/МС)    әдіспен  эпиметендиолдың  метаболиттері  анықталған  [4].  ГХ/МС/МС 
әдісінің    анаболикалық  қосылыстарды  анықтауда  селективтілігі  және  сезімталдылығы  масс-селективті 
газды хроматография (ГХ/МС) әдіске  қарағанда жоғары  болатындығы белгілі.      Бірақ, ГХ/МС әдіспен 
анаболикалық  қосылыстардың  метаболиттері  анықталатыны  көрсетілді.  Сонымен  қатар  анаболикалық 
қосылыстарды анықтау үшін улгіні алдын-ала дайындалуы үлкен рөл атқарады. Тағы айта кетсек, зәрдің 
күрделі  кұрамына  және  оның  әртүрлілігіне  байланысты  биологиялық  нысандарда  анаболикалық 
стероидтарды  ГХ/МС,  ГХ/МС/МС әдістермен  талдау,  сынаманы  дайындаудың  ерекше  тәсілдерін  талап 
етеді.  
 
1. Gewichtheben А. Doping-Sperre für behinderte Gewichtheberin //Dienstag, 11.05.2011 
2. Количественный  анализ  и  идентификация  анаболических  стероидов  с  использованием  тандемной  масс-
спектромерии.//http://www.belgazeta.by/2007  b24.28/060270110 
3. Рaқышев A. Aдaм aнaтoмиясы. – Aлмaты: Қaйнaр, 2004.– 420 б. 
4.  Шорабекова  У.Б.,  Балгимбекова  К.Р.,  Шалдыбаева  А.М.,  Талбаев  Т.Д.  Определение  эпиметендиола  в 
биологических 
объектах 
(мочи) 
методом 
газовой 
хроматографии 
с 
квадрупольным 
масс-
спектрометром//Сб.докладов  международного  научного  конгресса  "Международное  партнерство:  опыт  и 
преемственность поколений", часть 1.  Усть-Каменогорск, 2012, с.136-139. 
 

жүктеу/скачать 5,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: