Резюме  Система особого учета бывших белых офицеров в СССР и Советском Казахстане

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
76 
Summary 
System of the special accounting of the former white officers in the USSR and the Soviet Kazakhstan in 1920: 
course, value 
Omarbaev Y.K. – 2-th PhD doctoral student of the Institute of History and Ethnology after named CC Valikhanov, 
Rusbek_1492@mail.ru 
The  article  discusses  special  accounting  system  as  a  tool  against  the  former  white  officers  from  bolshevik 
government during 1920. The assessment is given to services of supervisory authorities of the special account. And also 
different  provisions,  value  implementation  of  the  special  account  in  Kazakhstan  are  revealed.  During  research  the 
attention to the documents certifying the autobiography of the person has been paid.  
Keywords: special account, order, officer, revolution, bolshevik, document, commissioner 
 
 
ƏОЖ 94(574)«18»:353 
 
ТОРҒАЙ ОБЛЫСЫНЫҢ АҚТӨБЕ ЖƏНЕ ЫРҒЫЗ УЕЗДЕРІНДЕ БОЛЫСТЫҚ 
ҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚҰРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Сұлтанғалиева Г.С. – т.ғ.д.,  аза<стан тарихы кафедрасыны  профессоры,  
əл-Фараби атындағы  aзa< @лтты< университеті, Gulmira.Sultangalieva@kaznu.kz 
Маликов Б.У. – ?л-Фараби атындағы  аза< @лтты< университеті,  
PhD докторантmalikov_bakytjan@mail.ru
 
 
Мақалада  Торғай  облысының  құрамына  кіретін  Ақтөбе  жəне  Ырғыз  уездерінде  болыстардың  қалыптасу 
ерекшеліктері айқындалады. Авторлар ХІХ ғасырдың екінші жартысында болыстардың құрылуында  террито-
риялық-əкімшілік  принциптерін,  географиялық  жағдай  ерекшеліктерін,  шекара  аймақтарындағы  болыстардың 
орналасуы  мен  халықтың  этникалық  құрамын  анықтайды.  Сонымен  қатар  авторлар  Торғай  облысында  жаңа 
болыстардың  құрылуының  негізгі  себептерін,  оның  ішінде  халық  санының  ұлғаюы,  руаралық  қырқыстар  мен 
ресей өкіметінің қоныстандыру саясатының əсері айқындайды. 
Түйін сөздер. Болыс, Ақтөбе жəне Ырғыз уездері, Торғай облысы, ресей өкіметінің əкімшілік саясаты. 
 
ХІХ ғасырдың екінші жартысына қарай империяны толығымен, тұрақты басқару үшін жаңа əкім-
шілік реформалар дайындау қажет болды. 1865 маусымда «Дала комиссиясы» арнайы құрылып, оның 
құрамына сыртқы істер, ішкі істер, əскери министірлігінен жəне Орынбор мен Батыс Сібір өлкесінің 
«депутаттары»  жинақталды.  Олар  Қазақ  даласын  зерттеудің  нəтижесінде  аймақты  басқарудың  жаңа 
жобасын  дайындау  керек  еді.  [1,  7б.]  Дала  комиссиясының  екі  жылғы  жұмысының  нəтижесінде 
император Александр ІІ екі құжатты бекітті: «Жетісу жəне Сырдария облыстарын басқару жөніндегі 
уақытша ереже» (11шілде 1867жыл ), «Орынбор жəне Батыс - Сібір генерал-губернаторлығын басқа-
ру  жөніндегі  уақытша  ереже»  (21қазан  1868  жыл).  Министрлер  Комитеті  аталмыш  ережені  1869 
жылы 1-қаңтардан бастап екі жылға тəжірибе ретінде енгізуді жоспарлады. Түркістан генерал-губер-
наторлығына Жетісу жəне Сырдария облыстары кірді. Орынбор генерал-губернаторлығына Орал мен 
Торғай облыстары;  Батыс-Сібір  генерал-губернаторлығына  Ақмола жəне Семей  облыстары  кірді.[2, 
5-6б.] 
Торғай  облысының  құрамына  кірген  Ақтөбе  жəне  Ырғыз  уездерінде  болыстық  құрылымдардың 
құрылу  үдерісін  қарастыратын  боламыз.  1869  жылы  Ақтөбе  уезінің    аумағында  8  болыс  құрылды: 
Ақтөбе,  Аралтөбе,  Терекелі,  Тұзтөбе,  Бүрті,  Қаратоғай,  Ойсыл-  Қара,  Хобдылы.  Жаңа  əкімшілік 
шекарасы,  ғасырлар  бойы  негізделген  тарихи,  көшпелі  шаруашылық  тəртібіне  жиі  сəйкес  келмеді. 
Болысты бөлу негізінде таза формальды өлшемдер жатты – əкімшілік басқармасына жəне  лауазымды 
тағайындауға қолайлы болу үшін, ауылдың санын теңестірді, бірақ көшпелі шаруашылық үшін емес. 
Алайда, экспидиция бастығы Ф.Щербин атап айтқандай, Ақтөбе уезінде, басқа аймақтарға  қарағанда 
əкімшілік  бөліну,  ауылды  жазғы  жəне  қысқы  жайылымға  бөлумен  сəйкес  келетін.  Бұған  растау 
ретінде, 150 жылдан аса уақыт  əкімшілік ауылдарында құрылған қазақ ұрпақтарының көшпелі өмір 
сүруі дəлел болады [3, 3б.].Орта есеппен болыстың құрамына  1474 шарушылық кірген, нақты айтсақ, 
болысқа 900-ден 2320-ға дейін шаруашылық сыйған.Болыс шаруашылыққа жақындау немесе алыстау 
əкімшілік бірлік ұсынды. Ақтөбе уездінің солтүстік-шығыс бөлігінде Аралтөбе (Ор өзенінің төменгі 
ағысы,  Орал  өзенінің  солтүстік-батыс  жағалауы),  Ойсыл-Қара  (Ор  өзенінің  сол  жақ  саласының 
ауданы,  Мамыт,  Қызыл-Қайың,  Дүбер-Су,  Ойсыл-Қара)    болыстары  орналасқан.  Солтүстікте  осы 
болыстың көшпелі қазақтары Қостанай уездінің Қомақ болысымен шекаралас. Аралтөбе болысының 
аумағында  Жағалбайлы  ұрпағының  көшпенділері  Ор  бойымен,  Ащыбұтақ  трактатында,  Ақ-құдық, 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
77 
Ақжар, Рары-бұлақ, Қоянды-құл жерлерінде 40жылдан астам өмір сүрген  [1, 8б.].  Ерекше болған, 
Ырғыз  уездінен  көшіп  келген  шүмекей,  қаракесек,  төртқара,  шекті  ұрпақтарының  көшпенділері 
орналасқан  №8  ауыл(Қос-құл  мен  Сымтас  жəне  Қайыршақты-қамысты-құл  қ.).  Орта-Бөрте,  Бөрте, 
Бердянка,  Орал  өзенінің  бойында  орналасқан  Бөрде,  Тұзтөбе,  Терекелі  болыстары  (уездің  батыс 
бөлігі), Орынбор қазақ əскерлерінің жерлерімен шекаралас. Өте құнарлы топырақты, таулы жерлер, 
отырықшыларға, сондай-ақ көшпенділерге де өте қолайлы болып табылады. Ф.Щербин экспидиция-
сы Бөрте болысының қазақтарының рулық құрамына Орта жүздің рулары, атап айтқанда уак кіретінін 
атап  өткен.  Бұл  болыс,  аумағында  Кіші  жүздің  ханы  Шерғазы  Айшуақ,  атап  айтқанда  Нұрмұхамед 
Шерхазының  ұлы  жəне  Темірболат  Мұхамедқазының  немересі  орналасқанымен  атақты.  Олардың 
көшпенділері  салықтан  босатылғандылығымен  ерекшеленді  [2].  Терекілі  болысының  аумағында 
осыдан 140 жыл бұрын Сырдария болысынан көшіп келген қазақтар тұрды. Олардың малға арналған 
жер  төле  салған,  негізгі  шабындықтары  Əлімбет  өзенінің  бойында  орналасқан.  Хобды  болысы 
солтүстігінде  Темір  уездінің  (Іл  өзенінің  жоғарғы  ағысы)  Қалмақ-қырған  болысымен  жəне  Орал 
уездінің Орал болысымен шекаралас болды. Осы болыстың қазақтары Б.Хобды өзенінде жəне оның 
салаларында  орналасқан  (Терсақан,  Тамды,  Қарағанды,  Құмсай).  Хобды  болысының  орналасау 
ерекшеліктері оның аумағында жəне Темір уездінін солтүстік-шығыс бөлігінде − Темір- Өркеш болы-
сы Ілек пен Хобды өзендерінің жоғары ағысындағы суды бөлуші, бір жағынан Темір мен Іл, екінші 
жағынан  Темір  мен  Ақтөбе  уездінің  шекарасы  болатын  жоғары  үстіртте  орналасқан.  Шығыстан 
батысқа  қарай  ағатын  Іл  өзені  (Темір  уездінің  негізгі  су  артериясы)  Хобды  болысының  аумағынан 
өтті. Іл өзенінің орта ағысының сол жағында Темір уездінің Ілді, Құмды-Ілді (Сол жағын-да Ақтөбе 
уездімен шекаралас)болыстары орналасқан. Ақтөбе облысының батыс бөлігіндегі жер бедері – үстірт 
тəрізді биік жəне төмен толқынды дала арасындағы сипатта болды. Ембі өзенінің жөғары ағысында 
Хобды болысы, Темір уездінің Ембі-Темір, Ембі болыстарымен байланысты. Хобды болысының кең 
байтақ аумағы оның құрамынан 1897 жылы Қарахобды болысын бөлуге əкелді [3, 475б.].Темір, Ілек, 
Жұрын  өзендері  Темір  уездінің  Темір-Өркеш  болысы  мен  Ақтөбе  уездінің  Қарахобды  болысы 
арасындағы  суды  бөлу  қызметін  атқарды.  Ақтөбе,  Қаратоғай  болыстары  уездің  ішкі  аудандары 
болды, көшпенділері болыс арасындағы шекара болған Жақсы-Қарғайлы өзені мен оның саласында 
орналасқан.  Ақтөбе  уездінің  болыстарының  саны  жарты  ғасырда  ұлғайып,  1917  жылы  19-ға  жетті. 
Жоғарыда айтылған көптеген болыстар бөлініске ұшырады. Жаңа болыстарды құрудың негізгі себебі, 
бір  жағынан  халықтың  табиғи  өсімі  жəне  59  б.  "Уақытша  ережелер..."  1868  жылдың  21  ақпанына 
бастап  жəне  56  б.  бойынша  салықтың  артуы.  1891  жылғы  дала  ережелері,  екінші  жағынан  ұрпақ 
аралық тартыс. Уездің нақты батыс бөлігінде орналасқан болыстардың қайта-қайт бөлініске ұшыра-
ғанын атап айтқан жөн. Бұның себебі жердің құнарлығынан өсімнің өте жоғары болуы. Осылайша, 
Бөрте болысы 30 жыл ішінде үш рет бөлініске ұшырады. 1884 жылы Бөрті болысында қар үй саны 3 
мыңға  жетті,  сондықтан  жаңа  Бөрлі  болысын  құру  үшін  құрамынан  3  ауыл  бөлініп  алынды.  Ұрпақ 
аралық  тартыс  (там  жəне  жағалбайлы)  нəтижесінде  жаңадан  құрылған  болыс  құрамына  Терекелі 
болысынынан  екі  ауыл  қосылды  [3,475б.].15  жылдан  кейін  (1899  ж.)  Бөрті  болысы  ең  тығыз 
орналасқан  уезд  болды,  оның  құрамына  12  əкімшілік  ауылдың  ішіне  кіретін    2302  шауруа-шылық 
кірді.  1902  жылы  тұрғындар  саны  2465  қар  үйге  жеткендіктен,  басқаруда  белгілі  бір  қиын-дықтар 
туындады, сондықтан Бөрті болысы қайта бөлініске ұшырады. Нəтижесінде  өз қарамағына 1200 қар 
үйді  кіргізетін  екінші  Бөрті  болысы  құрылды  [4,  142-144бб.]19ғ.  соңында  халық  санының  өсуіне 
байланысты жаңа екі болыс құрылды: Бестамақ (1890 жылы Ақтөбе болысынан бөлінді), Ілек (1895 
жылы Қаратоғай болысынан бөлінді)[3, 475б.]. 20ғ. басында тағы да 7 болыс бой көтерді: Əлімбет, 
Тоқан, Істемік, Батбақты, Қамсақты, Тастыбұтақты, Қарабұтақты. Бестамақ болысы Орал жотасының 
жалғасы болып табылатын, аласа қорғандар қатары, нақты айтсақ, Гүберлі деп аталатын аумағында 
Ор  мен  Ілек  өзендерінің  арасында  орналасқан.  Уездің  оңтүстік-шығыс  бөлігінде  Батбақты  болысы 
орналасты,  көшпенді  қазақтар  Ілек  өзенінің  жоғарғы  ағысында  жəне  оның  Батбақты,  Талас-баю, 
Жарықу,  Көк-төбе  саласында  тұрақтап  жəне  оңтүстігінде  қазақ  көшпенділерінің    Ырғыз  уездінің 
болыстарымен  байланысты.  20ғ.  басында  жаңа  болыстардың  құрылуына  жер  аудару  қозғалыстары 
себеп  болды.  Осылайша,    Хобды  болысының  аумағында  қоныс  аударған  ауылдардың  (Астрахан, 
Өспен,  Алексеев  жəне  т.б.)  пайда  болуы,  оның  екіге  бөлінуіне  алып  келді:  Хобды  мен  Терсақан 
өзендерінің  жоғарғы  бөлігі  жəне  Хобды  мен  Тамды  өзендерінің  төменгі  бөлігі.  1913  жылы  болыс 
съезінде Хобды болысын бөлу жəне жаңа Тамды болысын құру жайлы жарлық шықты. Арасындағы 
шекара  Хобды өзенінен солтүстігінде  Жусалы арқылы "Үкімтай" тауынан "Оба" қорғанына (ауыл 
№7) дейін, №5 пен №6 ауыл арасындағы Терсақан мен Қарағанды-Сай өзендерінің қайнар көздерінің 
су  бөлінісі  аралығында  созылып  жатты.  Хобды  болысының  құрамына  ішіңде  827  қар  үй  бар  №4-9 
ауылдар  кірді,  ал  қалған  ауылдар  жаңа  болыс  құрамына  енді  [5,  4б.].1914  жылы  Ақтөбе  уездінің 
екінщі бөлімінің христиандық бастығы А.А.Андреев атақты Сарбай Медетов сияқты болыстың өзіне 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
78 
басқаруға қиындық тудыратын, 2602 қар үйі бар Тұзтөбе болысын бөлу туралы сұрақ қойды [6, 1б.]. 
Нəтижесінде  оның  құрамынан  1280  қар  үйі  бар  Тұмар-Өткел  болысы  бөлініп  алынды.  Болыстар 
арасындағы  шекаралар  Хобды  жəне  Ілек  өзендерімен  бойлай  Тамдық  болысна  дейін  жетті.  Тұмар-
Өткел болысының құрамында марқұм сұлтан Баймұхамет Айшуақтың ауылдары, сондай-ақ генерал-
майор  Мұхамеджан  Баймұхамедтің  ұлдары  –  Селім,  Шыңғалы,  Шанта,  немересі  Сағыз  Азаматов 
(№1,5  ауылдың  қар  үйі),  сұлтан  Арслан  Жантөренің  ұрпақтары  –  Ханғали,  Қасым-керей,  Мұхамед-
жан-Керей,  Шəкім,  Бақыт-керей,  жиені  Бəкен  Ханкерей  (№3,12  ауылдың  қар  үйі)  салықтардан 
босатылды [6, 1-83бб].Қарабұлақ болысы өзіне шектен тыс ауылдарды қосқанына қарамастан (1049 
қар үй), ұрпақ аралық тартыс əсерінен 1914 жылы бөлініске ұшырады. Оның құрамынан ішінде 514 
қар үйі бар Бүркітсай болысы бөлінді  [7, 34б.]. 
Ал енді Торғай облысының Ырғыз уезінің болыстарына бөлек тоқталып кететін болсақ, Аралшы 
болысы  1882  жылы  қазыбай  руы  мен  таңірберген  руының  арасындағы  үздіксіз  талас  тартыстың 
нəтижесінде  мүлде  жойылып,  халқы  Қабырға  болысы  мен  Қызылжар  болыстарына  бөлініп,  қалған 
халықтан жаңа Шеңгел болысы құрылған болатын. Жалаулы болысы болса 1874 жылы қазан айында 
өз  қыстауының  болмауы  себебінен  800  түтін  Қызылжар  болысына,  200  түтін  Толағай  болысына 
қосылады. Қызылжар болысы 1875 жылы 1 қаңтарда екі бөлінеді: Қызылжар жəне Бақсай болыста-
рына. Соның артынан 10 жылға жетпейтін аралықта Бақсай болысы құлман мен құлтас руларының 
арасындағы билікке талас тартысы нəтижесінде 1884 жылы құлмандар Бақсай болысында қалып, ал 
құлтастар  бөлініп  жаңадан  құрылған  Талдық  болысына  бөлініп  кетеді.  Ордақонған  болысы  ішкі 
тартыс əсерінен 1872 жылы 1 қаңтардан бастап Ордақонған болысы мен Қошқарата болысына бөлі-
ніп, арада үш жыл өткенде 1875 жылы 1 қаңтарда Ордақоған мен Құланды болысына бөлініп кетеді. 
Қошқарата  болысының  руларының  өтініші  бойынша  1873 жылы  Ырғыз  уезінен Темір  уезінің  Орал 
болысына  толығымен  қосылып  кетеді.  Қажыкөл  болысы  1872  жылы  1  қаңтарда  ішкі  тартыстан 
Қажыкөл жəне Аманкөл болысы болып екіге бөлінеді. Қажыкөл болысының қыстаулары болмаған-
дықтан  1874  жылы  территория  қайта  бөлініп,  Қажыкөл  көлі  Аманкөл  болысының  территориясына 
өтіп,  сол  себепті  Қажыкөл  болысының  атауы  өзгертіліп  Кенжеғара  болысы  деп  атала  бастайды. 
Ақырында  1875 жылы  1 қаңтарда  Кенжеғара  болысынан  1000  түтін өз  өтініштерімен бөлініп,  жаңа 
Тəуіп болысының құрамына қосылады. [3, 476 б.]. Барлығы 16 болыстың құрылу тарихы баяндалады. 
 
1 Султангалиева Г.С. История Актюбинского уезда(1869-1917). Актобе-2005.-168с. 
2 Временное положение об управлении в областях Уральской, Тургайской, Акмолинской и Семипалатинской. 
- Санкт-Петербург, типография Министерства внутренних дел, 1883г. - 50 с. 
3. Материалы по киргизскому землепользованию. Тургайская область:  
Актюбинский уезд. Т.7. – Воронеж. 1903.  
4  Тургайские областные  ведомости 21 апреля 1894. №16,17    
5 Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. Оренбург. 1901. Т.3. 524с.  
6  Р ОММ 25<ор,1тізбе, 274 іс 
7  Р ОММ 25<ор, 1тізбе, 3162 іс 
8  Р ОММ 25<ор, 1 тізбе, 3233 іс 
9  Р ОММ 25<ор, 3тізбе, 77іс 
 
Резюме 
Особенности образования волостной структуры в Актюбинском и Иргизком уездах 
Тургайской области 
Султангалиева Г.С. – д.и.н., профессор кафедры Истории Казахстана Казахский национальный университет 
им. аль-Фараби,Gulmira.Sultangalieva@kaznu.kz 
МаликовБ.У. – Казахский национальный университет им. аль-Фараби , PhD докторант,  
malikov_bakytjan@mail.ru 
В  статье  раскрываются  особенности  формирования  волостей  в  Актюбинском  и  Иргизском  уездах  Тургай-
ской  области.  Авторы  прослеживают  принципы  создания  территориально-  административной  структуры  на 
протяжении  второй  половиныXIXв.  посредством  определения  географических  условий,  трансграничного 
положения волостей и этнического состава населения. Авторы определили основные причины создания новых 
волостей в Тургайской области, а именно увеличение численности населения, межродовая вражда и переселен-
ческая политика российского правительства.  
Ключевые  слова:  волость,  Актюбинский  и  Иргизский  уезды,  Тургайская  область,  административная 
политика российского правительства. 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
79 
Summary 
Features of formation of volost structures in Aktobe and Irgiz districts in Turgay region 
Sultangalieva G.S. – doctor of historical science, professor of Department History of Kazakhstan, əl-Faraby Kazakh 
National university, Gulmira.Sultangalieva@kaznu.kz 
Malikov B.U. - Kazakh National University. Al-FarabiKazakh National University, PhD student, 
malikov_bakytjan@mail.ru 
The  article  reveals  the  peculiarities  of  formation  ofvolosts  in  Aktobe  and  Irgiz  districts  of  Turgay  region.  The 
authors  studies  the  principles  of  territorial-administrative  structure  during  the  second  half  of  XIX  century  by 
determining the geographical conditions, cross-border position of volosts and ethnic composition of the population. The 
authors  identified  the  main  reasons  for  the  creation  of  new  volosts  in  Turgay  region,  namely  the  increase  population, 
inter-clan enmity and resettlement policy of the Russian government. 
Keywords:  volost,  Aktyubinsk  and  Irgiz  districts,  Turgay  region,  the  administrative  policy  of  the  Russian 
government. 
 
 
УДК: 94(574:57) «18»:33  
 
ИЗ ИСТОРИИ ОБРАЗОВАНИЯ СТАРОЖИЛЬЧЕСКИХ ПЕРЕСЕЛЕНЧЕСКИХ 
ХОЗЯЙСТВ В СЕМИРЕЧЬЕ 
 
Мийманбаева Ф.Н. – к.и.н., доцент кафедры всемирной истории, историографии и 
источниковедения, Казахский национальный университет имени аль-Фараби,  
Казахстан, г.Алматы. E-mail: m.fialka58@mail.ru 
 
В  статье  рассматривается  история  образования  переселенческих  селений  Семиречья  от  начала  казачьей 
колонизации  до  крестьянской,  начатой  первым  Военным  губернатором  Семиречья  Г.А.Колпаковским.  Автор 
анализирует  документы,  согласно  которым  происходила  процедура  наделения  крестьян  землей  и  раскрывает 
процедуру  оформления  земельных  участков  на  местах  поселения.  Раскрывается,  как  менялась  политика 
правительства в отношении переселенцев в зависимости от условий внутриполитической жизни России. Автор 
рассматривает льготы, предоставленные крестьянам, при переселении в Азиатскую Россию, показывает, что в 
1902 г в Семиречье имелось 31  русское селение, перечисляет занятия крестьян. 
Ключевые слова: Семиречье, внутренняя политика, крестьянская колонизация, старожильческое хозяйство, 
занятия крестьян. 
 
В 1831 г. в Семиречье было образовано первое поселение, вернее военный пост. С этого момента 
начинается процесс заселения русскими ряда районов Семиречья, протекавший в течение нескольких 
десятилетий [1]. Изначально вопрос ставился о занятии края военной силой. Однако военная казачья 
колонизация  оказалась  недостаточной,  и  с  1854  года  стали  переселять  в  Семиречье  охотников  из 
сибирских ссыльных переселенцев, «отличающихся хорошим поведением», и сибирских крестьян – 
«неисправимых недоимщиков». 
В конце 60-х гг. XIX в. в результате завоевания Россией Южного Казахстана и Северной Киргизии 
на присоединенной  территории было образовано Туркестанское генерал-губернаторство. С учрежде-
нием  Семиреченской  области  одной  из  главных  забот  ее  Военного  губернатора  Г.А.Колпаковского 
была  русская  крестьянская  колонизация.  Царское  правительство  в  этот  период  укрепляло  свое 
военно-политическое господство в пограничных районах Туркестана, побуждая крестьян к пересе-ле-
нию.  
В1867  г.  он    вызвал  из  Воронежской  губернии,  где  родился,  несколько  сот  крестьянских  семей. 
Начиная с 1869 г., в течение 70-х годов было образовано 28 селений, преимущественно из крестьян 
Воронежской  губернии.  Переселенцы  сумели  быстро  приспособиться  к  существующим  в  крае 
природным  и  социально-экономическим  условиям,  в  короткий  срок  наладить  свою  хозяйственную 
жизнь, ведя зерновое хозяйство. 
 В 1869 г. Г.А.Колпаковский представил на утверждение генерал-губернатора Туркестанского края 
проект «Правил устройства новоселов», согласно которому на каждую мужскую душу должно было 
отводиться 30 десятин удобной земли, из них 15 десятин поступало в запас с учетом естественного 
прироста  населения.  Для  переселенцев,  устроившихся  на  почтовых  трактах,  предусматривалось 
увеличение  на  каждую  мужскую  душу  по  15  десятин.  Переселенцы  освобождались  от  уплаты  всех 
податей и повинностей на 15 лет, а те, кто работал на пикетах – на 25 лет, кроме того, они получали 
ссуды не свыше 100 рублей на семью. В действительности же ссуды либо совсем не выдавались, либо 
выдавались в ничтожных размерах, да и то очень редко. Достаточно сказать, что за период с 1870г. по 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
80 
1895  г.  было  выдано  615  семьям  10000  рублей  [2].  Для  прописки  на  новом  месте  переселенцам 
необходимо  было  представить  увольнительное  свидетельство  и  подписку  о  знакомстве  с  местными 
законами и правилами. По проекту, не поселив-шиеся в течение года в местах прописки, подлежали 
принудительному выселению. Форма землеполь-зования устанавливалась общинная, без указания на 
право выкупа участка в собственность. Разу-меется, правила эти не выполнялись и не могли выпол-
няться полностью. «Главнейшую основу колонизации на восток составляло земледельческое населе-
ние, усеявшее край деревнями, без него казенная колонизация не имела бы поддержки и стерлась» [3].  
Среди  большого  количества  переселенческих  селений  выделяется  несколько  развитых  торгово-
промышленных селений, которые играли важную роль в экономической жизни Чуйской долины. В 
1866 г. на месте прежней Кокандской крепости было создано укрепление Большой Токмак. В 1867 г. 
Токмак был преобразован в город, который стал центром Токмакского уезда. С этого времени начи-
нается интенсивное заселение Токмака русско-украинским переселенческим крестьянством, а также 
узбеками, дунганами и татарами. Благодаря своему выгодному расположению на «бойком» месте на 
путях  из  Чуйской  долины  в  Прииссыккулье,  в  Центральный  Тянь-Шань  он  продолжал  занимать 
заметное место в экономической жизни Семиречья. 
Другим  крупным  торгово-промышленным  селом  Чуйской  долины  было  селение  Беловодское, 
которое  возникло  в  1868  г.  на  месте  разрушенной  Кокандской  крепости  Ак-Су.  Выгодное  геогра-
фическое  положение  Беловодского  на  перекрестке  важных  торгово-транспортных  путей  края  и  в 
середине  киргизских  кочевий  были  факторами,  благоприятствующими  первоначальному  развитию 
селения. В конце XIX в. селения Большой Токмак и Беловодское насчитывали свыше 4000 жителей 
каждый и становятся центрами складывавшегося в крае внутреннего рынка. 
В  1886  г.  генерал-губернатор  Степного  края  Г.А.Колпаковский  говорил,  что  «мы  имеем  уже  в 
Семиреченской области, не считая казаков,, коренного русского населения до 20 тысяч душ мужско-
го  пола…,  затем,  на  находящихся  в  области  орошенных  землях  возможно  еще  поселить  7  тыс. 
переселенцев  и,  таким  образом,  в  самом  непродолжительном  времени  в  Семиречье  будет  около  60 
тысяч душ обоего пола русских земледельцев» [4].  
Правительство и местные власти стремились заселить край хозяйственно крепкими крестьянами, 
надеясь  в  их  лице  создать  себе  прочную  основу.  Но  вопреки  этому  в  край  прибывало  большое 
количество  переселенцев  из  середняцких  и  даже  бедняцких  слоев,  которые  остро  нуждались  в 
помощи, но не получили ее. Местная администрация хотела избавиться от «ненадежных элементов», 
не имевших ни денег, ни земли, и поэтому не приписывала их к участкам, надеясь на возвращение 
бедняков на прежние места жительства. Однако, они не в состоянии были этого сделать за неимением 
средств и оказывали сопротивление властям. Местная администрация вынуждена была воздержаться 
от  выселения  безземельных  крестьян  на  прежние  места  жительства.  Боялись  их  и  центральные 
органы власти. Министр внутренних дел в своем секретном циркуляре от 17 апреля 1895 г. за №259 
писал:  «Нельзя  ожидать  пользы  от  обратного  возвращения  на  родину  отдельных  крестьянских 
семейств, принявших переселение на собственный страх» [5]. Согласно этой инструкции обратному 
переселению  подлежали  лишь  некоторые  наиболее  опасные  люди,  да  и  то  с  разрешения  министра 
внутренних дел. 
Кроме большого земельного надела и освобождения от податей и повинностей, переселенцам не 
приходилось  ждать  никакой  другой  помощи  от  администрации.  Как  указывал  начальник  Семире-
ченской  области,  денежные  пособия  для  обеспечения  «лучшего  хозяйственного  и  нравственного 
состава колонистов» не давались специально [6]. Царизм умышленно создавал такие условия, кото-
рые способствовали бы водворению хозяйственно состоятельных крестьян, с расчетом на то, что при 
большом наделе земли они смогут быстро окулачиться. 
Однако, большой наплыв переселенцев уже к середине 70-х годов XIX в. исчерпал все наличные 
для  заселения  земли.  Поэтому  в  1876  г.  Семиреченский  военный губернатор  вынужден  был  внести 
изменения в свой проект колонизации. Душевой надел земли был уменьшен с 30 до 17, а вскоре и до 
10 десятин земли. Возникший в результате массового перселения дефицит земли привел к тому, что 
переселенцы  начали  захват  земель,  принадлежавших  казахам  и  киргизам.  Изнуренные  тяжелым  и 
длительным  переездом,  переселенцы  стремились  во  что  бы  то  ни  стало  получить  землю.  К  1882 
г.только по официальным данным у киргизов и казахов Семиреченской области было изъято 160000 
дес.  земли  [7].    Все  это  приводило  к  недоразумениям  и  столкновениям.  В  1883  г.  Семиреченская 
область  была  выведена  из  состава  Туркестанского  генерал-губернаторства  и  включена  в  состав 
Степного генерал-губернаторства. 
В 1881, а затем в 1883 гг. создаются новые проекты устройства сельских обывателей с тем, чтобы 
упорядочить землевладение переселенцев и местного населения. Правила 1883 г. действовали вплоть 
до издания переселенческого закона1889 г., который формально был распространен и на территорию 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
81 
Киргизии. Проект Правил был выработан в 1883 г. Особой комиссией, созванной в г.Верном.Суть его 
сводилась к следующему: 1. душевой надел крестьян-переселенцев и местного населения определял-
ся в 10 десятин удобной земли, при этом полагалось не менее 4 десятин пахотной земли, из которых 
не  менее  2-х  десятин,  обеспеченных  искусственным  орошением;  2.  Русским  переселенцам  были 
предоставлены  привилегии,  установленные  на  общих  основаниях:  в  течение  3-х  лет  со  времени 
причисления они освобождались от платежа оброчной подати, а от земского сбора – в половинном 
размере.  Сверх  того,  переселенцы  освобождались  на  первые  3  года  от  отбывания  натуральных 
земских повинностей [8]. В Правилах указывалось, что никаких пособий от казны на переселение не 
отпускается,  но  в  особо  уважительных  случаях  (падеж  скота,  эпидемические  болезни  и  т.п.)    при-
бывшим в пределы области выдается губернатором ссуда «из особого на этот предмет кредита» [9]. 
Положение  1883  г.,  в  отличие  от  Положения  1867  г.,  имело  целью  не  привлечение  крестьян,  а 
лишь упорядочение переселенческого дела. Однако, сокращение льгот не остановило переселения. С 
90-х  годов  крестьянская  колонизация  приняла  массовый  характер.  Голод  в  начале  90-х  годов  в 
центральных  районах  России  вызвал  громадный  наплыв  переселенцев  в  Туркестанский  край  и, 
особенно,  в  пределы  Семиречья.  Этот  наплыв  внес  большую  неурядицу  и  в  до  того  беспорядочно 
поставленное переселенческое дело. Только за 1891- 92 гг. в Семиреченскую область прибыло 1769 
семей, что составляло 85% того числа переселенцев, которое прибыло в область за 13 предыдущих 
лет [10]. 
Все  эти  переселенцы  являлись  самовольно  без  разрешения  министерства  внутренних  дел  и  без 
увольнительных  приговоров.  Согласно  закону  1889  г.  все  они  подлежали  выселению  на  места 
приписки. Но местная администрация не сочла возможным применить против них этот закон, да она 
была и беспомощна против такой массы переселенцев. Как и в ряде других случаев, правительство 
рано или поздно должно было признать этих самовольцев. 
Первоначально  эти  переселенцы  расселялись  у  старожилов,  затем  путем  захвата  или  аренды 
земель  у  киргизов  они  основывали  свои  хозяйства.  К  этому  периоду  относится  образование  так 
называемых самовольческих селений. Почин в этом отношении положили переселенцы, прибывшие в 
Пишпекский уезд. 
Плохая организация переселенческого дела, изъятие больших земельных площадей у киргизского 
населения,  вызвавшее  естественное  недовольство,  которое грозило  вылиться  в  конфликт,  заставило 
местные  власти  обратиться  к  правительству  с  просьбой  об  офоциальном  закрытии  Туркестанского 
края  для  переселенцев[11].  В  1895  г.  в  Омске  было  созвано  специальное  совещание  по  вопросу 
дальнейшего водворения переселенцев в Семиреченскую область. Совещание просило министерство 
внутренних дел запретить переселение в область крестьян, якобы до «земельного устройства» киргиз-
ского населения [12]. Но царское правительство и не думало землеустраивать киргизское население, 
оно  обдумывало  новые  методы  изъятия  киргизских  земель  и  производили  заготовки  новых  пересе-
ленческих  участков.  Решение  Совещания  было  одобрено  МВД  и  циркуляром  от  15  июня  1896  г. 
выдача разрешений на переселение в область была воспрещена. 
Однако никакие меры не могли остановить переселенческого движения в Туркестан. В 1901-1902 
гг. в область нахлынула вторая большая волна переселенцев, которая по своим размерам превысила 
первую. Таким образом, в Семиречье назревал земельный кризис. Он выражался в том, что местными 
властями у киргизов изымались земли под видом «свободных земель», причем захватывались лучшие 
земли  без  учета  особенностей  ведения  скотоводческого  хозяйства,  которое  требовало  больших 
земельных площадей. 
Во всех уездах Семиреченской области русские селения были довольно многочисленны. А так как 
«в большинстве случаев они расположены по почтовым дорогам, - по словам П.П. Румянцева,- то для 
путешественника,  не  сворачивающего  в  сторону  от  дороги,  в  горы  и  степи,  создается  впечатление, 
что  он  едет  почти  по  русскому  краю,  где  туземцы  играют  подчиненную  роль  даже  при  своей 
численности» [13].  
Таблица [14]. 
Количество русских селений в Семиречье на 1902 г. 
Уезды  
Число селений 
Число дворов в 1902 г. 
Верненский 
6 
765 
Копальский 
2 
424 
Лепсинский 
8 
1321 
Пишпекский 
9 
1502 
Пржевальский 
6 
1057 
Итого 
31 
5566 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
82 
Из  таблицы  видно,  что  центром  сосредоточения  переселенцев  был  Пишпекский  уезд,  где 
количество переселенцев в этот период составляло 39751 человек обоего пола [15]. 
Основным  занятием  крестьян-переселенцев  было  земледелие,  причем  земледелие  велось  как  на 
надельной,  так  и  на  арендованной  земле.  Также  старожильческие  хозяйства  занимались  садоводст-
вом, огородничеством, пчеловодством и разведением скота. Продукты земледелия и скотоводства все 
в большей степени поступали на рынок, что создавало предпосылки для быстрого развития товарно-
денежных отношений. Хозяйства крестьян-старожилов сыграли большую роль в том, что Семиречье, 
в силу своего экономического развития, становится житницей всего Туркестанского края. 
 
1 Румянцев П.П. Условия колонизации Семиречья // Вопросы колонизации. -1911. -  №9. -  С.192. 
2 Пален К.К. Переселенческое дело в Туркестане. – СПб, 1910. С.8-9. 
3 Кауфман А.А. Переселение и колонизация. – СПб, 1905. С.205. 
4  Мийманбаева  Ф.Н.  Стратегические  задачи  царской  России  как  причина  формирования  переселенческой 
политики  в  Семиречье  в  к.XIX-  н.  XX  вв.//Вестник  КазУМОиМЯ.  Серия  «Международные  отношения  и 
межкультурная коммуникация». 2007. №1 (4). С. 59. 
5 Пален К.К. Переселенческое дело в Туркестане. – СПб, 1910. С.20. 
6 Обзор Семиреченской области за 1883 г. – Верный, 1884. С.49. 
7  Забиров  К.  Переселение  и  колонизация  Северной  Киргизии.//Ученые  записки  исторического  факультета 
Киргосуниверситета.  – Фрунзе, 1958. Вып.VI. С.151. 
8 Забиров К. Указ.соч. С.153. 
9. Обзор Семиреченской области за 1883 г. – Верный, 1884. С.52. 
10  Шкапский  О.А.  Переселенцы-самовольцы  и  аграрный  вопрос  в  Семиреченской  области.  //Вопросы 
колонизации, 1907. №1. 
11  Ильясов С.И. Земельные отношения в Киргизии в конце XIX - начале  XXвв.- Фрунзе, 1963. С.275 
12 Там же. С. 260. 
13 Румянцев П.П. Условия колонизации Семиречья.//Вопросы колонизации. 1911.№9. С.214. 
14.  Шкапский  О.А.  Переселенцы-самовольцы  и  аграрный  вопрос  в  Семиреченской  области.  //Вопросы 
колонизации, 1907. №1. С.20. 
15 Галузо П.Г. Туркестан – колония. – Ташкент, 1935. С.67. 
 

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: