Хабаршы вестник bulletin «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы Серия «Естественно-географические науки»

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
Сурет 1. Тасөткел бөгені 
Шілде-тамыз айларында тасып, желтоқсан-наурызда қатады. Ағыны реттелетіндіктен су режимі 
табиғи қалпынан өзгеріп кеткен. Көп жылдық орташа су ағыны Амангелді ауыл тұсында 77 м
3
/с. 
Алабындағы 60 мың га-дан астам егістікті суаруға Шу өзен суының 55%-ы пайдаланылады (Сурет - 2). 
15 
Summary 
SarkytkanK - Abai KazNPU, Associate Professor of the Department of regional geography and tourism, 
Sidyk Sh. - Abai KazNPU, master degree of the Department of regional geography and tourism 
The analysis of quality of life socio-economic life of population of the Republic of Kazakhstan 
This article describes the indicators of the quality of life of the population. Some indicators of the people of the Republic 
of Kazakhstan deals with analyzing the social situation of the people, are also considered regional social assistance at birth, is 
developed and analyzed.Analyzed the share of the poor and their accommodation by regions of the Republic. Also considered 
the main the reasons for certain low-incomegroups. 
Key words: quality of life, life expectancy, low income level, unemployment, cost of living 
ӘОЖ 911 (021) 
ШУ ӨЗЕНІ АЛАБЫН ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА АУДАНДАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
Д.И. Джангельдина - п.г.к., доцент, Абай атындагы ҚазҰПУ, 
А.Н. Бейкитова - география магистрі, ага оқытушы Абай атындагы ҚазҰПУ, 
А.Етекбаева - 2-курс магистранты, Абай атындагы ҚазҰПУ 
Мақалада Шу өзенінің геэкологиялық тұрғыда аудандастыру мәселелері қарастырылған. Шу өзені Жамбыл 
облысындағы ең үлкен су артериясы болып саналады. Өзеннің су ағысын реттеуге байланысты Тасөткел су қоймасы 
салынған. Шу өзені алабындағы геожүйелерінің экологиялық бұзылу деңгейлеріне талдаулар жасалды. Шу өзен 
алабының геоэкологиялық аудандастыру үлгісінде 2 физикалық-географиялық елге бөлінген, олар 3 геоэкологиялық 
провинциялардан тұрады. Провинция атауларында экологиялық жағдайды ан^іқтайтын негізгі табиғи және антропо-
гендік факторлар, оның ішінде табиғи зоналылық, экономика мен табиғи ресурстарды пайдаланудың басты бағытта-
ры көрсетілген. 
Түйінді сөздер: Геоэкология, геоэкологиялық аудандастыру, геоэкологиялық провинция, геожүйе, өзен алабы, 
антропогендік факторлар, экологиялық жағдай, табиғатты қорғау 
Шу өзені - Тянь-Шань тауының биік жоталарындағы қар, мұздарынан басталатын Жамбыл облысын-
дағы ең басты өзен болып саналады. Ұзындығы 1186 км (Қазақстан аумағында 800 км), су жиналатын 
алабы 148000 км
2
 (Қазақстан аумағында 62500 км
2
). Теріскей Алатау мен Қырғыз Алатауынан бастау ала-
тын Жуанарық және Қошқар өзендерінің қосылған жерінен бастап, Шу деп аталады. Оның ірілі-ұсақты 80 
саласы бар, ірілері (Қазақстанда): Қорагаты, Меркі, Қарабалта, Ақсу т.б. Теріскей Алатау мен Қырғыз 
жотасын кесіп өтіп, Шу Жоғары Ортотоқой және Төменгі Ортотоқой шатқалдары арқылы ағады. Төменгі 
ағысында Шу Ыстықкөл қазаншұңқырына шығады. Ол оң қанаттан Қарақожыр, сол қанаттан Қошқар 
өзендерінің қосылуынан пайда болған. Өзен екі мезгіл тасиды: көктемде (мамыр) және жазда (маусым-
ның аяғынан шілдеге шейін). Оның көптеген салалары бар. Қарақұндыз, Ырғайты, Аса, Құрағаты салала-
ры облыс аумағындағы ең бастылары болып есептеледі. Шу өзенінің жылдық ағысы 2 млрд м
2
 жуық [1]. 
Шу өзенінің ағысын ретке келтіріп отырған жағдайда Орта-тоғай су қоймасында республика аралық су 
бөлісу жағдайы Орта-тоғай-учаскесіндегі Тасөткел торабында жүргізіледі (сурет-1). 

Абай атындагы Қаз¥ПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-гв-ография гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
Сурет 2. Шу өзені 
Қазақстанның геоэкологиялық картасының негізіне салынған экологиялық ақпаратты кешенді сарап-
тау нақтылы мәліметтерді геоэкологиялық жағдайдың шиеленісуіне байланысты жүйелеуге мүмкіндік 
берді [2]. Келеңсіз экологиялық жағдайдың себебі, әдетте, антропогендік, сирек жағдайда табиғи үрдістер 
(кесте-1). 
Кесте-1. Шу өзені алабындағы геожүйелерінің экологиялық бұзылу деңгейлері 
№  Экологиялық бұзылу деңгейі 
Табиғи ортаның экологиялық бұзылу критерийлері 
Балл 
1 
Апатты 
Табиғат компоненттерінің қөпшілігінің терең, қалпына келмейтін 
өзгерістерге ұшырауы 
5 
2 
Қауіпті 
Табиғат компоненттерінің көпшілігінің терең, бірақ қалпына 
келетін өзгерістерге ұшырауы. 
4 
3 
Шиеленіскен 
Табиғаттың кейбір компоненттерінің елеулі, бірақ қалпына келетін 
келеңсіз өзгерістерге ұшырауы. 
3 
4 
Қанағаттанарлық 
Табиғат компоненттері құрылымының елеулі, бірақ қалпына 
келтіруі жеңіл өзгерістерге ұшырауы. 
2 
5 
Қолайлы 
Келеңсіз экологиялық өзгерістердің болмауы 
1 
Экологиялық бұзылуды бағалау критерийін таңдау геожүйелерді жіктеуді жалғастыруға, яғни табиғи 
аймақтарды экологиялық бұзылудың одан да төмен реттік деңгейлеріне бөлуге мүмкіндік береді. 
Табиғатты қорғау жағдайлары бойынша табиғи аймақтарды біріктіру экологиялық жағдайын қалыптас-
тыруға бағытталған бірдей шаралар жүйесін жасауға жағдай туғызады [3]. 
Жоғарыда аталған принциптерге сәйкес Шу өзені алабының геоэкологиялық аудандастыру үлгісінде 2 
физикалық-географиялық елге бөлінген, олар 3 геоэкологиялық провинциялардан тұрады (кесте-2). 
Провинция атауларында экологиялық жағдайды анықтайтын негізгі табиғи және антропогендік фактор-
лар, оның ішінде табиғи зоналылық, экономика мен табиғи ресурстарды пайдаланудың басты бағыттары 
көр сетілген [4]. 
Кесте-2. Шу өзені алабының геоэкологиялық аудандастырылуы 
Физикалық-географиялық 
Геоэкологиялық провинция 
Ел 
зона 
Таулы аудан 
Геоэкологиялық провинция 
1 
2 
3 
4 
А. Сарыарқа (Қазақ-
тың ұсақ шоқысы) 
шөл 
1. Бетпақ дала шөл (малшаруаш^ілыіы) 
2. Мойынқұм шөл провинциясы (мал шарруашылығы 
- урбаөнеркәсіпті) 
Б. Тянь-Шань таулы 
Солтүстік - Тянь-Шань 
3. Шу-Іле таулы (мал шаруаш^ілығы). 
Генетикалық көрсеткіштері мен табиғат жағдайы кешендеріне байланысты 2 геоэкологиялық провин-
цияға бөлінеді, оның әрқайсысы жер бетіне палеозой және палеозойға дейінгі тасты тау жыныстарының 
шығуымен немесе палеозойлық қатпарлы фундаментінің терең еместігімен сипатталады. Көп провинция-
ларында минералды шикізат ресурстары бар, олардың бір бөлігі өндіріледі. Табиғи ландшафттардың көп 
бөлігінің техногендік бұзылуы - тау-кен өнеркәсібі қызметінің экологиялық салдары. 
Шу өзені алабындағы геоэкологиялық провинцияларының экологиялық жағдайы алуан түрлілігімен 
ерекшеленеді, бұл қоршаған ортаға антропогендік әсер факторларының кеңістікте орын алуы дәлел 
болады. 
16 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
17 
Келеңсіз экологиялық жағдайлар, табиғаттық экологиялық нашарлауы адам тіршілік жағдайының, 
денсаулығының нашарлауына, табиғат ресурстарының жұтауына немесе жойылуына, геожүйелердің орта 
және ресурс қалыптастырғыш қасиеттерінің төмендеуіне әкеледі. 
Табиғаттың экологиялық бұзылуы ластаушы заттардың сандық құрамымен қатар сапалық құрамына 
да байланысты. Ол белгілі аймақта қоршаған ортаны ластаушы өндіріс орнының ластау көлемі мен 
сипатына байланысты. 
Экологиялық тұрақтылықтың бұзылуы - адам тіршілігіндегі қажеттілік пен өнеркәсіп технологиясы 
мүмкіндіктері арасындағы динамикалық тепе-теңдіктің өзгеру нәтижесі. Бұл табиғи - антропогендік 
жүйелерде экологиялық дағдарыстар туғызады. 
Геожүйе құрылымындағы экологиялық дағдарыс жағдайының себептері мен формалары: 
•
 қалпына келмейтін табиғи ресурстарды тиімсіз пайдалану; 
• шектелген ауданда шаруашылық объектілерінің шоғырлану дәрежесінің жоғарылығы және 
урбанизация; 
• биосфераның зиянды қалдықтармен ластануы; 
Қазіргі геоэкологиялық жағдайы оның елеулі алуан түрлілігімен сипатталады. Геоэкологиялық 
провинцияларының басым бөлігіне қоршаған ортаның экологиялық нашарлауының қанағаттанарлық 
деңгейі тән (47,2%). Шиеленіскен және қауіпті деңгейлері Республика ауданының сәйкесінше 26,1% және 
6,3%-на тән. Апаттық жағдай аумағының 1,5%-да байқалады. Қазақстан аумағының 18,9%-ында қолайлы 
деңгейдегі экологиялық жағдай сақталған [5]. 
Геоэкологиялық провинциялардың экологиялық жағдайы біркелкі емес. Геоэкологиялық қолайлы 
жағдай фонында барлық жерде дерлік экологиялық нашарлау деңгейі жоғары немесе керісінше төмен 
оқшау орналасқан ошақтар кездеседі. Әдетте олар қалалар, аумақтық өндірістік кешендер, кен өндіру 
өндіріс орындарымен байланысты. 
Геоэкологиялық анклав бөліну мақсаты бойынша экологиялық-экономикалық ауданға ұқсас, оның 
бөлінуі табиғат компоненттерінің экологиялық бұзылуы мен оларды шаруашылыққа пайдалану 
қарқынын ескеруге негізделген. 
Геожүйелердің экологиялық тепе-теңдігін табиғат қорғаудың алдын-алу және экологиялық қалпына 
келтіру шаралар кешенін жоспарланған, бағытталған түрде іске асыру арқылы қалпына келтіруге, 
сақтауға болады. Бұл шаралардың қатарында: 
• атмосфералық ауаның ластануын болдырмау; 
• жер беті мен жер асты суларын ластауға жол бермеу; 
• топырақтың су және жел эрозиясын болдырмау; 
• техногенез процесінде бұзылған топырақ - жер алқаптарында рекультивация жұмыстарын өткізу; 
• техногенез әсерінен жойылуға жақын кішігірім өзендер мен көлдерді қалпына келтіру; 
•
 өсімдіктердің түрлік құрасымның нашарлауы мен малды шектен тыс жаю салдарынан бұзылған 
шалғынды-жайылымдық алқаптарды қалпына келтіру; 
• тау ормандары, тоғайлар, аралдық, далалық қарағайлы ормандарды, сексеуілді ормандарды қалпына 
келтіру; 
• радиациялық қауіпсіздікті қалпына келтіру және әскери сынақ полигондары орналасқан жерлерде 
рекультивация жұмыстарын жүргізу; 
•
 қала, ауылдық елді-мекендер тұрғындарының экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету т.б. 
Шу өзені алабы және шекаралас аймақтар табиғатының экологиялық тепе-теңдігін сақтауға септігін 
тигізетін ғаламдық экологиялық жағдайдың мынадай шешілмеген проблемаларын жатқызуға болады: 
ғаламдық шөлдену, Арал, Каспий теңіздері және Балқаш көлінің табиғат апаттары, бұрынғы әскери-
космостық полигондардың радиациялық қауіпсіздігі, т.б. Бұл проблемаларды шешу ғылыми-практикалық 
шешімдер қабылдауды, қажетті экологиялық жобаларды іске асыру үшін ірі қаржылық инвестицияны 
керек етеді. 
1 Ибраев Т., Ли М. Қазіргіуацыттагы Қазацстандагы трансшекаралық өзендер суының сапасы. - Тараз. - 2013. 
- 162 с. 
2 Управление природных ресурсов и регулирования природопользования Жамбылской области - Тараз. 2013 - 55 с. 
3 М.Х. Дулати атындагы ТарМУ хабаршысы «Табигатты пайдалану және антропосфера мәселелері» Р.А., 
Джурумбаева, М.Г. Умирханов, //Водные ресурсы рек Шу, Талас, Аса на современном этапе. №1(33) 2012 г. 12-17 с. 
4 Общая методика составления территориальных схем охраны природы - М., 2013.-76-83с. 
5 Vishpolski F., Qadir M., Karimov A., Mukhamedjanov H., Bekbaev U., Paroda R., Aw-Hassan A., Rarajeh F. 

Абай атындагы ҚазҰПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
18 
Enhancing the productivity of high-maganesium soil and water resources in central asia through the application of 
phosphogypsum. -Land Degradation Development, 19.45-56 (2008) Dol: 10.1002/fdr.814. 
Резюме 
Проблемы геоэкологического районирования бассейна реки Чу 
Джангельдина Д.И. - к.п.н., доцент КазНПУ им. Абая 
Бейкитова А.Н. - магистр географии, старший преподаватель КазНПУ им. Абая 
Етекбаева А. - магистрант 2-курс КазНПУ им. Абая 
В статье рассматриваются вопросы геоэкологического районирования бассейна реки Чу. Самой большой водней 
артерией является река Чу в Жамбылской области. В связи с регулированием стока реки Чу было построено 
Тасоткельское водохранилище. Также были проанализированы основные факторы влияющих на состояние 
геосистем бассейна реки Чу. По геоэкологическому районированию бассейн реки Чу разделен на 2 физико-
географические страны, они состоят из 3 геоэкологических провинций. В названиях провинций были указаны 
природные и антропогенные факторы определяющие экологическую ситуацию данной территорий, в том числе, 
природные зоны, экономику и использование природных ресурсов. 
Ключевые слова:Геоэкология, геоэкологическое районирование, геоэкологическая провинция, геосистема, 
речной бассейн, антропогенные факторы, экологическая ситуация, охраны природы. 
Summary 
Problems of geoecological zoning of the river basin Chu 
D. Jangeldina - Candidate of Pedagogical Sciences, Associate Professor KazNPU Abai 
A.N. Beikitova - Master of Geography, Senior Lecturer KazNPU Abai 
A Etekbaeva - Master 2 course KazNPU Abai 
The article examines the geo-ecological zoning of the Chu River. The biggest water artery is the river Chu. In the Zhambyl 
region. In connection with the regulation of the Chu river flow Tasotkelskoe reservoir was built. Also analyzed were the main 
factors affecting the condition of geosystems Chu River Basin. On geoecological zoning Chu basin is divided into two 
physiographic country, they consist of 3 geo-ecological provinces. In the provinces the names of natural and anthropogenic 
factors were identified which determine the environmental situation of the area, including natural areas, the economy and the 
use of natural resources. 
Keywords: Geoecology, geo-ecological zoning, geoecological province geosystem, river basin, human factors, 
environmental situation, environmental protection. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
19 
ХИМИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ 
ХИМИЧЕСКИЕ НАУКИ 
ӘОЖ 541.128; 541.13 
БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ЗАТТАРДЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ӘРЕКЕТТЕСУЛЕРІН БОЛЖАУ 
Н.Н. Нұрахметов - х.г.д., профессор, 
Н.С. Далабаева - х.г.к., доцентм.а., 
Т.Б. Мықтыбек - химия магистранты, әл-Фараби атындагы Қазақ ұлттық университеті 
Мақалада М.И. Усановичтің жалпылама теориясын бейорганикалық жай және күрделі қосылыстардың химиялық 
қасиеттерін болжауға қолдану мүмкіндіктері көрсетілген. Сондай-ақ, бейорганикалық заттардың қ^ішқ^ілд^іқ-негіз-
дік қасиеттерінің қандай болатынын алдын-ала олардың химиялық формуласына сүйене отырып болжаудың жолда-
ры қарастьфылған. Химияны оқьпу барысында кездесетін күрделі бейорганикалық қосылыстар: күкіртсутек Н
L
S, 
фосфин FHz, мыс сульфатыСи.!Г0
4
, азот қышқылыньщ химиялық эрекетгесулерін олардың құфылымдық 
формулалары жазылып, молекуласындағы әрекеттесуге қабілетті бөлшектердің шартты зарядына (тотығу дәрежесі-
не) сүйене отырып, қышқылдық және негіздік қасиеттері және күштері айқындалып, химиялық реакция кезінде 
түзетін бөлшектер нақтыланған. Химиялық әрекеттесуге қатысатын бөлшектер қышқыл мен негіз ретінде қарасты-
рылып, олардың қышқылдық және негіздік қасиеттеріне сай химиялық реакция типтерінің саны анықталған. 
Сонымен қатар М.И. Усанович теориясын қолданып, кез-келген бөлшектің ^шщылдыщ-непздгк қасиеттерін болжау 
кезінде, олардың әрекеттесуінен шығатын өнімдердің өзара байланысқан генетикалық қатарына сүйене отырып, 
қышқылдыщ-негіздік күштерінің қай бағытта өзгеруін, күкірттің оттекпен түзе алатын бөлшектерінің қатарын мысал-
ға алу барысында айқын көрсетілген. Бейорганикалық жай және күрделі қосылыстардың химиялық әрекеттесулерін 
болжау барысында студенттердің логикалық ойлау қабілеттері дамып, практикалық түрде жұмыс жасау мүмкіндік-
тері артып, біліктіліктері мен пәндік қрыфетгіліктерінщ қалыптасатындығы болжанған. 
Түйін сөздер: М.И. Усановичтің жалпылама теориясы, қышқыл, негіз, тұз, химиялық әрекеттесулерді болжау, 
генетикалық қатар, айырыла-қосылу реакциясы 
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік 
бағдарламасында білім берудің барлық буынының сапасын жақсарту алға қойылған. Онда химия саласы-
ның қарқынды түрде дамуы үшін жоғары білікті мамандар болуы тиіс екендігі, ал ол мәселені шешу үшін 
білім беру мазмұнының дұрыс болуы, оқу бағдарламалары мен оқу-әдістемелік құралдарын жасау керек-
тігі анық көрсетілген [1]. Сондықтан химияны оқыту үдерісіне кез-келген жай және күрделі химиялық 
қосылыстардың әрекеттесулері мен қышқылдық-негіздік қасиеттерінің қандай болатынын алдын-ала 
олардың химиялық формулаларына сүйеніп, болжаудың әдістемесін жасау өзекті проблемалардың бірі 
болып отыр. 
Қазіргі химия ғылымының дамуы кезінде заттардың қышқылдық-негіздік қасиеттері химия ғылымы-
ның негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Тарихы жағынан алғанда қышқылдар мен негіздер туралы 
ілімдердің дамуы нақты қышқылдық-негіздік қасиетке бағытталған заңдылыққа негізделген түрде, осы 
күнгі химия ғылымының негізгі қарастырылып жүрген проблемаларының қатарына енді [2, с. 200]. 
Қышқылдық-негіздік әрекеттесу теориялары химия өнеркәсібі мен ғылымында кеңінен қолданылатын 
әрекеттесулер ішінде көптеген бұрынғы күмәнді жайттардың бетін ашуға мүмкіндік береді [3, с. 187]. 
М.И. Усанович теориясы бойынша қышқыл дегеніміз өзінен катиондар (оған протон да кіреді) бөле 
алатын немесе аниондар (оған электрон да кіреді) қосып ала алатын бөлшек. Бұл анықтамаға бұрынғы 
теорияларға сай келетін сутекті, сутексіз қышқылдардың бәрі де бағынады [4, 5 б]. Негіздер - керісінше 
аниондар (электрондар ) беруге немесе катиондар (протондар) қосып алуға қабілетті бөлшектер. Бұл 
теория химия ғылымында жүретін көптеген үдерістерді бір жүйеден қарауға мүмкіндік береді [5, с. 158]. 
Қарапайым бір ғана элементтің атомынан тұратын негіздер (металдар) мен қышқылдардың (бейметал-
дар) әрекеттесуі олардың сыртқы қабатындағы электрон бұлттарының конфигурациясына, яғни период-
тыщ кестедегі орнына тәуелді. Барлық қарапайым заттардың негізі s, p, d, f элементтерге бөлінуі және 
тотықтырғыштық пен тотықсыздандырғыштық қабілетіне орай период және топ бойынша белгілі заңды-
лықтарының өзгеруі олардың ең басты химиялық қасиеттері негіздігі мен қышқылдығы арқылы сипаттау-
ға болады [6, 98 б.]. 
М.И. Усанович теориясы негізінде бейорганикалық жай және күрделі косылыстардың химиялық 
қасиеттерін алдын-ала олардың химиялық формулаларына сүйеніп болжау осы жұмыстың негізгі мақса-
ты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін ең алдымен қосылыстардың молекуласындағы әрекеттесуге 

Абай атындагы ҚазҰПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
қабілеті бар бөлшектердің шартты зарядына (тотығу дәрежесіне) сүйене отырып, олардың қышқылдық 
және негіздік қасиеттерін айқындап алу керек. Сонымен қатар химиялық реакция кезінде түзетін бөлшек-
терді біліп алу қажет. Сосын химиялық әрекеттесуге түсетін бөлшектердің қышқылдық-негіздік қасиетте-
рін болжау қиындық тудырмайды. 
Енді кез-келген күрделі қосылыстардың химиялық қасиеттерін олардың формулаларына сүйеніп 
болжауға көшейік. 
1. Ең алдымен халькогендердің сутекті қосылыстарының бірі, өзіне тән жағымсыз иісі бар қосылыс 
күкіртсутектен бастайық. Оның құрылымдық формуласында әрбір атомның нысанының үстіне тиісті 
тотығу дәрежесін көрсете отырып, қышқылдық және негіздік қасиетіне сай реакция типтерінің санын 
анықтаймыз. 
Сутек катиондары - оң зарядты қышқылдар (қ), күкірт анионы S
2
~-
теріс зарядты негіз (н). Бүған қоса гидросульфид тобы Н5~ теріс зарядты 
негіздік қасиетті, өйткені күкірттің дайын жұп электронын беріп жіберіп, 
донор ретінде негіздік қасиетке ие бола алады. Демек, күкіртсутектің 
барлық химиялық қасиеттері 4 типті болатынын алдын-ала оның 
құрылымдық формуласына сүйене отырып болжауға болады екен. 
Күкіртсутектің химиялық қасиеттерінің типтерінің біреуі қышқылдық, үшеуі негіздікке сәйкес 
келетінін олардың шартты зарядтарының түріне қарап ажыратып алуға болады. 
Енді күкіртсутектің қышқылдық-негіздік қасиеттерін дәлелдейтіндей 4 реакция типтеріне мысал 
келтіріп, қысқарған иондық теңдеулерінің жанына, қай реакцияға сәйкес келетінін көрсетіп, қысқаша 
түсіндірейік: 
Н
2
 S + Pb(N0
3
)
2
 = PbS і + 2HN0
3
 қысқарған түрі: 
Н
2
± РЬ
:
 PbS 2І
  а - қ 
реакциясы 
н қ т 
(мұндағы н - негіз, қ - қышқыл, т - тұз, а - айырылу, қ - қосылу, а - қ айырыла - қосылу дегенді 
білдіреді) 
қ 
н 
т 
Ва Т 
а - қ реакциясы 
Негіз - магний атомы Mg өзінің электронын күкіртсутектің құрамындағы қышқыл - сутек катионына 
Н беріп бейтараптану нэтижесінде түз MgS түзіледі. 
2і 
2Нп 
н 
а - қ 
реакциясы 
т 
Енді күкірттің атомына сай негіздік реакцияның типін қарастырайық. Тотығу дэрежесі—2тең негіз 
(тотықсыздандырғыш) әрекеттесетін серіктестерінің қышқылдық (тотықтырғыштық) күшіне байланысты 
тұрақты 3 өнім түзе алатындықтан 3 түрлі химиялық реакцияны жазуға болады: 
1 
2 
Олардың мысалдары мынадай: 
ЗН
2 
қ, 
қ н 
AH
2
SC 
қ н 
35 
т 
3 
К
2
5С 
т 
Cr
2
 (S0
4 
т 
н 
Бұл химиялық реакция айрыла - қосылу реакция типіне жатады. 
ЗРЫ Н? ЗРЬ SI Н?
 а 
реакциясы 
қ, н қ т т т 
20 
қ 
т 
т 
қ 
н 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
4 АНСЮз = ЗН.50л 4 4НС1 
зн? 
қ, 
4Н 
4СЮ, 
ЗН^5С 
а - қ 
реакциясы 
н 
2. Екі бейметалл атомдарынан түзілетін фосфордың сутекті қосылыстарының ішіндегі әйгілі қосылыс 
фосфиннің РН- қышқылдық-негіздік қасиеттерін болжап көрейік. Фосфин молекуласының кеңістіктегі 
құрылысы тригоналды пирамидалы болып келеді. Құрылымдық формуласынан фосфин молекуласына 
химиялық реакциялардың 3 типі тән екені көрініп тұр (1- қышқылдық, 2 - негіздік). Алдымен 2 типіне 
мысал келтірейік: 
2Na 4 2РН
3
 = 2NaPH
2
 4 Н
2
 1 
н қ т а-қ реакциясы 
[] = .V
;
 - НI = ;.
:
 Н__; _'қ - реакциясы 
н қ т 
Үшінші типті реакцияның түрлерін, яғни фосфиннің 
тотыққанда түзетін алдын-ала болжанатын өнімдерінің санына 
сай анықтай аламыз. 
Теория жүзінде фосфордың құрамындағы фосфин ионы Р~
э
 онымен эрекеттесетін тотықтырғыштың 
күшіне байланысты мынадай 3 түрлі өнім бөле алады: 
р - З
  _ j
 рО
  _ j
 р+Э
  _ j
 р + 5 
осыған сәйкес, мұндай типті реакцияның 3 түрі болуы мүмкін. Соның бір - екеуіне мысал келтірейік: 
ph
z
 + 3H
2
so.=
  Я
3
Р О
3
 +
 3so
2
 +
 т
2
о 
- :  4 3 
Рһ вН 3і"0
42
 Н
3
Р( 3SC ЪН
2
 а-қ 
реакциясы 
н қ н т т т 
Р Я
Э
 4 8HN0
3
 = Н
э
Р0
4
 4- 8N0
2
 Т 4 4Н
2
0 
Pf 
8Н 
З.ҮС 
н 
қ -
реакциясы 
т 
4Н? 
а-қ 
реакциясы 
3. Күрделі бинарлы ат - қосылыстардың ішінен мыстың маңызды тұздарының бірі - мыс сульфатының 
мүмкін болатынын химиялық әрекеттесулерін сипаттайтын реакция типтері мен түрлерін оның құрылым-
дық формуласына сүйене отырып анықтап алайық. Оның құрылымдық формуласында әрбір атомның 
нысанының үстіне тиісті тотығу дәрежесін көрсете отырып, қышқылдық-негіздік қасиетіне сай реакция 
типтерінің санын анықтаймыз. 
Мыс сульфатының кеңістіктегі пішіні ромбы тәріз-
дес болып келеді. Оған химиялық әрекеттесудің 4 типі 
тэн: 2-қышқылдық, 2 - негіздік. Мыс катионы 
мен күкірттің атомы қышқылдар, оттектің аниондары 
0
2
~ мен сульфат анионы S0
4
 теріс зарядты негіздік 
қасиетке ие болады. Оны мынадай химиялық әрекетте-
сулердің теңдеулері арқылы дәлелдейік: 
0 
Си
+2 
0 
:0~ 
о~ 
ө 
0 
қ 
н 
т 
т 
н 
қ 
т 
т 
т 
н 
қ 
21 

Абай атындагы Қаз¥ПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
Си-
қысқарған түрі: 
1 Zn
2
* Си а-қ 
реакциясы 
т -
катионы 
CuSOl+ BaCl
2
 = CuCl
2
 + BaSOi l қысқарған түрі: 
so-
н 
BqS0
4
} қ-
реакциясы 
Мыс сульфатын қыздырғанда молекулаішіндік тотығу-тотықсыздану процесі нәтижесінде үш өнімнің 
түзілуін, соның ішінде негіз Q
2
~ ионының оттекке айналуын, ал тотығу дэрежесі +6 тең күкірт атомы, 
—- тотығу дәрежелі тұрақты өнім түзе отырып, қышқылдық қасиет көрсетіп отырғандығын көруге 
болады. Яғни бұл химиялық реакциядан мыс сульфатына тән әрі қышқылдық, әрі негіздік химиялық 
әрекеттесулер айқын көрініп тұр. 
+  6 - 2 
2Си5і 
қ қ, 
н 
2Си 
+ 4 
25С 
а-қ 
реакциясы 
4. Азоттың белгілі оттекті қышқылдарының ішінде бос күйінде тұрақты болып келетін - азот қышқы-
лының мүмкін болатынын химиялық әрекеттесулерін сипаттайтын реакция типтерін оның құрылымдық 
формуласына сүйене отырып анықтап көрейік. Оның құрылымдық формуласында әрбір атомның 
нысанының үстіне тиісті тотығу дәрежесін көрсете отырып, қышқылдық-негіздік қасиетіне сай реакция 
типтерінің санын анықтаймыз. 
Оған химиялық эрекеттесудің 4 типі тэн: 2-қышқылдық, 2 
- негіздік. Сутек катионы И ~ мен азот атомы қышқылдар, ал 
оттек аниондары 0~~ мен нитрат анионы л
:
0^ теріс зарядты 
негіздік қасиет көрсетеді. Оны дәлелдеу үшін мынадай 
химиялық әрекеттесу теңдеулерін қарастырайық: 
н 
н 
қысқарған түрі: 
СаС0
3
 + 2HN0
3
 =  C Q ( J V 0
3
)
2
 + Н
2
0 + СО 
COi 2Н Н
2
 С0
2
 а-қ 
реакциясы 
н қ т т 
5 +
 2HN0
3
= Н
2
50±+ 2NO
 Т қысқарған түрі: 
2NC SO?~ 2N0
 а-қ 
реакциясы 
н т- т 
анионы 
Азот қышқылын қыздырғанда молекулаішілік тотығу-тотықсыздану процесі нәтижесінде үш өнімнің 
түзілуін, соның ішінде негіз 0~~ ионының оттекке айналуын көруге болады. 
+ 5 - 2 
4НМ0
Э 
қ қ, н 
+ 4 
2R. 
а-қ 
реакциясы 
Енді азоттың атомына сай қышқылдық реакцияның түріне тоқталайық. Тотығу дэрежесі

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: