Значение приставок и частей сложных слов

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж. 
91 
Эндо- … внутри. 
Эпи- … на, над. 
В  каждом  изучаемом  разделе  учительдолжен  выделить  основные  понятия,  обеспечить  развитие 
понятий,  установить  внутри  и  межпредметные  связи.  Над  каждым  термином  должна  идти  целенаправ-
ленная работа осмысления, определения, правильное понимание сущности понятий. Можно использовать 
логический прием анализа и синтеза в системе перехода от происхождения термина к его семантике, т.к. 
вряде  случаев  смысловое  значение  указанных  слов,  совпадает  с  основным  содержанием  того  понятия, 
которое определено термином. Соединив смысловое значение двух указанных слов, образующих термин, 
учащиеся сами определяют его смысловое значение [7]. 
В процессе изучения  курса  «Биология. Животные».  «Биология. Человек»  учащиеся встречают новые 
слова,  не  всегда  понятные  и  трудные  для  запоминания.  Учащиеся  должны  уметь  излагать  учебный 
материал с использованием специальной литературы. Учащиеся иногда не понимают смысл специальных 
терминов,  поэтому  перед  началом  урока  необходимо  записать  термины  на  доске  с  соответствующим 
переводом  значения  слов  ипояснением  его  происхождения.  Эффективнее  применять  в  работе  с  терми-
нами терминологические диктанты по темам. На первых уроках ведется работа с терминами,в следующих 
урокахможно провести диктант [8]. 
Целенаправленная  систематическая  работа  с  экологическими  терминами  и  понятиями  помогает 
развить любознательность и интерес к предмету, усваивать и углублять биологические знания, и является 
одним из путей повышения качества знаний обучающихся. 
 
1.  Маханева М.Д. Экологическое развитие детей школьного возраста. - М.: АРКТИ, 2004. - С. 31-34 
2.  Гайсин  И.Т.,  Хусаинов  З.А.,  Хазеев  Г.Х.  Экологическое  образование  школьников.  Учебно-методическое 
пособие. – Казань: КГПУ, 2002. – 96 с. 
3.  Ветров А.А. Продуктивное мышление и ассоциация. – М., 1980. 
4.  Усова А.В. Формирование у школьников научных понятий в процессе обучения. – М., 1986. - С. 55-58. 
5.  Дайри Н.Г. Основное усвоить на уроке. – М., 1987. - С. 3-17. 
6.  Методика  преподавания  биологии:  учебник  для  студ.  Высш.  учеб.  заведений /  (М.А. Якунчев,  О.Н.  Волкова, 
О.Н. Аксенова и др.) под ред. М.А. Якунчева. - М.: Издательский центр «Академия», 2008. - 320 с. 
7.  Никишов А. И. Теория и методика обучения биологии - М.: Колос, 2007. - 304 с. 
8.  Общая методика обучения биологии в школе/ Т.В. Иванова, Е.Т. Бровкина, Г. С. Калинова и др.; под ред. Т.В. 
Ивановой. - М.: Дрофа. 2010. - 271 с.  
 
Резюме 
Мақалада экологиялық ұғымдар және терминдерді биология сабақтарында қалыптастыру мәселелері қарастыры-
лады.  Мұғалімнің  алдында  тұрған  міндет,  күрделі  және  көлемді  материалды  қолжетімді  есте  сақталатындай  және 
қолжетімді  ететіндей  педагогикалық  әдіс  тәсілдерді  табу.  Оқушыларда  теорялық  ұстанымдар  мен  ұғымдар  негіз 
болатын биологиялық білім білім қалыптастыру және өмірдің әртүрі деңгейінде пайдалану, экологиялық ұғымдарды 
меңгерумен  және  қолдану  үдерістерімен  де  тығыз  байланысты.  Барлық  бұл  шарттар  ойдың  дамуы  үшін,  тәлім-
тәрбие үдерісіне жағдай жасау қажет.  
Оқу  процесінде  белгілі  проблемаларға  жолыққанда,  оны  шешу  жолында  қатысушылар  құрылымдылық  түсінік 
арқылы  өз  ойын  жинақтайды.  Белгілі  бір  жағдайда  оқытушы  жаңа  түсінік  беруі  мүмкін  немесе  атап  көрсетеді. 
Ақырында, нысанға келтірілген абстракт ойдың, көрсеткіштерін танып өзінің ұғымын белгілі бір тәжірбиеде пайда-
лану болып табылады. Алайда бұл ретте аталмыш ұғымды қайталауды және бекітуді ұмытуға болмайды. Жаңғырту 
аса  маңызды  роль  ойнамайды.  Себебі  белгілі  бір  жағдайда  оқытушы  жаңа  түсінік  береді  немесе  қатысушыға  сол 
түсініктердің  анықтамасы  көрсетілген  карточкалар  таратады  болмаса,  оқытушының  көмегімен  жүйелі  құрылымға 
анықтама береді. 
Түсінік – бұл адами ойлану формасы, ортақ және негізгі белгілерді көрсету, берілген пәннің басқа пәнмен қаты-
насы, оның пайда болуы мен дамуы. Оқытушы өзінде бар білімді, құрылымдылық түсінік арқылы айтуға міндетті. 
Құрылымдылық түсінік процесінің күрделілігі, абстрактты ойдың қарама-қарсы жүруінде. Құрылымдылыққа түсінік 
беру ғана емес, оған деректер бағалау, сараптама, қорытынды жұмыс жасау немесе сабақты ауызекі талқылау керек. 
Бұлақты  сөздер:-  ойдың  дамуы,  ұғымдарды  қалыптастыру,  ұғымын  белгілері,  танымның  пішіні,  салыстыру, 
анализ, синтез, абстракциялау, жинақтау. 
 
Summary 
The article deals with the problem of formation of ecological concepts and terms in biology classes.The teacher faces with 
the task to find teaching methods to complex and volumetric factual material became more available and memorable. The 
formation  of  students'  knowledge  in  biology,  which  are  based  on  the  concepts  and  theoretical  propositions  are  closely 
interconnected and the process of learning and the application of environmental concepts, an indication of the specificity of 
their  content  for  individual  levels  of  life  organization.  All  this  should  create  conditions  for  the  development  of  students' 
thinking in the learning process. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г. 
92 
The learning processfaces with a specific problem, which must to be resolved; the student goes to the understanding of the 
problem  through  the  formation  of  concepts,  understanding  of  their  relations,  which  in  fact  is  the  process  of  thinking. 
Depending on the situation, the teacher during the introduction of new concepts eitherdistinguishes essential features of the 
concept andgives students cards on which these concepts are written, or the students by themselves underteacher’s supervision 
independently are making an analysis of new concepts. Thus, the indicators of generated abstract thinking are the recognition 
of the concept based on its individuality and the ability to use the concept in practice. However, we must not forget about the 
repetition and consolidation of the concept. The Playing often has an important role in the formation of concepts. 
The concept - a form of human thinking, which are expressed in general and essential features of things, connection of 
each  subject  with  the  other,  its  origin  and  development.  The  teacher  should  use  already  available  knowledge  through 
discovery  and  combination  of  which  is  turn  into  the  formation  of  the  concepts.  The  complexity  of  the  concept  formation 
process is that it occurs in parallel with the formation of abstract thinking. For its formation requires not only concepts, but 
also the facts, the cause-and-effect relationships evaluations, inferences and conclusions, work  with whom and over which 
occurs directly in the classroom. 
Tags: thinking, formation of concept,signs of concepts, forms of knowledge,сcomparison, analysis, synthesis, abstraction, 
generalization 
 
ӘӨЖ 394/395+18 
 
ХИМИЯ САБАҒЫНДА ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІН ҚОЛДАНУ 
 
З.О. Өнербаева – п.ғ.к., Абай атындағы ҚазҰПУ,  
жаратылыстану пәндерін оқыту технологиясы кафедрасының доценті 
 
Проблемалық  оқыту технологиясын пайдалану  оқушының танымдық, ізденушілік іс-әрекеттерін жандандырып, 
оның шығармашылық ойлауын дамытады. Мұндай технологияны пайдаланудың мақсаты – оқушы мен мұғалімнің 
проблемалық ойлау қабілетінің дамуына ықпал ету болып табылады. Проблеманы жасау формаларына проблемалық 
сұрақ, проблемалық есеп, проблемалық тапсырмалар жатады. Проблеманы жасаудың формаларын шешу әрқашанда 
жаңа іс-әрекет тәсілдермен іздеумен байланысты болады. 
Проблемалық сұрақтың ерекше белгілеріне: күрделілігі, оның қарама-қайшылықты формада болуы; кең мазмұн-
ды, қызықты формада, оқушы үшін күрделілік деңгейі лайық болуы жатады. 
Проблемалық оқыту технологиясымен жұмыс жасай отырып, мұғалім сапалық түрде жаңа нәтиже алады: оқушы 
ақпараттарды іздеудің жаңа тәсілдерін меңгереді, ойлаудың проблемалқ деңгейі жұмыс жасайды. 
Проблемалық жағдаят – проблемалық оқытудың негізгі сатысы. Оның көмегімен ой, танымдық қажеттілік ояна-
ды, ойлау  белсендіріледі, дұрыс қорытындыларды қалыптастыру үшін жағдайлар ұйымдастырудың қажетті шарты 
болып табылады. 
Түйін сөздер: проблемалық оқыту, проблемалық сұрақ, проблемалық тапсырма, проблемалық есеп, проблемалық 
жағдай, проблемалық оқытудың мақсаттары, проблемалық оқытудың міндеттері, проблемалық оқыту технологиясы, 
проблемалық  болжау,  проблеманы  шешу,  проблеманы  қабылдауға  дайындық,  болжамды  дәлелдеу,  проблеманы 
тұжырымдау, проблеманың шешімін тексеру және бағалау. 
 
«Проблемалық  оқыту,  оқытудың  жаңа  ұстанымы,  ол  қазіргі  кезеңде  ең  өзектң,  оны  іс-тәжірибеге 
енгізу қажет және де дидактикаға оқытудың әдіс, жүйесі, типі, түрі, не формасы мағанасында емес, оқыту 
формасы мағанасында енеді» - дейді Э.Г. Мингизов. 
Проблемалық  оқыту  –  оқытудың  жаңа  типі.  Ол  түсіндірмелі-иллюстративтік  әдісті  алмастырып, 
оқущылардың шығармашылық ізденіс негізінде білім алуына негіз бола алады. 
Дәстүрлі оқыту мен проблемалық (мәселілік) оқыту арасындағы негізгі ерекшелік, айырмашылық екі 
жайттан көрінеді: 
1)  педагогикалық үдерісті ұйымдастыру мақсатынан; 
2)  қағидасынан; 
Дәстүрлі  оқыту  мақсаты  –  таным  нәтижелерін  меңгеру,  оқушыларды  ғылым  негізіндері  білімімен 
қаруландыру,  оларға  тиіс  іскерліктер  мен  дағдыларды  сіңіру  болса,  ал  проблемалық  оқыту  мақсаты  – 
ғылыми таным нәтижелерін, білім деңгейін, іскерлігі мен дағдысын қалыптастырып қоймай, бұл нәтиже-
лерге жету жолының өзін де, меңгерту,  оқушының танымдық дербестігін қалыптастырып, оның шығар-
машылық ізденіс үстіндегі алғырлығы мен ойшылдығын арттыру, қабілеттерін дамыту. 
Проблемалық  оқыту  бағдарламаланған  оқыту  жүйесі  сияқты  білім  берудің  белсенді  технологиясына 
жатады.  Оның  негізінде  қандай  да  бір  тапсырманы,  проблеманы  шешу  жатады.  Проблема  гректің 
«problema»  –  тапсырма  сөзінен  алынған.  Кең  мағынада  проблема  –  теориялық  және  тәрбиелілік  қиын, 
шешілмеген, шешуді және зерттеуді талап ететін сұрақ дегенді білдіреді. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж. 
93 
Психологиялық сөздікте төмендегідей анықтама беріледі: «проблема субъектінің қиындық пен қарама-
қайшылықты  білімі  мен  тәжірибесі  арқасында  қалыптасқан  жағдайда  шешу  мүмкіндігі  жоқтығын 
түсінуі». 
Проблемалық оқыту – мұғалім басшылығы мен қиын мәселелерді туғызу және оқушылардың белсенді 
түрде өз беттері мен ол мәселелерді шешу. Қорытындысында олардың ойлау қабілеттері дамып, шығар-
машылық іскерліктері мен дағдылары қалыптасуына жағдай жасайды. 
Проблемалық  оқытудың  қалыптасу  тарихына  үңілсек,  сократ  өзінің  шәкірттерін  логикалық  ойлауға, 
зерттеулердің  нәтижелерін  табуға  бағыттап  отырған.  Руссо  білімді  игеруде  ситуациялар  қоюға  мән 
берген.  Проблемалық  оқытудың  ең  керекті  әрекеті  ізденіс  болса,  оны  өз  тәжірибесінде  қолданған 
ғалымдар қатарында Песталоцци мен Дистервергтің еңбегі зор. Оқытудың осы әдісінің негізін қалап, оны 
жоспарлы  түрде  іске  асырған  Д.Дьюн  болды.  Кейінннен  оқытудың  осы  түріне  қарай  Д.Бруннер, 
И.Лернер, Т.В. Кудрявцев, А.М. Матющкин, М.И. Махмутов зор үлес қосты. 
Проблемалық оқытудың мақсаты – ғылыми таным нәтижелерін, білім жүйесін ғана меңгеріп қоймай, 
сонымен бірге бұл нәтижелерге жету жолының өзін де, процесін меңгеру, оқушының таным дербестігінің 
қалыптасуы, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту. Проблемалық оқыту – ойлау операциялары мен 
оқушылардың  ізденіс  әрекетінің  заңдылықтарын  ескере  отырып  жасалған  оқу  мен  оқытудың  бұрыннан 
мәлім тілдерін қолдану ережелерінің жаңа жүйесі. Сондықтан да көбінесе мектеп оқушыларының ойлау 
қабілеттерін дамытады және сенімдерін қалыптастыруда қамтамасыз етеді. 
Проблемалық  оқытудың  басқа  әдістерден  айырмашылығы  –  білім  оқушыларға  дайын  күйінде 
ұсынылмайды,  керісінше,  олардың  алдына  белгілі  бір  проблеманы өз  бетінше  шешу  міндеті  қойылады. 
Осылайша іздену әрекеті барысында шешімді оқушылардың өзі тауып, білімді игеруге жол ашады. 
Проблемалық  оқыту  «проблема»,  «проблемалық  сұрақ»,  «проблемалық  тапсырма»,  «проблемалық 
жағдай» деген ұғымдарды қамтиды. 
Проблема дегеніміз – субъектінің өзінде бар іздену құралдарымен (білім, икемділік, іздену тәжірибесі 
және  т.б.)  шешуге  болатындай  жағдай.  Кез  келген  сұрақ,  тапсырма  проблема  бола  бермейді.  Олардың 
проблемалық  болуының  негізгі  шарты  –  оларға  жауап  іздеуде  оқушыға  даяр  жауап  не  үлгі  болмайды 
және ол өзінің білетіні мен білмейтінің арасындағы қайшылықты басқаша айтқанда, берілген проблеманы 
шешуге керекті білімнің немесе тәсілдің онда жетіспей тұрғанын сезінеді. 
Проблемалық  жағдай  –  деп  пайда  болған  құбылыстар,  фактілерді  адам  түсіндіре  алмай  қайшылық 
жағдайға ұшырауын айтады. 
Проблемалық  тапсырма  –  әрекеттің  біразын  қамтиды,  оны  шешу  үшін  оқушыларға  өздігінен  біраз 
ізденістер жасауға тура келеді. Мысалы, Тәжірибелік жұмысты орындаңыздар. 1 г мыс және 2-3 мл 0,1М 
темір (ІІІ) хлоридінің ерітіндісін құйыңдар. Не байқалды? Байқаған өзгерістерді дәптерлеріңізге жазыңыз-
дар.  Бұл  сіздерді  қызықтырды  ма?  Реакция  теңдеуін  құрастырыңыздар.  Fe
+3
ионы  қандай  қасиет  көрсе-
теді? Бұл – аса ірі оқу-танымдық тапсырма. Бұл тапсырма шешімі арнайы ізденісті, жетіспейтін мәліметті 
талап етеді. 
Сондықтан, осы қиыншылықтардан шығудың жолын қарастырып, іс-әрекетіне көшеді. Проблемалық 
жауап  кезеңінде  оқушының  іс-әрекеті  ойлаумен,  пайымдаумен  өз  бетінше  ізденумен  сипатталады. 
Проблемалық  оқыту  тек  проблемалық  жағдай  тудырып  қана  қоймай,  сонымен  қатар  оны  дұрыс  шеше 
білу  тәсілдерін  меңгертуді  де  қажет  етеді.  Ол  үшін  мұғалім  оқушының  тақырыпта  кездесетін  ой,  пікір, 
қайшылықтарын  дұрыс  аңғаруына  жағдай  жасап,  оны  шешудің  жолдары  мен  тәсілдерін  меңгертуге 
өздігінен ізденудің, зерттеудің амалдарын үйретуге тиіс. Мұның басты жолы – дұрыс ойлай білуге баулу. 
Көптеген  педагогтар  мен  психологтардың  сараптамасы  бойынша  әр  түрдегі  жаттығулардың  тиімділігі, 
олардың нұсқалық сипаттама болуында.  
Проблемалық тапсырмалар сабақты түсіндірудегі қорытындылардың қандай және қалай пайда болған-
дығын дәлелдейді және логикалық ойлауға, ғылыми іздену жолына бағыттайды. Проблемалы тапсырма-
лар сезімге молырақ әсер етеді де, оқушының қызуғушылығын, білімге іштей құмартушылығын дамыта-
ды.  Құмартушылық,  қызуғушылық  оқушыны  өздігінен  ізденуге  жетелейді.  Ізденіссіз  шығармашылық 
ойлау  жоқ.  Проблемалық  тапсырма  нәтижесі  оқушының  өз  бетінше  еңбектенуіндегі  дағдысы  мен 
қабілетінің іскерлігінің жетілген, ең жоғары сатысы деуге болады. 
Проблемалық оқытудың мақсаттары: 
  логикалық, ғылыми, шығармашылық ойлауды үйрету; 
  оқушыларда  тек  білімді  қалыптастырмай,  оқу  материалын  дәлелдеді  және  сенімді  етіп  жасау, 
ғылыми, диалектикалық-материалистік дүниетаным қалыптастыруға негізделген білім беру; 
  білімнің  беріктігін  қалыптастыруға  ықпал  ету,  өйткені  оқушылардың  өз  бетімен  тапқан  ақпарат-
тары есте жақсы сақталады; 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г. 
94 
  оқушының  эмоциялық  өрісіне  әсер  ету,  яғни  оларға  өз  күшінің  сенімділігіне,  ойлау  іс-әрекетінің 
күрделілігіне қанағаттандыру сияқты сенімдер қалыптастыру; 
  ізденіс және зерттеушілік іс-әрекетінің қарапайым дағдыларын қалыптастыру; 
  оқушының білуге ұмтылу ынтасына мән бере отырып, оның ілімге деген танымын қалыптастырып, 
қызуғушылығын жебеу арқылы белсенділігін дамыту. 
Проблемалық оқытудың міндеттері М.И. Махмутов жалпы және арнайы міндеттер деп екіге бөлді: 
Проблемалық оқытудың жалпы міндеттері: 
  оқушылардың білім жүйелері мен ақыл-ой және практикалық қызмет тәсілдерін меңгеруі; 
  оқушылардың танымдық дербестігі мен шығармашылық қабілеттерін дамыту; 
  мектеп оқушыларының диалектикалық-материалистік ойлауын қалыптастыру. 
Проблемалық оқытудың арнайы міндеттері: 
  білімді шығармашылық жолмен меңгеру дағдыларына тәрбиелеу; 
  білімді  шығармашылық  қолдану  дағдыларына  (меңгерген  білімдерді  жаңа  ситуацияға  қолдану) 
және оқу проблемаларын шешу шеберлігіне тәрбиелеу; 
  шығармашылық қызмет тәжірибесін қалыптастыру және жинақтау; 
  оқытудың ғылыми дәрежесін арттыру; 
  ғылыми дүниетанымды қалыптастырудың тиімділігін арттыру. 
Қазіргі таңда проблемалы оқыту технологиясын мынадай жетістіктерді көрсетті: 
1.  оқушылардың нақты ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға жағдай жасайды. 
2.  Оқушылардың өзіндік көзқарасының болуын қамтамасыз етеді. 
3.  Оқушының танымдық қызығушылығын қалыптастырады. 
4.  Оқушының ойлау қабілетін дамытады. 
5.  Оқушыларды шығармашылық ізденіске жетелейді, меңгеретін құбылыстарын ашуды көздейді. 
Бірақ бұл технологияның мынадай кемшіліктері де бар: 
1.  Практикалық білік пен іскерліктерді қалыптастыруды ұдайы тиімді бола бермейді. 
2.  Басқа  оқыту  технологиясымен  салыстырғанда  бірдей  көлемдегі  білімді  меңгеруге  көп  уақытты 
қажет етеді. 
Қорыта айтатын болсақ, проблемалық оқыту технологиясының мүмкіндіктері: 
1.  Оқушының жаңа ұғымды өз бетінше, шығармашылық іс-әрекетке бағыттайды. 
2.  Оқушылар алдына танымдық проблеманы бірізді және мақсатты қоюды көздей отырып, мұғалімнің 
көмегімен жаңа білімді меңгереді. 
3.  Ойлаудың  ерекше  түрін  қамтамасыз  етеді,  оқушылардың  білімі  берік,  сондай-ақ  алған  білімді 
шығармашылықпен өзтәжірибесінде пайдалана алады. 
Осыған орай, проблемалық оқытудағы мұғалім мен оқушының өзара іс-әрекеті мынадай болмақ: 
 
Кесте 1 
Кезең 
Мұғалім іс-әрекеті 
Оқушы іс-әрекеті 
1 
Проблеманың мәнін ұғынатындай сұрақ қою 
Проблеманы  қою,  меңгерген 
білімді өзектендіру. 
2 
Бағыттау 
Проблеманы түсіну. 
3 
Жетелеуші сұрақтар қою, керек ақпарат, мәлімет беру  Болжам жасау, оны негіздеу. 
4 
Бағыттау 
Болжамды 
тексеру, 
проблеманы шешу. 
5 
Бақылау сұрақтарын қою, нақтылау, түзету. 
Шешімді  тексеру,  алғашқы 
мәліметті салыстыру. 
6 
Шешім жасаудағы оқушы іс – әрекетін талдау 
Шешімді 
талдау, 
жіберген 
қателіктерге сараптама жасау. 
7 
Шешімнің  нәтижесін  келесі  оқу  іс  –  әрекетімен 
байланыстыру 
Жалпылау  және  жаңа  оқу 
материалына көну. 
 
Оқытуда проблемалық жағдаят жасаудың және оны шешудің жолдары. 
Химияны оқытуда проблемалық жағдаят туғызудың бірнеше тәсілдері бар. Олар: 
1.  Оқушыларға белгісіз және түсіндіруді қажет ететін деректерді хабарлау немесе көрнекі көрсету. 
2.  Оқушының білімі мен қарастырылатын фактілер арасында қарама-қайшылық туындау. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж. 
95 
3.  Белгілі теория негізінде фактілерді түсіндіру; 
4.  Белгілі  теория  негізінде  болжам  жасап,  оны  практика  жүзінде  тексеру  (химиялық  эксперимент 
арқылы); 
5.  Бастапқы шарттары мен нәтиже берілгенде шешімнің тиімді жолын табу; 
6.  Берілген шарттар бойынша шешімді өз бетінше табу; 
7.  Тарихи принципті қолдану; 
Оқушыларға  белгісіз  және  түсіндіруді  қажет  ететін  деректерді  хабарлау  немесе  көрнекі  (демон-
страциялық талдаулар) көрсету. 
Мәселен 9-ншы сыныптағы көміртек тақырыбын қарастырайық. 
1-кезең. Проблеманы қабылдауға дайындық. 
Мұғалім оқушыларға «Өмірде жай зат – көміртекпен кездестіңіздер ме?» деген сұрақ қояды. 
Оқушылар тас көмірді және ағаш көмірді еске түсіреді. 
2-кезең. Проблемалық жағдай құру: 
Мұғалім алмаз, көмір, графитті көрнекі етіп көрсетеді және осы заттар ауада жанғанда көмірқышқыл 
газ түзілетінін айтады. 
Алмаз + О = CO
2
 
Графит + О = CO
2
 
Көмір + О = CO
2 
Қарама – қайшылықтың тууы: әр түрлі заттардың оттекпен бір өнім түзуі. 
3-кезең. Проблеманы тұжырымдау: 
Оқытушы оқушыға проблема тудыру үшін қандай сұрақтар қоюды ойластырады. 
  Алмаз, графит, көмірдің құрамы қандай? 
  Бұл заттардың физикалық қасиеті қандай? 
  Бұл заттардың химиялық қасиеттері неліктен бірдей, ал физикалық қасиеттері әртүрлі? 
  Осы заттарды жалпы қалай атауға болады? 
4-кезең. Проблеманы шешу. 
Қойылған  сұрақтардың  барлығы  көміртектің  аллотропиялық  өзгерістерінің  болуымен  түсіндіріледі. 
Осы  сұрақтардың  барлығы  жағдаят  шешуге  бағытталған,  сондықтан  оларды  кезең  –  кезеңмен  қоюға 
болады. Бірнеше кішіпроблемалар туғызу арқылы үлкен проблеманы шешеміз. 
Жауаптары: 
  Алмаз,  графит,  көмір  –  жай  заттар.  Олар  көміртектен  түзілген.  Жану  өнімі  СО
2
  оттек  пен 
көміртектен тұрады; 
  Алмаз, графит, көмірдің физикалық қасиеттерін сипаттайды: алмаз қатты, графит жұмсақ және т.б. 
  Оқушылар алмаз, графит, көмірдің физикалық және  химиялық қасиеттерін салыстырады; физика-
лық  қасиеттеріндегі  айырмашылықтарды  және  химиялық  қасиеттеріндегі  ұқсастықтарды  көрсетеді. 
Соның  нәтижесінде  мынадай  қорытындыға  келеді:  осы  заттардың  айырмашылығы  олардың  ішкі 
құрылымында деп тұжырымдайды. 
5-кезең. Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу. 
Мұғалім  алмаз  және  графиттің  кристалдық  торларын  көрнекі  түрде  көрсетеді,  көмір  мен  күйенің 
аморфты құрылысын түсіндіреді. 
Оқушылар осыған дейін қарастырған оттек пен күкірт қасиеттеріне тән құбылысты еске түсіреді, яғни 
құрамы бірдей, бірақ қасиеттері әр түрлі заттар аллотропиялық өзгерістер деп, ал құбылысты аллотропия 
деп айтанынын ортаға салады. 
Осы тақырып бойынша проблемалық жағдаятты басқаша құруға бола ма? Мысалы: 
Мұғалім  аллотропиялық  түр  өзгерістерді  көрнекі  түрде  көрсетіп,  бұл  құбылыстың  неліктен  мүмкін 
болатынын түсіндіру. 
 
Оқушының білімі мен қарастыралатын фактілер арасындағы туындаған қарама-қайшылықты 
пайдалану. 
Ары қарай келесі бір тақырып. «Тұздар гидролизі» тақырыбын қарастырайық. 
1-кезең. Проблеманы қабылдауға дайындық. 
  Оқытушы  қышқылдар,  негіздер  және  тұздардың  ерітінділерінің,  дистильденген  судың  реакция 
ортасын көрнекі түрде индикатор көмегімен анықтайды. 
  Оқушылар көрсетілген тәжірибені мұқият қадағалап, байқағандарын кестеге толтырады (1-кесте). 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г. 
96 
1-кесте. Индикатордың түсі және реакция ортасы. 
 
№ 
Лакмус ерітіндісі 
Ортаның 
түсі 
Реакциясы ортасы 
рН 
Тұздардың типтері 
1 
2 
3 
4 
 
5 
 
6 
 
7 
8 
 
9 
 
Н
2
О 
НСl 
NaOH 
NaCl 
 
NH
4
Cl 
 
CH
3
COONa 
 
CH
3
COONH
4 
AlCl
3
 
 
Na
2
CO
3 
Күлгін 
Қызыл 
Көк 
Күлгін 
 
Қызыл 
 
Көк 
 
Күлгін 
Қызыл 
 
Көк 
 
Бейтарап 
Қышқыл 
Сілті 
Бейтарап 
 
Қышқыл 
 
Сілті 
 
Бейтарап 
Қышқыл 
 
Сілті 
 
7 
<7 
>7 
7 
 
<7 
 
>7 
 
7 
<7 
 
>7 
 
 
 
Күшті 
қышқыл 
және 
күшті негіз 
Күшті  қышқыл  және  әлсіз 
негіз 
Күшті  негіз  және  әлсіз 
қышқыл 
Әлсіз қышқыл 
Күшті  қылқыл  және  әлсіз 
негіз 
Күшті  негіз  және  әлсіз 
қышқыл 
 
2-кезең. Проблемалық жағдаят құру. 
Осыған  дейін  қышқыл  ерітіндісінің  реакция  ортасы  –  қышқылдық,  ал  сілтілік  болатынын  оқушылар 
білді. Тәжірибе барысында жаңа факт, яғни тұздар ерітіндісінің ортасы қышқылдық немесе сілтілік болуы 
қосымша білімге сүйеніп, түсіндіруді қажет етеді. 
3-кезең. Проблеманы тұжырымдау. 
Тұздардың судағы ерітіндісінің индикаторларға қышқылдық немесе негіздік болуын түсіндіру. 
4-кезең. Проблеманы шешу. 
Мұғалім сынып оқушыларын топтарға бөледі және тапсырмалар ұсынады: 
  Тұздардың судағы ерітіндісіндегі қасиеттерін түсіндіру үшін әр түрлі идеялар ұсыну; 
  Әртүрлі идеяларды талдау және бағалау, бір тұжырымға келу; 
  Әр топтың жауабын тыңдау. 
5-кезең. Проблеманың шешімін тексеру және бағалау. 
Мұғалім шешімдерді қорытындылайды. «Тұздар гидролизі» деген ұғым ендіреді, оқушылармен бірге 
осы ұғымға анықтама береді. Сонан соң оқушылармен басқа тұздарды қарастырады, алдын-ала олардың 
судағы  ерітіндісіндегі  реакция  ортасы  туралы  болжам  айтуға  және  оны  эксперимент  түрінде  тексеруге 
мүмкіндік береді. 
Сонымен, проблемалық оқыту технологиясын білім беру парадигмасында пайдалану – оқушылардың 
логикалық ойлау қабілетін дамытады, оқу еңбегіне қызығушылығын арттырады, оларды өздігінен саналы 
жұмыс істеуге үйретеді, берік білімге, шығармашылыққа оқытудың жоғары нәтижесіне жеткізеді. 
 
1.  Бұзаубақова К. Проблемалық оқыту. // Қазақстан мектебі, 2005, № 2. - 27-32 б. 
2.  Занков Л.В. Избранные педагогические труды. – М., 1990. 
3.  Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. – М., 1996. 
4.  Эльконин Д.В., Занков Л.В. Проблемы развивающего обучения. – М., 1986. 
5.  Гальперин П.Я. Методы обучения и умственные развитие. – М., 1985. 
6.  Матюшкин А.М. Проблемные ситуации в мышлении и в обучении. // оконь В. Основы проблемного обучения. 
Пер. С.Польск. – М.: Просвещение, 1968. – С. 186-203. 
7.  Загвязинский В.И. Теория обучения: современная интерпретация. - М., 2006. 
8.  Махмутов М.И. Организация проблемного обучения в школе. – М.: Просвещение, 1977. – 240 с. 
9.  Лернер И.Я. Пробленое обучение. – М.: Знание 1974. – 64 с. 
10.  Өнербаева  З.О.  Проблемалық  оқыту  технологиясын  қолдану.  «Қазақстан  Республикасындағы 
психологиялық-педагогикалық  білім  берудің  заманауи  мәселелері»  респ.  ғыл-практик.  конф.  мат.  31  қаңтар  2014 
жыл. - 134-139 б. 

жүктеу/скачать 2,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: