АРАБ ЕТІСТІКТЕРІНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
18 
Араб  тіліндегі  етістіктерге  араб  лингвист  ғалымдары  мынандай  анықтамалар  береді:  «белгілі-бір 
уақытта іс-әрекеттің өту барысына негізделген сөз» [1, 18], «жеке лексикалық мағынасы және баяндауыш-
тың синтаксистік функциясы бар сөз» [2, 25], «лексикалық мағынасы нақты уақытты білдіретін мағына-
сымен сәйкес келген сөз» [3, 46]. 
Араб  етістіктерінің  тұйық  рай  формасы  жоқ,  сондықтан  түбір  етістік  делініп  шартты  түрде  өткен 
шақтағы ер тегі (музәккар) тұлғалы етістіктің жекеше түрінің 3-жағы қабылданған [4, 156]. Түбір – сөздің 
әрі  қарай  бөлшектеуге  келмейтін  мағыналы  түпкі  бөлшегі  екені  белгілі.  Араб  тілінде  түбір  етістікке 
харакаттардың (қысқа дауысты дыбыстардың қызметін атқаратын белгілер) қолданысы жатпайды. Себебі 
харакаттар  дауысты  дыбыстардың  таңба  арқылы  емес,  диакритикалық  белгілер  арқылы  беріледі.  Үш 
әріпті түбір сөздердің ішіндегі өткен шақ формасындағы үш әріпті түбір  етістіктер ғалымдар тарапынан 
жан-жақты  зерттеліп,  бірнеше ғылыми  еңбектер  жазылған.  Өйткені,  осы  формадағы  етістіктер  араб  тілі 
грамматикасында негізгі сөз тудырушылар және етістіктің осы – келер шағы мен бұйрық райының жікте-
луінің түбірі болып саналады. Олардың өткен шағы үш түрлі формада жасалады: ( َﻞَ ﻌَﻓ
) фаала, (
 
 ِ ﻊَﻓ
) фаила, 
(
 َﻞُﻌَﻓ
)  фаула.  Араб  тілі  грамматистері  түбір  етістіктерінің  бірінші  буынын  ﻞﻌﻔﻟا  ءﺎﻓ  –  фау  л-фиыл,  екінші 
буынын ﻞﻌﻔﻟا ﻦﯿﻋ   
– айну л-фиыл, үшінші буынын ﻞﻌﻔﻟا مﻻ – ламу л-фиыл деген терминдік атау берген.
 
Фаала 
( َﻞَ ﻌَﻓ
) формуласымен жасалған етістіктер іс-әрекетті білдіреді, фаила ( َﻞِ ﻌَﻓ
) формуласымен жасалған етістік-
тер іс-әрекеттің жай-күйін білдіреді, фаула (
 
  َ ﻞُﻌَﻓ) формуласымен жасалған етістіктер іс-әрекеттің сапасын 
білдіреді. Мысалы: ( َﺐَﺘَﻛ) катаба- жазу; фахима (
 
  َ ﻢ ِ ﮭَﻓ
) – түсіну; сағура ( 
 
  َ ﺮُﻐَ ﺻ
)–кішірейу. 
Араб етістіктерінің морфологиялық белгілері: 
-  етістік  шақ  категориясына  (өткен  шақ,  осы  шақ,  келер  шақ  және  т.б.),  жақ  категориясына  (I –
жақ- аль-мутакаллим, II-жақ -аль-мухатаб, III-жақ- аль-ғайб) және уақытқа бағынады; 
- етістік тек категориясында өзгереді; 
- етістік «септеледі» (раф- атау септігі , насб –табыс септігі, жар-ілік септігі); 
- етістік соңына  
ﻦﯾﻮﻨﺘﻟأ
 (тануин) жалғанбайды;  
-етістікке 
لا
 (аль) артиклі жалғанбайды; 
-етістік тамарбутаға ( әйел тегінің белгісі) аяқталмайды;  
-етістік алдына көмекші сөздер тіркеспейді; 
- етістік алдына қаратпа сөздер келмейді. 
Араб тілінде  етістіктер құрылысы жағынан толымды ﺢﯿﺤﺼﻟا ﻞﻌﻔﻟا (ал-фиылу ас-сахих) және толымсыз 
ﻞﺘﻌﻤﻟا ﻞﻌﻔﻟا (ал-фиылу ал-муатал) болып екіге бөлінеді: 
1.  ﺢﯿﺤﺼﻟا  ﻞﻌﻔﻟا  (ал-фиылу  с-сахих)  Толымды  етістіктерде  түбір  құрамындағы  дауыссыз  дыбыстар 
өзгеріске түспейді және тиянақсыз дыбыстар ( ي،و،ا - а,у,и) кездеспейді. Мысалы: катаба, фахима, дараса 
және т.б. Олар іштей үш түрге бөлінеді:  
-  ﻢﻟﺎﺴﻟا  ﻞﻌﻔﻟا  (ал-фиылу  с-салим)    дұрыс  етістік.  Бұл  етістіктердің  құрамындағы  дыбыстар  дауыссыз, 
қайталанбайтын, тұрақталған дыбыстардан құралған. Мысалы: 
 
ﺢﺘﻓ  (фатаха) -ашу, ﻢﺳر (расама) -сурет салу,    
ﻢﮭﻓ (фахима) -түсіну; 
-  زﻮﻤﮭﻤﻟا  ﻞﻌﻔﻟا  (ал-фиылу  л-махмуз)  -  хамзалы  етістік.  Түбірі  үш  дыбыстан  құралған  бұл  етістіктің 
құрамындағы  дауыссыз  дыбыстардың  біреуі  хамзалы  болып  келеді.  Хамзалы  дыбыс  етістік  сөзінің 
басында
 أ
 ﺬﺧ    ‘ахаза -(алу) , не болмаса ортасында 
 
لﺄﺳ  – са‘ла(сұрау),   أﺮﻗ  - қара‘а (оқу)  не аяғында келеді.   
-    ﻒﻌﻀﻤﻟا  ﻞﻌﻔﻟا  (ал-фиылу  л-мудааф)  –  қосарланған  етістік.  Бұл  етістіктің  құрамындағы  екінші  және 
үшінші дауыссыз дыбыстар қайталанып келеді. 
 ّﺪﺷ – шадда (күшті болу),   ّدر  - радда (жауап беру),   ّﺰھ  - хазза (сілкілеу);   
2. ﻞﺘﻌﻤﻟا ﻞﻌﻔﻟا (ал-фиылу л-мутамал) – толымсыз  етістік.  Толымсыз етістіктерде түбір құрамындағы 
дауыссыз дыбыстардың біреуі, не болмаса, екі дыбысы тиянақсыз дыбыстардан құралады. Олар перфект, 
имперфект,  императив  формасында  жіктелгенде  құрамындағы  тиянақсыз  дыбыстар  өзгеріске  түсіп 
отырады. Мысалы: 
 
Перфект   
имперфект 
 
императив 
 
ﻞﺻو – уасала 
ﻞﺼﯾ – иасилу   
ﻞﺻ – сил 
ﻞﺟو – уажила 
 
ﻞﺟﻮﯾ – иаужалу   
ﻞﺠﯾإ – ижал 
لﺎﻗ – қала 
 
لﻮﻘﯾ – иақулу 
 
ﻞﻗ – қул 
ﻰﻣر – рама   
ﻰﻣﺮﯾ – иарми 
 
مرإ – ирми 
ﻰﻓو – уафа   
ﻰﻔﯾ – иафи 
 
ف – фи 
 
Бұл етістіктер өз алдына төрт түрге бөлінеді: 
а) لﺎﺜﻤﻟا ﻞﻌﻔﻟا (ал-фиылу л-мисал) – ұқсас етістік. Бұл етістіктерге 1-ші түбірі (ﻞﻌﻔﻟا ءﺎﻓ – фау л-фиыл) әлсіз 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
19 
(و) уау немесе (ي) йай дауыссыздарынан басталатын етістіктер жатады. Мысалы: 
 
ﺪﺟو – уажада (табу), ﺲﺒﯾ – 
иабиса (кебу), ﻊﺿو – уадаа (қойу).  
Ал  енді  олардың ұқсас  етістік деп аталу себебі, перфект, имперфект, императив формасында жіктел-
генде дұрыс етістік формасының жіктелуінен көп алшақтап кетпейді. Бұл жөнінде Б.М. Гранденің айтуы 
бойынша,  бастапқы  түбірі  әлсіз  дыбыстан  құралған  етістіктердің  II,  III,  V  және  VI  баб  формасы  және 
олардың осы бабтарда жіктелуі түбірі дұрыс етістіктердің II, III, V және VI баб формасы мен жіктелуінен 
еш айырмашылығы жоқ, ал, басқа бабтарда ұқсас етістіктер өзгеріп, түрленеді деген пікір айтады [5, 25]. 
б) فﻮﺟﻻا ﻞﻌﻔﻟا (ал-фиылу л-ажуаф) – бос етістік. Бұл етістіктің 2-ші түбірі (ﻞﻌﻔﻟا ﻦﯿﻋ – айну л-фиыл) әлсіз 
а  формасында  (алиф  арқылы  көрінеді)  беріледі.  Мысалы:  مﺎﻗ  –  қама  (тұрды),  عﺎﺑ  –  баа  (сатты);  مﺎﻧ  –  нама 
(ұйықтады);   
в) ﺺﻗﺎﻨﻟا  ﻞﻌﻔﻟا  –  нақыс  етістік  3-ші  түбірі  әлсіз  алиф  немесе  йа  дауыссыздарына  аяқталатын  етістіктер. 
Мысалы: ﺎﻋد – даа (шақырды), ﻰﻣر – рама (лақтырды), ﻰﺿر – радиа (риза болды);  
г) ﻒﯿﻔﻠﻟا ﻞﻌﻔﻟا Мүлде толымсыз етістік 1-ші және 3-ші түбірлері әлсіз дауыссыз дыбыстардан тұратын 
етістіктер. Мысалы: ﻰﻟو (жақын болу, басқару), 
 
ىﻮﻧ (ыңғайлану), ﻰﻓو (істеу); 
 
Сол  секілді  араб  тілінде  етістік  түбір  етістіктер  دﺮﺠﻤﻟا  ﻞﻌﻔﻟا  (ал-фиыл  ал-мужаррад)  және  туынды 
етістіктер ﺪﯾﺰﻤﻟا ﻞﻌﻔﻟا ал-фиыл ал- мазид) болып екіге бөлінеді.  
دﺮﺠﻤﻟا  ﻞﻌﻔﻟا  (ал-фиыл  ал-мужаррад)  түбір  етістіктер  өз  ішінен  тағы  да  екіге  бөлінеді.  Олар  құрамы  үш 
дауыссыз  дыбыстан  тұрады  ,  не  болмаса,  төрт  дауыссыздан  тұратын  түбір  етістіктер  жатады.  Мысалы: 
 ﻞﻤﻋ (амила),
 
 ﺪﻋو (уаада),
 
 لﺎﻧ (нала),
 
 ﻰﻣر (рама),
 
 جﺮﺣد (дахража), 
 
ﻟز
لﺰ (залзала). 
Үш дауыссыздан тұратын түбір етістікке бір, екі не үш аффикстердің жалғануы арқылы туынды етістік 
бабтары жасалады. Олар: 
Төрт  әріпті  туынды  етістік  формалары  ﮫﯿﻓ  ﺪﯾﺰﻤﻟا  ﻰﻋﺎﺑﺮﻟا  ﻞﻌﻔﻟا  үш  дауыссыз  етістікке  бір  әріп  қосылуы 
арқылы жасалады.  
Бес  әріпті  туынды  етістік  формалары  ﮫﯿﻓ  ﺪﯾﺰﻤﻟا  ﻰﺳﺎﻤﺨﻟا  ﻞﻌﻔﻟا  үш  дауыссыз  етістікке  екі  әріп  қосылуы 
арқылы жасалады.  
Алты  әріпті  туынды  етістік  формалары  ﮫﯿﻓ  ﺪﯾﺰﻤﻟا  ﻰﺳاﺪﺴﻟا  ﻞﻌﻔﻟا  үш  дауыссыз  етістікке  үш  әріп  қосылуы 
арқылы жасалады.  
Төрт әріпті туынды етістік формалары ﮫﯿﻓ ﺪﯾﺰﻤﻟا ﻰﻋﺎﺑﺮﻟا ﻞﻌﻔﻟا 
/لﺎﻌﻓا/  َ ﻞَ ﻌﻓَ أ
 туынды  баб формасы, دﺮﺠﻤﻟا ﻰﺛﻼﺜﻟا (ас-суласи ал-мужаррад) түбір  етістігінің алдына фатхалы 
алифтің أ қосылады. Түбірдің бірінші буыны  ﻞﻌﻔﻟا ءﺎﻓ сукундалады, ал екінші ﻞﻌﻔﻟا ﻦﯿﻋ және үшінші ﻞﻌﻔﻟا مﻻ 
буыны  фатхамен  харакаттану  арқылы  жасалады.  Ол  мына  формаға  сәйкес  келеді: 
  َ ﻞَ ﻌْ ﻓَ أ
–
 
 ُﻞِ ﻌْ ﻔُﯾ
  (афала  –
йуфилу)  мысалы: 
  َ م َ ﺮْ ﻛَ أ
–
 ُم ِ ﺮْ ﻜُﯾ
  (акрама-йукриму)  сыйлады, 
  َ ﻦَ ﺴْ ﺣَ أ
–
 
 ُﻦِﺴْ ﺤُﯾ
  (ахсана-йухсину)  жақсылап  жасады, 
 َ ﻞَ ﻌْ ﺷَ أ
–
 
 ُﻞ ِ ﻌْ ﺸُﯾ
 (ашала – йушилу) жандырды. 
 َﻓ
  ُﻞِ ﻋﺎَﻔُﯾ/ َ ﻞَ ﻋﺎ
–
 
/ٌ ﺔَ ﻠَ ﻋﺎَﻔُ ﻣ
 туынды бап формасы, دﺮﺠﻤﻟا ﻰﺛﻼﺜﻟا (ас-суласи ал-мужаррад) етістігінің түбіріндегі бірін-
ші ﻞﻌﻔﻟا ءﺎﻓ түбірден кейін созылыңқы алиф әрпінің қосылып, ал қалған екінші ﻞﻌﻔﻟا ﻦﯿﻋ және үшінші ﻞﻌﻔﻟا مﻻ 
түбірлері  фатхамен  харакаттануы  арқылы  жасалынады.  Ол  мына  формаға  сәйкес  келеді:
 
  َ ﻞَ ﻋﺎَﻓ
–
 
 ُﻞِ ﻋﺎَﻔُﯾ
(фаала-йуфаилу).  Мысалы:
  َﺪَھﺎَﺷ
–
 
  ُﺪِھﺎَﺸُﯾ
  (шахада  –  йушахиду)  (көрді), 
  َد َ رﺎَ ط
–
 
 ُد ِ رﺎَ ﻄُﯾ
  (тарада  –  йутариду) 
артынан қуды, 
  َ ﺢَ ﻣﺎَ ﺳ
 -
 
 ُﺢ ِ ﻣﺎَ ﺴُﯾ
 (самаха – йусамиху) кешірд. 
/ ٌﻞﯿِ ﻌْ ﻔَﺗ/  ُﻞِ ﻌَﻔُﯾ/َ ﻞﱠﻌَﻓ
  туынды  бап  формасы, دﺮﺠﻤﻟا  ﻰﺛﻼﺜﻟا  (ас-суласи  ал-мужаррад)  етістігінің  түбіріндегі  екінші 
ﻞﻌﻔﻟا  ﻦﯿﻋ-дің  шаддалануы  арқылы  жасалады,  ал  қалған түбірлері  фатхамен  харакатталады,  мына формаға 
сәйкес келеді: 
 َﻓ
  َ ﻞﱠﻌ
–
 
 ُﻞِ ّﻌَﻔُﯾ
 мысалы:
  َ مﱠﺪَﻗ
–
 
 ُ مِ ّﺪَﻘُﯾ
 (қаддама – йуқаддиму) берді, 
  َ ﻢﱠ ﻠَ ﻋ
–
 
 ُﻢِ ّ ﻠَ ﻌُﯾ
 (аллама йуаллиму) үйретті, 
  َ ب ﱠ ﺮَ ﺿ
–
 
 ُب ِ ّ ﺮَ ﻀُﯾ
 (дарраба – йударрибу) дайындалды. 
Бес әріпті туынды етістік формалары ﮫﯿﻓ ﺪﯾﺰﻤﻟا ﻰﺳﺎﻤﺨﻟا ﻞﻌﻔﻟا. 
  َ ﻞَ ﻌَﻔْﻧِ إ
/ ٌلﺎَ ﻌِﻔْﻧِ إ/
  туынды  бап  формасы,  دﺮﺠﻤﻟا  ﻰﺛﻼﺜﻟا  (ас-суласи  ал-мужаррад)  түбір  етістігінің  алдына  نإ 
қосылып,  түбірдегі  бірінші  ﻞﻌﻔﻟا  ءﺎﻓ  сукундалуы,  ал  қалған  екінші  ﻞﻌﻔﻟا  ﻦﯿﻋ  және  үшінші  ﻞﻌﻔﻟا  مﻻ  түбірлері 
фатхамен харакаттануы арқылы жасалып, мына формаға сәйкес келеді: 
  َ ﻞَ ﻌَﻔْﻧِ إ
–
 
 ُﻞِ ﻌَﻔْﻨَﯾ
 (инфаала – ианфаилу). 
Мысалы: 
  َ ﻖَ ﻠَ ﻄْﻧِ إ
–
 
 ُﻖِﻠَ ﻄْﻨَﯾ
 (инталақа -ианталиқу) алыстады, 
  َ ف َ ﺮَ ﺼْﻧِ إ
–
 
 ُ ف ِ ﺮَ ﺼْﻨَﯾ
 (инсарафа – йансарифу) кетті,   َ ﻊَﻓَﺪْﻧِ إ
–
 
 ْﻨَﯾ
 ُ ﻊِﻓَﺪ  (индафаа – йандафиу) итерілді. 
/ ٌلﺎَ ﻌِﺘْ ﻓِ إ/  َ ﻞَ ﻌَﺘْ ﻓِ إ
 туынды бап формасы, 
 
دﺮﺠﻤﻟا ﻰﺛﻼﺜﻟا (ас-суласи ал-мужаррад) түбір етістігінің алдына кәсралы 
алифтің أ бірінші  ﻞﻌﻔﻟا ءﺎﻓ-дан кейін фатхалы ت қосылады әрі сукундалады, ал қалған екінші ﻞﻌﻔﻟا ﻦﯿﻋ және 
үшінші ﻞﻌﻔﻟا مﻻ түбірлері фатхамен харакаттанады, ол мына формаға сәйкес келеді: 
 
  َ ﻞَ ﻌَﺘْ ﻓِ إ
–
 
 ُﻞِ ﻌَﺘْ ﻔَﯾ
(ифтаала – 
йафтаилу).  Мысалы:
  َ ﻊَ ﻤَﺘْ ﺟِ إ
–
 
  ُ ﻊ ِ ﻤَﺘْ ﺠَﯾ
  ижтамаа  –  йажтамиу)  жиналды, 
  َ ب َ ﺮَﺘْ ﻗِ إ
–
 
 ُب ِ ﺮَﺘْ ﻘَﯾ
  (иқтараба  –  йақтарибу) 
(жақындалды), 
 َ ﺮَ ﺼَﺘْﻧِ إ
 
–
 
 ُ ﺮ ِ ﺼَﺘْﻨَﯾ
 (интасара – йантасиру) жеңіске жетті.  
/ٌل َ ﻼِ ﻌْ ﻓِ إ/  ﱠ ﻞَ ﻌْ ﻓِ إ
  туынды  бап  формасы, دﺮﺠﻤﻟا ﻰﺛﻼﺜﻟا  (ас-суласи  ал-мужаррад)түбір  етістігінің  алдына  кәсралы 
алифтің  أ  қойылуы  және  үшінші  ﻞﻌﻔﻟا  مﻻ  түбірдің  шаддалануы  арқылы,  бірінші  ﻞﻌﻔﻟا  ءﺎﻓ    сукундалады,  ал 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
20 
қалған екінші ﻞﻌﻔﻟا ﻦﯿﻋ және үшінші ﻞﻌﻔﻟا مﻻ түбірлері фатхамен харакаттанып, мына формаға сәйкес келеді: 
  ﱠ ﻞَ ﻌْ ﻓِ إ
–
 
 ﱡﻞِ ﻌْ ﻔﯾ
 (ифалла – йафиллу). Мысалы:
  ﱠ ﺮَ ﻤْ ﺣِ إ
–
 
  ﱡ ﺮ ِ ﻤْ ﺤَﯾ
 (ихмарра – йахмирру) қызарды, 
  َ ج َ ﻮْﻋِ إ
-
 
 ُجِ ﻮْﻌَﯾ
 (иуажжа – 
йауижжу) қисық болды,
 ﺾﯿﺑا
–
 
 ﺾﯿﺒﯾ
 (ибиадда – йабиаддуағарды) және т.с.с. 
Алты әріпті туынды етістік формалары ﮫﯿﻓ ﺪﯾﺰﻤﻟا ﻰﺳاﺪﺴﻟا ﻞﻌﻔﻟا. 
/ ٌلﺎَ ﻌْ ﻔِﺘْﺳِ إ/  َ ﻞَ ﻌْ ﻔَﺘْﺳِ إ
 туынды бап формасы, دﺮﺠﻤﻟا ﻰﺛﻼﺜﻟا (ас-суласи ал-мужаррад) түбір етістігінің алдына фатха-
лы алифтің ﺖﺳا қосылып, түбірдегі бірінші ﻞﻌﻔﻟا ءﺎﻓ сукундалуы, ал қалған екінші  ﻞﻌﻔﻟا ﻦﯿﻋ және үшінші مﻻ
  ﻞﻌﻔﻟا  түбірлері  фатхамен  харакаттануы  арқылы  жасалып,  мына  формаға  сәйкес  келеді: 
  َ ﻞَ ﻌْ ﻔَﺘْﺳِ إ
–
 
 ُﻞِ ﻌْ ﻔَﺘْﺴَﯾ
 
(истафала  –  йастафилу)  мысалы: 
  ﺮﻔﻐﺘﺳا
–
 
ﺮﻔﻐﺘﺴﯾ
  (истағфара  –  йастағфиру)  кешірім  сұрады, 
  ﻞﺒﻘﺘﺳا
–
 
ﻞﺒﻘﺘﺴﯾ
 
(истақбала – йастақбилу) қарсы алды,
  َ ج َ ﺮْ ﺨَﺘْﺳِ إ
–
 
 ُج ِ ﺮ ْ ﺨﺘْﺴَﯾ
 (истахража – йастахрижу шығарды. 
/لاﻮﻌﻓا/  ل ّ ﻮِ ﻌﻓا
  туынды  бап  формасы  دﺮﺠﻤﻟا  ﻰﺛﻼﺜﻟا  (ас-суласи  ал-мужаррад)етістігінің  түбіріндегі  бірінші ءﺎﻓ
ﻞﻌﻔﻟا-дың  алдына  хамзалы  алиф  қойылады  да  өзі  сукундалады,  екінші  түбір  ﻞﻌﻔﻟا  ﻦﯿﻋ  шаддаланып  уау 
әрпінің  қосылуы  арқылы  жасалады:
  ل ّ ﻮِ ﻌﻓا
–
 
  لﻮﻌﻔﯾ
  мысалы: 
 طﻮﻠﻋا
–
 
طﻮﻠﻌﯾ
  (бір  нәрсеге  шаншылу), 
 دﻮﻠﻋا
–
 
دﻮﻠﻌﯾ
 
(ауыр салмақты болды). /لﺎﻌﯿﻌﻓا/ ﻞﻋﻮﻌﻓا туынды бап формасы, دﺮﺠﻤﻟا ﻰﺛﻼﺜﻟا (ас-суласи ал-мужаррад)етістігінің 
түбіріндегі бірінші ﻞﻌﻔﻟا ءﺎﻓ-дың алдына хамзалы алиф қойылады да өзі сукундалады, екінші түбір ﻞﻌﻔﻟا ﻦﯿﻋ-
дан  кейін  уау  әрпі  сукундалады,  одан  кейін  тағы  бір  ﻞﻌﻔﻟا  ﻦﯿﻋ  қосылуы  арқылы  жасалады: 
–
 
ﻞﻋﻮﻌﻔﯾ   ﻞﻋﻮﻌﻓا 
мысалы:
 قروﺮﻏا
–
 
 قروﺮﻐﯾ
 (суландырды), 
ﻦﺷﻮﺸﺧا
–
 
 
ﻦﺷﻮﺸﺨﯾ
 (опасыз болды), 
 بدوﺪﺣا
–
 
بدوﺪﺤﯾ
 (бүкірейді) мағына-
ларына сәйкес. 
Бұл  жерде  араб  сөздерінің  морфологиялық  құрылымының  ерекшеліктеріне  тоқталып,  мүмкіндігінше 
түснікті етіп көрсету мақсат етілді. Қазақ тілінде сөздер бағынатын формалық көрсеткіш болмағандықтан 
араб тіліндегі сөз құрылымдарының өзі бізге жаңалық болып табылады. Бұл жұмыста етістіктің құрылым-
дарын  көрсетумен  ғана  шектелмей,  олардың  өзара  ерекшеліктері  мен  айырмашылықтарын  талқылап, 
әрбір формаға қатысты мысалдар келтірілді.  
Мақалада араб тіліндегі етістіктердің бөлінуіне зор мән бере отырып, олардың мағыналық өзгерімділі-
гін (дұрыс етістікті бабтар көлемінде) нақты мысалдармен көрсетуге тырыстық. 
 
1. Фуад Наама. Араб тілі ережелерінің қысқаша баяндамасы. Каир, аль-Мактабу ль-ыльми ли т- таалиф уа т-
таржама. 
2. Амин Али Ас-Саид. Грамматика 2 томдық. - Каир. Дар аль-Маариф, 1994. 
3. Аббас Хасан. Толық грамматика. 4 том. - Каир. Дар аль-Маариф, 1999. 
4. Тасымов Б.С. Араб тілі. I-том. - Алматы, 1988. 
5. Гранде Б.М. Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении. - М., 1963.  
 
УДК 378.147  
А 39  
 
ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЖАҢА ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ҚҰРУДА КӘСІПТІК БІЛІМ 
БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МАҢЫЗЫ 
 
Ұ.Н. Алашабаева – магистр, оқытушы, ҚазМемҚызПУ, Алматы қаласы 
 
Түйін 
Бұл  мақалада  кәсіптік  білім  жүйесінің  қолданыстағы  инфрақұрылымы  мен  материалдық-техникалық  білім 
жүйесінде кадрлар даярлаудың сапасы мен жастар үшін келешекте қоғамның әлеуметтік дамуына себепкер болатын 
мамандардың біліктілігін жаңғырту қарастырылады. Мақаланың мақсаты экономиканың индустриялық-инновация-
лық даму сұраныстарын ескере отырып, кәсіптік білім беру мазмұнының құрылымын жаңарту.  
 
Резюме 
В данной статье рассматриваются повышение престижа обучения в профессиональном образовании и развитии 
инфраструктуры подготовки кадров для отраслей экономики. Целью статьи является обновление структуры содер-
жания в профессиональном образовании с учетом запросов индустриально-инновационного развития экономики.  
 
Summary 
In this article is considered the development and prestige of training in professional education and the development of the 
infrastructure of group teaching for the branches of economy. Purpose of the article is to update the structure of the technical 
and vocational training to satisfy needs of industrial-innovative development of the economy.  
 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  «Қазақстан-2030»  Даму  стратегиясында 
білімді  дамытуды  ерекше  атап  көрсетті.  Қазақстан  Республикасының  білім  беру  жүйесінің  2030  жылға 
дейінгі  кезеңіне  арналған  даму  стратегиясы  және  әрбір  білім  дамуының  кезең-кезеңін  қамтитын  страте-
гиялық жоспарлары дайындалды.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
21 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  2009  жылдың  6  наурызындағы  «Дағда-
рыстан жаңару мен дамуға» деген халыққа Жолдауында: «Біздің жастарымыз оқып үйренуге тиіс, бүкіл 
әлемде өмір  бойы оқумен өтеді. Мына жағдайда қайта оқуға, сөйтіп бүгін қажет болып  отырған маман-
дықты игеруге мүмкіндікте бар, қажеттілікте бар». Бүкіл әлемдік дағдарыс жағдайында қазіргі оқу орын-
дарының базасында сұранысқа ие мамандықтарға адамдарды қайта даярлау қажеттілін баса айтты [1].  
Соңғы  жылдары  қабылданған  реформаларын  көптеген  білім  беру  мекемелері  бағдарламаларды 
таңдауда  еркіндік  алады,  білім  беру  үрдесіне  әр  түрлі  инновациялық  тәсілдер  мен  әдістер  енгізілді, 
сондықтан  қазіргі  кезде  дәстүрлі  емес  әдіс-тәсілдерді  пайдалану  мен  жаңа  инновациялық  технологияла-
рын пайдаланудың қажеттілігін өмір өзі дәлелдеп отыр.  
Толығырақ айтқанда, инновация – жаңалық, жаңашылдық, өзгеріс деген ұғымды білдіреді. Инновация 
құрал және процесс ретінде әлдебір жаңалықты ендіру деген сөз. Кәсіптік білім беру процесінде иннова-
ция оқыту мен тәрбиенің тәсілдері, түрлері мақсаты  мен мазмұнын, оқытушы мен  оқушының бірлескен 
қызметін  ұйымдастыруға  жаңалық  енгізуді  білдіреді.  Білім  берудегі  инновациялық  процестердің  мәнін 
кәсіптік  білім  беруде  маңызды  екі  проблемасын  құрайды.  Олар  –  озық  білім  беру  тәжірбиені  зерттеу, 
жинақтау және тарату проблемасы және педагогикалық-психологиялық ғылымдардың жетістігін практи-
каға  енгізу  проблемасы.  Соған  сәйкес,  инновациялық  процесстердің  мазмұны  мен  механизмі  осы  кезге 
дейін бір-бірінен оқшау қарастырылып келген өзара тығыз байланысты екі процестің тұтастығы тұрғысы-
нан қарастырылуы тиіс.  
Бұның барлығы кәсіптік білім беруде жаңалықты жасау, игеру және пайдалануда басқару қызметінің 
маңыздылығына  көз  жеткізе  түседі.  Өйткені,  оқытушы  жаңа  білім  беру  технологияның,  теория  мен 
концепцияның  авторы,  талдап  жасаушысы,  зерттеушісі,  тұтынушысы  және  насихатшысы  қызметін 
атқарады. Осы процесті басқару оқытушының өз қызметінде әріптестерінің тәжірибесі немесе ғылымын-
дағы жаңа идеялар, әдістемелерді  дұрыс  тандап, бағалау және қолдануын қамтамасыз  етеді.  Ал  кәсіптік 
білім  беру  қызметінде  инновациялық  бағыттылықты  қазіргі  заманғы  білім  беру,  қоғамдық  және  мәдени 
даму жағдайында оқытушылық қызметтің инновациялық бағыттылығының қажеттілігі бірқатар жағдай-
лармен айқындалады.  
Біріншіден, қоғамда жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар білім беру жүйесін, әдісте-
месі мен түрлі типтегі оқу орындарының оқу тәрбие процестерін ұйымдастырудың технологиясын түбірі-
нен  жаңартуды  талап  етуде.  Кәсіптік  білім  беру  саласында  жаңалықты  жасау,  игеру  және  пайдалануға 
негізделген оқытушы мен тәрбиеші қызметінің инновациялық бағыттылығы білім беру саясатын жаңар-
тудың құралына айналуда.  
Екіншіден,  білім  беру  мазмұнын  ізгілендірудің  күшеюі,  пәндерінің  көлемі  мен  құрамының  үнемі 
өзгеріске  ұшырауы,  жаңа  оқу  пәндерінің  енгізілуі  жаңа  ұжымдық  формалар  мен  оқыту  технологиясын 
үздіксіз іздестіруді талап етуде. Осы жағдайда оқытушы арасында педагогикалық білімнің рөлі мен беделі 
арта түсіп отыр.  
Қазақстан  Республикасының  инновациялық  қызметті  мемлекеттік  қолдау  заңнамасына  сәйкес 
мынадай негізгі бағыттар жүзеге асырылады (сур. 2) [2].  
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында инновациялық кәсіптік білім беру жүйесінің басты 
міндеті – білім беру сапасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарына, жеке адамның, 
қоғам мен мемлекеттің қажеттіліктеріне сәйкестігін белгілеудің инновациалық құрылымдары, рәсімдері, 
нысандары мен әдістерінің жиынтығы.  
Сурет  2  –  Инновациялық  қызметті  мемлекеттік  қолдау  Қазақстан  Республикасының  Заңнамасына 
сәйкес негізгі нысандары  
Осы тұрғыда жоғарыда айтылғандай, жастарға сапалы білім, саналы тәрбие  бүкіл  оқу  орнындарында 
білім беру ісін оқытудың озық инновациялық қызметтің жаңа инфрақұрылымын құру, толықтыру, оқыту-
дың  жаңа  технологияларын  іздестіру,  ақпараттық  технологияларды  болашақ  мамандарды  оқыту  ісінде 
тиімді пайдаланып, оны келешекте қоғамның әлеуметтік дамуына себепкер болатын мамандардың білік-
тілігін жетілдіру.  
 
1.  Н.Назарбаев  2009  жылдың  6  наурызындағы  «Дағдарыстан  жаңару  мен  дамуға»  Қазақстан  Президентінің 
Қазақстан халқына Жолдауы. - Астана қаласы.  
2. Қазақстан Республикасының Ресми сайты, http://www.government.kz about/news/2422/43257/  
 
 
 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
22 
THE EUROPEAN EXPERIENCE ON IDENTIFICATION OF THE EDUCATIONAL PROGRAMS: 
TUNING 
 
M.Yeseyeva, N.Anarbek – Kazakh State Women’s Pedagogical University 
 
Түйін 
Бұл  баяндамада  халықаралық  Tuning  educational  structures  in  Europe  жобасының  негізгі  қағидалары  берілген. 
Жобада әр түрлі мемлекеттен 200-ден астам университет қатысады. Берілген жобаның басты мақсаты Болон проце-
сін дамыту мен аяқтау (сәйкес және салыстырмалы оқу жоспарларын өңдеу, білім берудің ашық жүйесін қамтамасыз 
ету,  университет  арасында  сенімді  қарым-қатынас  орнату  және  т.б.)  болып  табылады.  Сонымен  қатар,  баяндамада 
жоғары  білім  беру  жүйесінің  негізгі  жетістіктері  қарастырылады.  Қазақстан  Республикасы  болондық  процеске 
қосылу ағымында. 
 
Резюме 
В  данном  докладе  изложены  основные  положения  международного  проекта  Tuning  educational  structures  in 
Europe,  в  котором  участвует  около  200 университетов  из  разных  стран.  Главной  целью  данного  проекта  является 
развитие и завершение Болонского процесса: выработка подходящих и сопоставимых учебных планов, обеспечение 
открытости образовательной системы, построение доверия между университетами и т.д. Также в докладе рассмотре-
ны основные достижения системы высшего образования Республики Казахстан в русле присоединения к болонско-
му процессу. 
 
Summary 
The  main  provisions  of  the  international  project  “Tuning  Educational  Structures  in  Europe”  which  involves  about  200 
universities  from  different  countries  are  set  forth  in  this  report.  The  main  goal  of  this  project  is  the  development  and 
completion  of  the  Bologna  Process:  development  of  appropriate  and  comparable  curricula,  ensuring  the  openness  of  the 
education system, building of trust between universities, etc. The report also describes the main achievements of the higher 
education system in the Republic of Kazakhstan within the framework of joining the Bologna Process. 
 
The  Bologna  ideas  have  been  nurtured  in  European  higher  education  for  decades.  Many  of  its  parameters 
existing at present appeared in the national systems of higher education in Europe long before the signing of the 
documents  taken  as  the  basis  of  the  Bologna  Process.  In  some  European  countries  there  were  the  independent 
levels of higher education leading to bachelor’s and master’s degrees. Various types of academic credits were also 
used for decades. The mobility of students and mobility of teachers were becoming more and more popular. 
The  international  project  “Tuning  Educational  Structures  in  Europe”  involving  about  200  universities  from 
different  countries  [1]  has  been  implemented  for  harmonization  of  educational  programs  since  the  year  2000 
within the framework of the Bologna Process. The main goal of this project is the development and completion of 
the Bologna Process. The project does not consider the education system, but its structure and content. While the 
education  systems  are  the  responsibility  of  the  state,  the  structure  and  content  are  the  responsibility  of  the 
universities and professors. 
A  new  methodology  has  been  created  within  the  framework  of  the  project  “Tuning”,  which  enables  the 
development of curricula, making them comparable. Five approaches have been pointed out: 
1) General academic competences; 
2) Specific competences for a particular sphere; 
3) The role of the European Credit Transfer System as an accumulation system; 
4) Approaches to teaching, learning and assessment; 
5) The role of quality improvement in the education system. 
Let’s reveal shortly the essence of each approach. 
1)  The  competences,  which  a  graduate  should  have,  were  divided  into  the  general  and  subject,  or  subject-
oriented  ones. 30  general  competences  (that are  meaningfully  divided  into the instrumental, interpersonal and 
systemic) were pointed out. 
1. The instrumental competences mean the ability to understand the environment and manage it; the ability to 
organize and plan; basic computer skills and linguistic skills. 
2.  The  interpersonal  competences  mean  the  individual  abilities  such  as  the  social  skills,  teamwork  and 
cooperation. 
3. The system-based competences mean a combination of understanding, attitude and knowledge which allows 
to perceive  how the parts of a whole relate to  each  other and to  evaluate the position  of  each component  in the 
system. 
2)  Special  parameters-descriptors  should  be  worked  out  by  the  relevant  professional  communities.  The 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
23 
special  competences  on  the  basis  of  seven  professional  fields:  the  business  administration,  management, 
pedagogy, geology, history, mathematics, physics have been developed within the framework of the international 
project “Tuning Educational Structures in Europe”. 
Consideration  of  competences  includes  five  areas  or  aspects:  knowledge  and  understanding,  application  of 
knowledge and understanding, judgment, information interaction, study skills (Table 1). 
- A  graduate  is  awarded  the  qualification  on  the  basis  of  the  obtained  competencies.  The  concept  of 
qualification  has  narrow  and  wide  interpretation  [2].  The  narrow  qualification  is  almost  equal  to  the  level  and 
degree. When it is referred to a wide interpretation, a level is only the part of qualification, and the qualification is 
generally defined by a set of the following characteristics: 
- Load is understood as the total number of “earned” credits; 
- Level: the adoption of three levels (cycles) of higher education (bachelor, master, doctor) by all countries is 
emphasized in all the basic documents of the Bologna Process; 
- Acquired  results  are  the  definitions  of  what  a  learner  should  know,  understand  and  demonstrate  after 
completion  of  the  learning  process.  They  can  relate  to  the  course  or  module,  and  any  period  of  the  learning 
process. The  learning  outcomes indicate the requirements of credits. They are formed by the academic teaching 
staff; 
- Competence  is  a  dynamic  combination  of  world-view,  knowledge  and  skills.  The  development  of  such 
competence  is  the  problem  of  educational  programs.  The  competence  is  formed  in  various  disciplines  and  at 
different stages of learning. Distinguishing of the acquired results and competencies is somewhat artificial as the 
competences are the results. The  main  characteristic  of the program  is, first of all, the planned results (learning 
outcomes), i.e. actually the competences plus the amount of credits. Students receive the competences. 
The  learning  outcomes  are  expressed  in  terms  of  competences.  The  competences  may  be  higher  than  the 
desired learning outcomes; 
- Profile is developed by teachers of an institution and approved by the relevant government authorities; is as a 
kind of response to a specific need that society recognizes as a current. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
24 
Cycle 
Knowledge and 
understanding 
Applying of knowledge and 
understanding 
Judgment 
Information interaction 
Study skills 
The first 
cycle: 
Bachelor 
Provision  with  the  enhanced 
study  textbooks,  including  the 
elements  of  the  most  advanced 
knowledge in the area of study. 
[Through]  working  out  and  justifying 
arguments. 
[Includes] the collection and 
interpretation of information 
(usually  within  the  study 
area). 
Exchange  of  information, 
ideas, 
problems 
and 
solutions. 
Acquisition  of  the  skills 
necessary  to  continue 
education  with  a  high 
degree of independence 
The 
second 
cycle: 
Master 
The  basis  or  the  possibility  for 
the  unique  development  or 
applying  ideas,  often  in  the 
context of scientific research. 
[Through]  problem  solving  in  new  or 
unfamiliar situations and contexts within 
the broader (or multidisciplinary) areas. 
[Shows]  the  ability  to 
integrate  knowledge,  cope 
with  the  complexities  and 
make  judgments  based  on 
incomplete information. 
Informing  specialists  and 
non-  specialists  about  own 
findings 
and 
basic 
knowledge  
Studying  in  a  greater  or 
lesser 
degree 
independently  or  fully 
independently. 
The 
third 
cycle: 
Doctor 
[Include] 
the 
systematic 
understanding  of  study  area, 
mastery  of  skills  and  research 
techniques  used  in  a  specific 
area. 
 [Demonstrates abilities] to plan, develop, 
implement  and  update  a  comprehensive 
process  of  research  with  academic 
integrity. 
[In  the  context  of]  the  ability  to  make 
contribution  with  own  original  research 
to  expansion  of  the  frontiers  of 
knowledge,  some  of  which  may  merit 
publication  in  a  national  or  international 
level.  
[The  need  for]  the  skill  to 
critically  analyze,  evaluate, 
and  synthesize  new  and 
complex ideas. 
Informing  the  colleagues, 
scientific  community  and 
the  general  public  about 
own 
knowledge 
and 
achievements  in  a  general 
context  (dialogue)  of  study 
areas (wide range). 
The  specialist  should 
promote 
the 
technological, social and 
cultural  development  in 
the 
academic 
or 
professional context. 
 
Table 1. Characteristics of Competences on Areas and Cycles 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
25 
The  use  of  the  learning  outcomes  as  a  key  principle  of  building  of  the  educational  programs  represents  a 
conceptual shift from an educational model focused on the teacher to a model focused on the educational activities 
of  a  student.  The  acquisition  and  transfer  of  knowledge  have  been  focused  in  the  traditional  paradigm  of 
education.  The  European  model  focused  on  the  student  means  that  exactly  the  student  is  in  the  center  of  the 
educational process. Change of the educational paradigm involves not only the change in the role of teacher and 
teaching process organization, but also the focus on how the educational program is mastered by a student, how 
his individual learning path can be structured, what should be the study load and how it should be calculated, what 
ways  of teaching should be chosen and  how to  evaluate their usefulness  in terms  of the  learning  outcomes and 
competences formed by a student. The learning outcomes determined on the basis of social and economic needs 
of the society determine in many ways the competitiveness of educational programs. 
The  structure  of  the  educational  programs  in  the  framework  of  the  “TUNING”  methodology  is  formed 
with due consideration of the units of equal size – the modules allowing to distribute optimally the study load of 
students in different phases of studying. A limited number of credits in the standardized (for the program or series 
of programs) multiple numbers is assigned to each module (e.g. 5, 10, 15 or 3, 6, 12 and so on; the countdown is 
60 credits per year). Mastering  of  each  module  completes by evaluation  of its results. A similar principle  of the 
equality (equal amounts) of the modules makes it easy to relate different educational programs to each other and 
readopt the modules mastered by the students during the process of academic mobility. The module may include 
the academic subjects  in whole  or certain branches  of the  disciplines. The term “course units”  is used to denote 
them. 
European Credit Transfer System (ECTS) is one of the most important means facilitating the mobility of 
students and comparability of educational programs. ECTS was developed by the European Commission in 1997 
on  the  basis  of  a  comparability  of  the  complexity  of  the  study  load  provided  for  a)  each  subject;  b)  the  total 
complexity of the study load per a semester; c) the total complexity of the study load per an academic year; d) for 
the entire period of study. A student’s study load (i.e. the amount of time (in-class learning, self-study, practice, 
etc.)  needed  to  achieve  certain  learning  outcomes)  is  taken  into  consideration  in  the  ECTS  credits.  Credits  are 
awarded in the case of successful mastering of a certain part of the program by a student (module or course unit) 
and do not depend on the assigned grades or the degree of importance of the course for professional qualification. 
One  credit  is  equal  to  25-30  hours  of  study  time.  Work  efforts  of  a  student  during  one  academic  year  may  not 
exceed 60 credits. 
According  to  available  data,  the  European  Credit  Transfer  System  (ECTS)  is  most  widely  used  in  five 
European countries: France, Spain, Germany, Italy and the  UK. The ECTS system facilitates the recognition  of 
students’ achievements in the study through the recognized measures: credits and gradations; it also provides the 
means  of  interpreting  the  national  systems  of  higher  education.  The  system  is  based  on  three  core  elements: 
information  (on the study programs and student’s progress),  mutual agreement  (between the partner  institutions 
and a student) and the use of credits (to indicate the workload/performance capability of a student.) 
Gradations.  Examination  and  assessment  of  results  are  usually  expressed  in  gradations.  However,  many 
different gradation systems co-exist in Europe. In addition, the area of transfers increased with the concern of the 
majority of students participating in ECTS, as well as of the mobile students in general: 
a) On the  one  hand, the  interpretation  of  gradation  varies considerably  in respect of  one  or  more subjects  in 
different states and universities; 
b)  On  the  other  hand,  the  failure  to  establish  a  correspondence  between  the  gradations  could  have  serious 
consequences for a mobile student. 
As  a  result,  the  European  Commission  established  an  expert  working  group  to  identify  the  problem. 
Information,  comments  and  statistics  provided  by  eighty  universities  participating  in  the  ECTS and  eighty  four 
universities  not  participating  in  the  ECTS  at  that  time  were  taken  into  account  in  drawing  up  the  so-called 
gradation scale of the ECTS. All subject research groups agreed to use the gradation scale of the ECTS to verify 
its effectiveness [3].  
Thus, the gradation scale of the ECTS has been developed to help universities to transfer the credits awarded 
by  the  host  universities  to  the  students  of  the  ECTS.  It  provides  additional  information  about  the  student’s 
knowledge to the existing gradations of a university; it does not replace the local graduations. Universities are free 
to decide how to apply the gradation scale of the ECTS to their own systems. 
Kazakhstan’s  accession  to  the  Bologna  Process  on  12  March  2010  consolidated  the  desire  for  mobility and 
improvement  of  quality  of  the  education  system  of  Kazakhstan.  Kazakhstan  became  the  47-th  country  having 
signed the Bologna Declaration. In connection with the  accession to the  Bologna Process we  must comply  with 
the European Credit Transfer System ECTS. At present the Kazakhstani Credit Transfer System (KCTS) is being 
developed. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
26 
Let’s consider the main achievements of the higher education system in the framework of the accession to the 
Bologna Process [4]. Implementation of the basic principles of the Bologna Declaration in Kazakhstan at the state 
level: 
since 1998 – creation of the National System of Education Quality Assessment (NSEQA); 
since  2005  –  the  guidelines  on  the  implementation  of  the  standard  model  intramural  system  of  quality 
assurance; change of the procedure and accreditation criteria; establishment of the National Center of Educational 
Quality  Assessment,  the  National  Accreditation  Center,  the  National  Center  of  Qualification  Validation  and 
Certification; 
since 2003 – the experiment to introduce the credit system; 
since 2004 – development of a new generation of state standards (competence-based approach, credits); 
since 2004 – adoption of the three-tier system of education; 
2007 – Law of the Republic of Kazakhstan “On Education”, which provides for the three-tier system of higher 
education; the  Master’s degree program is involved by the post-graduate education phase, etc.; 
2010 – Law of the Republic of Kazakhstan “On Science”; 
2010 – Kazakhstan’s accession to the Bologna Process, etc. 
Implementation of the basic principles of the Bologna Declaration in Kazakhstan at the institutional level: 
since 2003 – the leading universities of Kazakhstan signed the Great Charter; 
development  and  implementation  of  joint  international  programs;  development  of  programs  in  foreign 
languages;  modular  design  of  educational  programs;  international  accreditation  of  programs;  quality  system 
certification; rating system; participation in international consortia, networks and programs. 
Introduction of a cyclical system in Kazakhstan makes it necessary to review all the existing study programs 
that  are  not  associated  with  the  cycle.  In  practice,  such  programs  should  be  “redrawn”,  because  in  the  cyclical 
system each cycle should be considered as a whole. The first two cycles should give a student not only access to 
the next cycle, but also the right to enter the labor market. This also concerns the so-called “short cycles of study”. 
In England, Diploma of Higher Education has been introduced since the early 70-s. It is issued at the end of a 
2-year study cycle. The intermediate degrees awarded after completion of a 2-year study program have different 
names in different countries: the associates in the U.S., a university wide training diploma in France, a document 
on  the  successful  completion  of  the  basic  training  phase  in  Germany.  Introduction  of  the  associated bachelor’s 
degree with the issuance of certificates is planned in the modern Kazakhstani education by 2012-2014. 
In conclusion, we wish to emphasize that the Bologna Process does not cover the whole variety of directions of 
development of higher education in European countries and is not a synonym for the “reform of higher education 
in Kazakhstan”. 
Ключевые  слова:  система  высшего  образования,  болонский  процесс,  идентификация  образовательных 
программ, кредитная технология обучения, компетенции, трехступенчатая система высшего образования. 
Негізгі  ұғымдар:  жоғары  білім  беру  жүйесі,  болон  процесі,  білім  беру  бағдарламаларының  идентификациясы, 
оқытудың кредиттік жүйесі, құзыреттіліктер, жоғары білім берудің үшсатылы жүйесі 
Keywords:  higher  education  system,  the  Bologna  Process,  identification  of  the  educational  programs,  credit  system  of 
education, competence, three-tier system of higher education. 
 
1. “Educational Structures Tuning in Europe” // http://www.bolognakg.net/doc/ Tuning%20Universities.pdf. 
2.  Mynbayeva  A.  “Educational  Structures  Tuning:  the  European  Experience  and  Prospects  for  Kazakhstan”  // 
“Educational  Programs  of  Universities  of  Foreign  Countries  Participating  in  the  Bologna  Process:  Specificity  and 
Identification Problems in Kazakhstan”. – Almaty: Kazakh Universiteti, 2009, - p. 101-107. 
3. 
“Objectives 
and 
Methodology 
of 
the 
Tuning 
Project” 
// 
www.bolognakg.net/.../ 
Tuning_Objectives_and_Methofology_Tuning2.doc. 
4. Anarbek N. “Variability of Higher Education under the Era of Globalization: Monograph”. - Almaty, 2009, - p. 244. 
 
УДК 004 
 
REQUIREMENTS TO WRITING AND PRODUCING A GOOD ESSAY 
IN MASTERING A FOREIGN LANGUAGE 
 
Г.Д. Хамитова – ст.преподаватель КазНПУ им. Абая 
 
Түйiн 
Мақалада ағылшын тілін жоғары деңгейде оқу кезінде студенттерді жазу және эссе жазуға дағдыландыру оның 
шетел  тілін  меңгерудегі  тіл  интерпретация  механизмінің  қалыптастырудағы  ролінің  маңыздылығы  туралы  сұрақ 
қозғалады. Сонымен бірге автор жазуға үйрету – басқа коммуникативті дағдылармен қатар жүруі керектігін және де 
эссе жаза білу маңызды кәсіби шеберлік екенін баса көрсетеді. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
27 
Резюме 
В  данной  статье  затрагивается  вопрос  важности  обучения  письму  и  написанию  эссе  студентов  с  продвинутым  
уровнем  владения  языка  и  его  роли  в  формировании  механизмов  интерпретации  речи  при  освоении  иностранного 
языка. Авторы подчеркивают, что обучение письменной форме должно быть интегрировано с преподаванием других 
коммуникативных навыков, а также, что умение писать эссе является важным профессиональным мастерством. 
 
Abstract 
The article deals with teaching writing and reasons for it nowadays, and the role of writing in forming the mechanisms of 
interpreting speech when mastering a foreign language. Writing should be integrated with teaching other communicative skills 
and the authors stress that writing essay to advanced level students is an important professional skill. 
 
Writing is very important for success. There are too valid reasons for writing well nowadays – to succeed at 
the  university  and  in  professional  life  after  university.  Success  at  the  university  is  often  determined  by 
performance on essay exams, which require an ability to write well. Other students, having learned that many jobs 
require good writing skill, are taking a course in composition because they want to succeed in the business world. 
Both of these reasons for writing well are certainly valid for the 3-rd and 4-th year students who want to feel that 
they are now quite high-level learners of English and are ready to “push on” to become very proficient users of the 
language.  
We are interested in the reasons why they are valid and what the aim of writing is. 
First of all, it is to communicate information. It is to persuade others to agree with your point of view. It is to 
convince others to work toward goals that we believe in. Writing on a good level can accomplish all these things 
and more. 
Writing is not just a matter of putting down what we have learned elsewhere: it is actually part of the learning 
process  itself.  We  can  feel  that  in  the  process  of  setting  down  our  ideas  in  writing,  we  are  organizing  and 
developing those ideas. Sometimes having to write on a complicated and controversial issue can help to make it 
clearer to us. Thus, writing does more than just demonstrate our knowledge and communicate our ideas to others; 
it may actually help us to make sense out of knowledge we have acquired and to formulate and develop our ideas. 
As the writer E.M. Forster once put it, “How do I know what I think until I see what I say?” This view of the art of 
writing explains the emphasis placed on it in college /1/. 
Also  it  is  necessary  to  point  out  that  the  ever-growing  amount  of  email  communication  and  Internet-based 
writing (for e.g. blogs, etc.) continuous to raise the importance of writing skills. It is very important to find writing 
tasks  focused  on  both  electronic  and  “traditional”  text  types,  and  provide  consolidation  of  grammar  and  lexis 
taught in the Unit. There must always be a focus on a “micro skill” in each Writing lesson, for example, writing 
headings, paragraphing and using connecting expressions /2/. 
And now we would like to stress our attention on writing essays. This type of writing – composing an essay – 
is not  easy. From our experience  we can say that students fear the essay  exam, and  with some reason. Within a 
limited time, perhaps an  hour or two, they are required to produce an  essay that reads  well and  demonstrates a  
knowledge of the subject. Generally speaking, students can write far better at home when they have time to plan, 
review, and revise their work slowly and carefully than in the tense atmosphere of an exam classroom. 
But as teachers, we  can improve their ability to  write an essay  examinations, and they can come to see such 
exams as valuable learning experience. Writing an essay as part of an exam can help them to see what they have 
studied  in a  new perspective. They  may find, as they  formulate us answer to a thought-provoking  question and 
plan their essay, that they have developed a new way to look at the material they have studied. In the process of 
writing  a  comprehensive  answer  to  an  exam  question,  they  can  discover  how  much  they  actually  have  learned 
from taking the course. One of the most satisfying experiences at the university is to walk out of an exam feeling 
that they have had important insights while taking it. With the proper preparation, they can have that very positive 
experience often. Generally high-level students want to enjoy their English classes and there is no reason to make 
higher-level  teaching  over-serious.  It  is  very  important  to  think  topics  or  themes  of  essays  to  raise  students’ 
interest in writing essay. 
One of the hints for success on essay tests is to remember that every other student will be under the same type 
of pressure that you are. That thought  may  help to relax you and  let  you perform better. Next, there are certain 
specific steps you can take at home before the test and in the exam classroom while the test is in progress that will 
definitely improve your performance. 
To help to prepare yourself for an exam some suggestions must be taken into account.  
Make writing a regular part of your studying all semester. After each class, take a few minutes to write a one-
paragraph  summary  of  the  main  ideas  discussed  and  to  put  down  any  questions  you  have.  Your  summary  and 
questions can be written in your notebook at the end of your notes for the day, or, better yet, you may write them 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
28 
in an  extra-wide  left-hand  margin. You  may  have to create this special  margin  yourself with a ruler. We  would 
like to say that the extra-wide margin is a good study aid. 
When  you  read  assignments,  take  notes  on  them.  If  there  is  anything  that  at  first  seems  unclear,  try  to 
paraphrase it.  
Writing paraphrases of passage from your textbooks does several things: it helps you learn the material more 
thoroughly; it helps you to understand difficult passages; it provides writing practice.  
As  the  day  of  the  exam  approaches,  anticipate  possible  essay  exam  questions,  and  then  practice  writing 
answers to them in the pressure-free environment of your room or the university library.  
To  help  yourself  and  do  your  best  during  the  exam,  first  of  all,  begin  your  essay  test  reading  the  question 
carefully to make sure that you know what is being asked.  
When you begin to plan your answer, make sure that you essay will follow the directions. You might be asked 
to analyze or to describe something – a literary work, a period in history, or a concept from psychology. Or you 
might be asked to compare and contrast two things. In all cases, do what the question directs you to do. Do not 
assume that it will be satisfactory simply to write down facts that show you have studied. Your examinator will 
want to read a specific answer to the question. If you are asked to contrast two things, for example, it would not be 
sufficient simply to describe them separately. 
Another  very  useful  way  of  learning  writing  essay  is  attentive  reading  examinators’  answers  to  better 
understand the differences between answering an exam question correctly and answering incorrectly. This is one 
good  example  on  the  following  exam  question:  “Contrast  the  situations  of  the  North  and  the  South  at  the 
beginning of the Civil War” (320 words). 
The examinator says that the response B follows the direction in an organized fashion in comparison with the 
response A. After an opening statement that the North and the South had major differences economically, socially, 
and  military,  the  writer  develops  the  contrast  between  the  North  and  the  South  in  all  three  categories.  The  first 
paragraph  deals  with  economic  differences  between  the  North  and  the  South.  The  second  paragraph  deals  with 
social difference, and the third paragraph deals with military differences. Within each paragraph, both the North 
and  the  South  are  discussed  because  the  writer  is  following  the  layering  method  of  writing  a  contrast  essay. 
Response B follows the exam direction to contrast the situations of the North and the South, but Response A does 
not.  Response  B  shows  an  understanding  of  the  subject  under  discussion,  but  A  is  just  a    compilation  of  facts 
without any particular form. The response A does not really do what the directions called for: it does not contrast 
the situations of the North and the South at the start of the Civil War. The facts are set in disorganized way, almost 
at random; they are not used to show the differences between the North and the South. 
These are seven suggestions for pointers to remember on how to do your best during an exam: 
1. When you begin an essay test, read the question carefully to make sure that you know what is being asked. 
2. If a question has more than one part, be sure to answer all parts of it. 
3. Before you start writing your essay, spend a few minutes planning. 
4. Do not forget to budget your time while taking an essay test. 
5. On exams with several sections, it is good idea to read over all the questions  before beginning. 
6. Proofread carefully so you can catch and correct errors in spelling, punctuation, and usage that might detract 
from what you have to say. 
7. You may make corrections in your essay, but it is useless to recopy it. /1 
As the conclusion it is right to say the more our students learn about elaboration in writing, the better writers 
they will become. 
Key words: writing, proficient users, writing skills, high-level learners, essay, and examinator.  
 
1. Fergenson Laraine. Writing with Style: rhetoric, reader, handbook. Holt, Rinehart and Winston, Inc.-1989. 
2. Clive Oxenden, Christina Latham-Koenig. New English File. Upper-Intermediate. Oxford.2010. 
3. http://busyteacher.org/6451-7-strategies-for-elaboration.html. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
29 
УДК 394/395+18 
 
БИОЛОГИЯ САБАҚТАРЫНДА ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАРДЫ 
ПАЙДАЛАНУДА АШЫҚ САБАҚТЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІГІ 
 
Н.А. Бекенова – б.ғ.к., доцент, 
А.Ж. Макеева – аға оқытушы 
 
Резюме 
Это статья посвящена актуальной проблеме внедрения достижений этнопедагогической науке в учебный процес 
школы (непосредственно на уроках биология). Используя средства народной педагогики можно усовершенствовать 
и даполнить методику преподавания многих разделов естественного научного цикла.  
 
Summary 
It  the  article  is  sanctified  to  the  issue  of  the  day  of  introduction  of  achievements  to  the  ethno  pedagogical  science  in 
educational process schools(there is biology directly on lessons). Using facilities of folk pedagogies it is possible to perfect to 
add methodology of teaching of many divisions of natural scientific cycle. 
 
Оқушыларға тиянақты білім беру мақсатында оқыту әдісін жетілдіру әр ұстаздың негізгі міндеттерінің 
бірі.  Алайда  оқушылардың  танымдық  құштарлығын  арттыруда  оқылатын  материалдарды  оңайлату  деп 
түсінуге  болмайды.  Материалдардын  неғұрлым  білім  нәрін  қамти  алатын,  оқушылардың  ойлау  қабілеті 
мен логикалық шешімділігін дамыта алатын негізде ұйымдастырылуы әсерлі болмақ. 
Биология  сабағын  оқытуда  оқушылардың  пәнге  деген  құштарлығын  арттыруда-сабақта  көркем 
әдебиеттерден  үзінді  оқу,  жануарлар  мен  өсімдіктер  жайында  ертегі,  әңгіме,  жаңылтпаштар,  халықтық 
мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды пайдалану. 
Ашық сабақ 
Сабақ тақырыбы: Үй хайуанаттары және ауыл шаруашылық жануарлары  
Сабақ мақсаты:  
Білімділік:  Үй  хайуанаттары  және  ауылшаруашылық  жануарлары  жайлы  білімдерін  тереңдету, 
жүйелеу.   
Дамытушылық:  Оқулықтағы  материалдар  арқылы  оқушылардың  ой-өрісін,  сөздік  қорын  байыту, 
мәнерлеп, түсініп оқуда білім-білік дағдыларын дамыту 
Тәрбиелік: Экологиялық тәрбие беру, қоршаған ортаны қорғауға баулу,еңбекқорлыққа тәрбиелеу. 
Сабақ көрнекілігі: суреттер, оқулық. 
Сабақтың түрі: Аралас сабақ 
Әдіс-тәсілдер: түсіндіру, сұрақ-жауап, баяндау, әңгімелесу 
Сабақтың барысы:  
I. Ұйымдастыру кезеңі (1мин) 
II. Үй тапсырмасын сұрау (15мин) 
III. Жаңа сабақ (20мин) 
IV. Бекіту(6 мин) 
V. Бағалау (2мин) 
IV.Үйге тапсырма беру(1мин) 
I. Ұйымдастыру кезеңі 
Сәлемдесу, оқушыларды түгелдеу. 
II. Үй жұмысын сұрау 
III. Жаңа сабақ   
Жабайы  жануарлар  бұдан  10-15  мың  жыл  бұрын  қолға  үйретіле  бастаған.  Оны  жүзеге  асыру  үшін 
бадамдар  көбінесе  жас  төлдерін  қолға  үйретуге  ұмтылған.  Бұл  іс  белгілі  бір  мақсатқа  сай  жүргізіліп 
отырған. Ең алғаш қолға үйретілген жануар – ит. Оның арғы теңі – жабайы қасқыр (Кесте 1).  
 
Кесте 1. Үй хайуанаттарының шығу тегі 
 
Р/ с 
Үй хайуанаттары 
Шыққан тегі 
Қолға үйретілген уақыты 
1 
2 
3 
4 
Ит 
Мысық 
Жылқы 
Түйе 
Қасқыр, шибөрі 
Шөл мысық 
Тарпан, түзат 
Жабайы түйе 
11-13 мың жыл бұрын 
4-9 мың жыл бұрын 
5-6 мың жыл бұрын 
4-5 мың жыл бұрын 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
30 
Жабайы  жануарларды  қолға  үйрету  орталықтарын  анықтап,  ғылыми  пікір  ұсынған  орыстың  атақты 
ғалымы, академик Николай Иванович Вавилов (1887-1943). 
Қазақстан жерінің табиғи ерекшелігі де төрт-түлік малды өсіруге өте қолайлы. Төрт түлікке негіздел-
ген  мал  шаруашылығы  қыры  мен  сырын,  қазақ  халқы  жақсы  біледі.  Олғасырлар  бойы  мал  өсірумен 
айналысқан халықтың өмір тәжірибесі, соның бұлтартпас айғағы. 1910 жылы Міржақып Дулатұлы «Апат 
төнгелі  тұр»  деген  мақаласында,  халқымыздың  өмірінде  төрт  түліктің  алатын  орнын  атап  көрсеткен. 
«Оның барлық мүддесі мал төңірегінде, игілікті өмірге қолын жеткізетін иен дәулеті де мал байлығы» – 
деп жазды. «Төрт-түлік» деп халқымыз негізінен жылқы, түйе, сиыр, қой малдарын атайды. Ешкіні кейде 
қой ешкі деп бір түлікке жатқызады. 
Төрт түлікке ақ мал және қара мал деп те атайды. Ақ малға тек жылқыны жатқызса, ал қара малға – 
түйе,  сиыр, қой-ешкі жатқызады. Кейде төрт түлікті  ірі қара және ұсақ мал деп те бөледі. Төрт түліктің 
ұрпағын төл деп атайды.  
IV. Бекіту 

жүктеу/скачать 4,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: