ӘЖБ 811.111+811.161’255.2:6

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
204 
ядроның маңында екендігін көрсету қажет болса, The contents of the tank are discharged by a pump деудің 
орнына it occupies a juxtanuclear position деп айтады. Артықшылық Discharge of the contents of the tank is 
effected by a pump беріледі. Аспаптың алмалы қақпағы аспапты жеңіл тазалау мен жөндеу үшін ғана керек 
емес, бірақ for ease of maintenance and repair. Әрекетті шынайы сипаттау қызметіне байланысты сөйлемде 
баяндауыш  тек  жалпы  шартты  белгі  ретінде  ғана  атау  тұлғада  «оператор»  жеке  тұр.  Жалпы  алғанда 
ғылыми-техникалық  мәтіндерде  мәні  мен  аудармасы  сөйлемдегі  басты  мағыналыққа  ие  зат  есіммен 
байланысты болатын effect, assure, perform, obtain, provide, give, involve, entail, imply, result in, lead to, to be 
ascribed  to,  to  be  attributed  to,  etc.  сынды  етістік-операторлардың  кең  қолданылуы  байқалады. 
Номинативтілікке ұмтылу үстеудің жатыс есімді тіркеске өзгеруіне алып келеді. Сонымен accurately with 
accuracy, very easily - with the greatest ease или the easy way (Салыстырыңыз: to do something the hard way), 
etc.  болады.  Бұл  үрдіске  ғылыми-техникалық  мәтіндерде  маңызды  мәтінде  жат  элемент  болып 
табылмайтын басты модальды-экспрессивті құрал ретінде қолданылатын күшейткіш үстеулер ғана қарсы 
тұра  алады.  Мұндай  үстеулер:  clearly,  completely,  considerably,  essentially,  fairly,  greatly,  significantly, 
markedly, materially, perfectly, positively, reasonably, etc. Ср.: The amount of energy that has to be dissipated is 
clearly enormous. The energy loss is markedly reduced. Етістіктің орнына демеулікті етістіктен жасалған сын 
есімдердің  кең  қолданылуы  ғылыми-техникалық  стильдің  етістікке  қарама-қайшы  көрінісі  болып 
табылады: to be attendant on, to be conducive to, to be destructive of, to be incidental to, to be responsive to, to 
be tolerant of, etc. Салыстырыңыз: This system is conducive to high volumetric efficiency. This type of mixing 
is  often  incidental  to  other  stages  of  the  industrial  process,  e.g.  size  reduction.  Әрине  ғылыми-техникалық 
стильдің  атаулы  сипаты  бұл  стиль  материалдарында  жақтық  тұлғасындағы  толық  мағыналы  етістіктер 
жоқ  дегенді  білдірмейді.  Мұндай  етістіктерсіз  мағыналы  байланысқан  мазмұндағы  сөйлемді  елестету 
қиын,  әйткенмен  кейбір  пікірлер  бойынша  ғылыми-техникалық  мәтіндердегі  етістікті  предикатив 
формалар  саны  сондай  көлемдегі  әдеби  шығармаларға  қарағанда  екі  есе  кем.  Тіл  ғылымы  зерттеу 
жұмыстарында  [1:  89;  2:  115]  ағылшын  тілінің  ғылыми-техникалық  стилінде  етістіктерді  қолданудың 
мұндай ерекшеліктері ғылыми баяндаудың басты сипатымен және мақсатымен байланысты пассив форма 
мен осы шақтың жай формасының маңызды басымдылығы ретінде бірнеше рет көрсетілген.  
Арнайы  мәтіндерде  сабақты  етістікті  пассив  мәнді  салт  формада  кең  қолдану  аудармашының  басты 
назарын аударады: These filters adapt easily to automatic processing of many materials. The steel forges well. 
The unit must test for adequate wiring.  
Баяндаудың  қысқалығы  мен  ықшамдылығына  ұмтылу  тілдік  құралдарды  сұрыптау  мен  қолдануда 
бейнеленетін ағылшын ғылыми-техникалық стилінің маңызды сипаты болып табылады. Атап айтқанда, 
бұл  эллипстік  құрылымдарда  жиі  қолданылады.  Аудармада  бұл  құрылымдарды  дұрыс  аңғармау  оғаш 
қателікке  жиі  алып  келуі  мүмкін.  Мәтінде  а  remote  crane  немесе  a  liquid  rocket  тіркесін  кездестірген 
аудармашы олардағы a remote-operated crane және a liquid-fuelled rocket эллипстік формаларын тани білуі 
тиіс. A non-destructive testing college is to open in London this October оқи отырып, ол ашылған колледждің 
аса  берік  (non-destructive)  немесе  сынамалы  (testing)  болмайтынын,  материалдарды  сынаудың  берік 
әдістері  саласында  мамандар  даярлайтынын  есте  ұстағаны  жөн.  Осыған  ұқсас  low-pressure  producers 
төменгі қысым әдісімен полиэтилен шығарушысы болып табылуы да мүмкін.  
Көрсетілген  үрдіс  басқа  да  бірнеше  грамматикалық  ерекшеліктерде  көрініс  табуы  мүмкін.  Ғылыми-
техникалық  стильге  постпозицияда  анықтауыш  бағыныңқы  сөйлемдерді  сын  есімдермен  ауыстыру  тән 
(әсіресе -ible, -able, -ive жұрнақтарымен және т.б.): the materials available, excellent properties never before 
attainable,  all  factors  important  in  the  evaluation  of,  problems  difficult  with  ordinary  equipment,  etc.  Осы 
мақсатқа инфинитив формасының түрін анықтау қызметін қолдануда да жету мүмкін: the properties to be 
expected, the temperature to be obtained, the product to be cooled, etc. 
Сондай-ақ ғылыми-техникалық стильде артикль түсіп қалуының көптеген жағдайларын, басқа типтегі 
мәтіндерде артикльдің қолданылуы міндетті болып саналатынын ерекше ескеруге болады: General view is 
that..., First uranium mine in the region was...  
Техникалық құралдардың нақты атауларының, техникалық сипаттамалардың, нұсқаулықтардың және 
сол сияқтылардың алдында артикль жиі түсіп қалады: Armstrong Traps have long-live parts, valve and seat 
are heat treated crome steel, lever assembly and bucket arc stainless steel.  
Осы  құбылыс  ғылым  саласы  атауларының  алдында  да  байқалады:  .in  such  fields  as  work  study, 
mechanical engineering, civil engineering, telecommunication, standardization, higher education, etc. 
Қазіргі  ағылшын  тіліндегі  ғылыми-техникалық  стильдің  спецификасын  зерттейтін  лингвистикалық 
жұмыстарда бірқатар жеке грамматикалық ерекшеліктер көрсетіледі: заттық зат есімдердің көпше түрінің 
кең қолданылуы (fats, oils, greases, steels, rare earths, sands, wools, gasolines, etc.), құралдар атауларының 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
205 
көпше түрі (clippers, jointers, shears, dividers, compasses, trammels, etc.), амалдық-тектік қарым-қатынасты 
беру үшін of көмекші сөзінің қолданылуы (the oxidizer of liquid oxygen, the fuel of kerosene), type, design, 
pattern, grade сөзді анықтауыштық тіркесімдердің көп таралуы: Protective clothing and dry-chemical-type fire 
extinguisher should be readily available in the area. Not only laboratories, but pilot-type manufacturing plants are 
included in the center [3: 301]. Жоғарыда көрсетілген ғылыми мазмұндаудың бірізділігі мен дәлелділігіне 
байланысты, сондай-ақ себеп-салдарлы жалғаулық  пен  since, therefore, it follows that, so, thus, it implies, 
involves,  leads  to,  results  in,  etc.  сияқты  қисынды  байламдарды  көп  қолдану  байқалады.  Ғылыми-
техникалық  материалдардың  көрсетілген  лексика-грамматикалық  ерекшеліктері  аударма  барысында 
айтылуға тиісті материалдардың коммуникативті сипатына тікелей әсер етеді.  
Ағылшын  тілінің  ғылыми-техникалық  материалдары  үшін  мәтіндегі  сөйлемдердің  жалпы  санының 
орташа  50%-нан  жоғарысын  құрайтын  жай  сөйлемдердің  артықшылығы  тән.  Сонымен  қатар  құрмалас 
сөйлемдердің де саны көп емес. Бұл құбылыс құрмалас сөйлемдер кең қолданылатын орыс тілінің тиісті 
стиліне тән емес. Осыған байланысты ағылшын-орыс техникалық аудармаларында сөйлемдерді біріктіру 
тәсілі  жиі  қолданылады,  мұның  нәтижесінде  ағылшын  түпнұсқасының  екі  немесе  одан  да  көп  жай 
сөйлемі орысша аудармадағы бір құрмалас сөйлем сәйкес келеді. Мысал келтірейік: Classically, we should 
expect the stopping voltage to be different for different intensities. Furthermore we should not expect any simple 
direct dependence of the stopping voltage on the frequency of the light used. – Классикалық теория тұрғысынан 
алғанда,  жапқыш  қуаттың  әртүрлі  үдемелілік  үшін  әртүрлі  болатындығын  күтуге  болады,  бірақ  түсуші 
сәуле толқынының ұзақтығына байланысты болмайды. 
Аударманың  арнайы  теориясы  нақты  функционалдық  стильге  қатысты  мәтіндерді  аудару 
барысындағы  стилистикалық  бейімделулердің  әртүрлі  формаларын  сипаттайды  [4:182].  Мұндай 
бейімделуге  біз  сөз  етіп  отырған  тілдік  ерекшеліктер  ғана  себепші  болмайды.  Стилистикалық  алмасу 
аударма барысында бастапқы және аударылып отырған тілдің ұқсас стильдерінде бір мезгілде көрінетін 
сол  стилистикалық  белгілеріне  қатысты  міндетті  болып  табылуы  мүмкін.  Сол  және  басқа  да 
стилистикалық  сипаты  әртүрлі  деңгейде  тілдердің  әрқайсысында  көрініс  табуы  мүмкін  және  оның 
түпнұсқада болуы аударма мәтінінде оның айтылуы мүмкін дегенді білдірмейді.  
Ағылшын тілінде де, орыс тілінде де ғылыми-техникалық стиль үшін мазмұндауға деген анықтылық 
пен  қаталдылық,  нысандардың  жанама,  сипаттық  белгілеулерінен,  арнайы  лексикалық  штамп  пен 
таптаурындарды  кең  қолданудан  бас  тарту  тән.  Алайда  неғұрлым  жіті  талдау  терминдер  мен  әдеттегі 
тұжырымдарды  қолданудағы  қаталдық  ағылшын  тіліне  қарағанда,  орыс  тілінің  ғылыми-техникалық 
стиліне тән екенін көрсетеді. Сондықтан да аудармашы жиі түпнұсқаның  «стилистикалық түзетулерін» 
жүзеге  асыруды  өзіне  міндет  санайды,  парафразаның  орнына  нақты  термин  енгізеді,  нақты  ненің 
түсіндірілетінін  авторлық  орамды  неғұрлым  әдеттегі  штамппен  алмастырады.  Ғылыми-техникалық 
аудармадағы  стилистикалық  бейімделулердің  кең  тараған  көріністерінің  бірі  –  бұл  стилистикалық  жат 
терминдерді  «тырнақшалауға»  талпыну:  It  is  thus  the  trademark  of  the  results  of  new  theory.  –  Ол  жаңа 
теория нәтижелерінің «фабрика белгісі» болып табылады.  
Аудармалардың  салыстырмалы  талдауы  «маңызды»  ғылыми  мазмұндауларда  олар  үшін  қисынсыз 
болып 
көрінетін 
түпнұсқаның 
эмоционалды-стилистикалық 
элементтерін 
түсіре 
отырып, 
аудармашылардың  аударылып  отырған  мәтіннің  стилистикалық  алмасуларын  үнемі  жүзеге 
асыратындығын  көрсетеді.  Мысалы,  dramatic  (тиімді,  ашық),  successful  (табыскер,  жолы  болғыш), 
excellent (үздік, өте жақсы) сынды бағалау эпитеттері, орысша аудармасына көбірек жиі көрсетеді: These 
conclusions,  however,  raised  other  uncomfortable  questions.  –  Алайда  бұл  қорытындылар  бірқатар 
сұрақтарды  туындатады.  Ұқсас  тенденция  «артықшылық»бейнелілігіне  қатысты  айқындалады:  Modern 
technology is growing at a very rapid rate, and new devices are appearing on the horizon much more frequently. 
Заманауи  техниканың  тез  дамығаны  соншалық,  аспаптардың  жаңа  түрлері  бұрынғыға  қарағанда  жиі 
пайда болады. Біздің көкжиегіміз бен көз аямызда пайда болады – мұның бәрі мүмкін, бірақ орыс тілінің 
ғылыми мәтіні үшін ерекше бейнелі.  
Ағылшын тілі мен орыс тілінің ғылыми-техникалық стильдері арасындағы толықтай дәл келушіліктің 
жоқтығын оларда жеке сөйлеу мүшелерін қолданудың салыстырмалы жиілігін оқып-үйрену барысында 
көруге  болады.  Жалпы  алғанда  ғылыми  мазмұндауға  атауыштық  белгі  тән,  яғни  басқа  функциональді 
стильдерге қарағанда зат есімдердің кең қолданылуы тән. Ғылыми-техникалық стильдің ағылшын тіліне 
де, орыс тіліне де тән сол ерекшелігі біркелкі емес анықтылықта көрініс табуы мүмкін және әртүрлі тілдік 
құралдармен  айтылады  [5:  253].  Біз  ғылыми  мазмұндауға  жоғары  қисындылық  пен  бірізділіктің  тән 
екенін атап өттік. Келесі пікір бір-бірімен қисындылықтың түрлі қатынастарымен байланысты: бір пікір 
басқа  бір  пікірден  туындайды,  оны  түсіндіреді,  онымен  себепті,  шақтық,  кеңістік  және  с.с.  қарым-

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
206 
қатынасты  орнатады.  Бұл  ерекшелік  ағылшын  түпнұсқасымен  қатар  орыс  тіліндегі  аудармасында  да 
айқындалады.  Алайда  ағылшын  тілінде  қисындылық  қатынастары  тек  олардың  өз  мазмұнында  ғана 
айқындалады  және  аса  көрінбейді.  Орыс  тілі  байланыстың  сол  және  басқа  да  түрін  көрсететін  арнайы 
сөздер мен кіріспе орамдарды қолдануды артық санайды. Сондықтан да аудармада түпнұсқада жоқ осы 
сынды қосымша анықтаулар байқалады.  
Таныс  емес  мәндес  терминдер  сөздігінің  көмегімен  аудару  қиындық  тудырмайды.  Бір  ағылшын 
терминінің  бірнеше  орыс  терминіне  сәйкес  келуі  өз  алдына  басқа,  мысалы:  switch  –  сөндіргіш, 
ауыстырып-қосқыш, коммутатор. Бұл жағдайда ұқсастықты ерікті таңдау аталмыш пәнді жақсы білумен 
ғана мәжбүрленуі мүмкін. Мына сөйлемді алайық: Most of the modern radio-transmitters can communicate 
both  telegraph  and  telephone  signals.  Аударманың  екі  нұсқасы  болуы  мүмкін:  Заманауи  радио  хабарын 
таратқыштардың  көпшілігі  телеграфтық,  сонымен  қатар  телефондық  сигналдарды  да  жолдайды  немесе 
заманауи радио хабарын таратқыштардың көпшілігі телеграфтық, сонымен қатар телефондық режимде де 
жұмыс істеуі мүмкін. Аударманың екінші нұсқасы неғұрлым дұрысырақ.  
Аудармашы  ағылшын  мәтінін  аудару  барысында  орыс  тілінің  ғылыми-техникалық  стиліне  тән 
формасына  иелік  ете  отырып,  тіпті  орыс  тіліне  ағылшын  тіліндегі  түпнұсқасының  арнайы  белгілерін 
аудармай-ақ  автордың  ойын  толық  және  нақты  жеткізуі  тиіс  [6:  216].  Ағылшын  тіліндегі  мәтінде 
етістіктің  жақтық  тұлғасы  басым,  ал  орыс  тілінің  ғылыми  стиліне  жақсыз  немесе  белгісіздік  жақтық 
тұлғалық орам тән, мысалы: You might ask why engineers have generally chosen to supply us with alternating 
current rather than direct current for our household needs. Әдетте үй қажеттілігіне неліктен тұрақты токтың 
емес  айнымалы  токтың  қолданылатынын  сұрауға  бола  ма?  Түсіндірмелі  сипаттағы  ағылшын  тіліндегі 
мәтіндерде  қарапайым  қимыл-әрекетті  білдіру  үшін  жиі  келер  шақ  қолданылады.  Контекстке  сүйене 
отырып, мұндай сөйлемдерді келер шақта емес, осы шақта аударған қажет.  
Ғылыми-техникалық мәтін аудармасын зерттеу нәтижесінде мұндай мәтіндердің басты стилистикалық 
белгісі  сөйлеуге  эмоциональды  қанықтық  беретін  толық  айқын  элементтердің  жоқтығы  барысында 
материалды  толық  және  нақты  мазмұндау  болып  табылады  деген  тұжырым  жасауға  болады.  Ғылыми 
әдебиеттерде  көркем  шығармаларда  кең  қолданылатын  метафоралар,  метонимиялық  транспозициялар 
және басқа стилистикалық фигуралар мүлдем кездеспейді.  
Ғылыми-техникалық  мәтін  аудармасы  түпнұсқа  формасында,  мүмкіндігінше  түпнұсқа  формасына 
жақын бойынша ойды тура беруі тиіс. Шегіністер орыс тілінің ерекшеліктерімен, стильдің талаптарымен 
дәлелденуі тиіс. Жалпы алғанда аударма түпнұсқаның дәлме-дәл де емес, еркін қайта жазу болмауы тиіс, 
әйтсе  де  екеуінің  элементтері  де  міндетті  түрде  болуы  мүмкін.  Түпнұсқаның  маңызды  ақпаратын 
жоғалтпауға жол бермеу керек.  
 
1
 
Ванников Ю.В. Виды научно-технического перевода: общая характеристика, функции, основные 
требования. - М.: 1988.– 89 с. 
2
 
Ванников Ю.В. и др., отв. ред. Ю.Н. Марчук. Научно-технический перевод / - М.: Наука, 1987. – 
115 c.  
3
 
Дмитриева Л.Ф. «Английский язык: курс перевода» Москва-Ростов-на-Дону, 2008. – 301 с.  
4
 
Комиссаров В.Н. Слово о переводе-М.: Международные отношения,- 1973. – 182 с. 
5
 
Комиссаров В.Н. Теория перевода (лингвистические аспекты)Учеб.для ин-тов и фак. иностр. яз. - 
М.: Высш. шк., 1990. – 253 с. 
6
 
Рецкер  Я.И.  Теория  перевода  и  переводческая  практика.  М.:  Международные  отношения,  - 
1974.–216 с.  
 
УДК 81
'
373, 001.4 
АМЕРИКАНДЫҚ ЖӘНЕ БРИТАНДЫҚ БИЗНЕС ТЕРМИНДЕРІНІҢ 
АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫМЕН ҰҚСАСТЫҚТАРЫ 
 
А.К. Мусагулова - 
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті  3 курс PhD докторанты, 
Л.Б. Жанаманова - 
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті 1 курс магистранты 
 
Аңдатпа:Аталмыш  мақала  бизнестегі  жеке  британдық  және  американдық  бизнес  терминологиясының  немесе 
белгілі  бір  терминологиялық  жүйенің  аймақтық  нұсқаларының  болуын  анықтау  мақсатында  британдық  және 
американдық бизнес терминдерін тіл деңгейінде және сөйлеу деңгейінде талдауға арналған. Қазақ тілі – мемлекеттік 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
207 
тіл,  орыс  тілі  –  ұлтаралық  қатынас  тілі,  ал  ағылшын  тілі  –  жаңа  саясатқа  кірудің  басты  кілті»,  -  деп  елбасымыз 
айтқандай қазіргі таңда еліміз шетелдермен саяси-әлеуметтік және мәдени қарым-қатынас жасау үстінде.Британдық 
ағылшын  және  американдық  ағылшын  тілдері  ағылшын  тілінің  екі  негізгі  жергілікті  нұсқасы  болып  табылады. 
Британия мен Америка арасындағы қатынастар әрқашан да күрделі сипатқа ие болған, ол тілдік деңгейде де көрініс 
тапқан деуге болады. Бір жағынан, әр ел өз ерекшелігін сақтап, оған көпшіліктің назарын аудартуға ұмтылады, бұл 
үдеріс тіл арқылы жүзеге асады. Британдық және американдық банк терминологиясын бөлудің негізі жоқ, бұл жерде 
банк  терминологиясының  британдық  және  американдық  нұсқалары  туралы  сөз  қозғауға  болады,  өйткені 
терминологияның  өзегі  екі  нұсқаға  да  ортақ  болып  табылады.  Банк  терминологиясының  британдық  және 
американдық нұсқалары арасындағы ең елеулі айырмашылықтарды екі елдің банк жүйесіндегі айырмашылықтармен 
түсіндіреміз.  
Түйін  сөздер:  британдық  бизнес  термині,  американдық  банк  термині,  дескриптор,  перифериялық  термин, 
аймақтық нұсқа. 
Аннотация: Данная статья посвящена анализу функционирования британских и американских терминов бизнеса 
на уровне языка и на уровне речи с целью установления, можно ли говорить о существовании отдельно британской и 
американской терминологии бизнес или лишь региональных вариантах одной и той де терминологической системы. 
Широкое  развитие  частного  предпринимательства  на  постсоветском  пространстве  привело  к  тому,  что 
экономические термины, прежде употреблявшиеся в узкой сфере государственной экономики, стали употребляться в 
повседневном общении  и в  разговорной речи. В  последнне  время  в  казахском  языке  (как  и в русском)  появилось 
множества  иностранных  (английских)  и  интернациональных  терминов  рыночной  экономики,  которые  не 
переводятся  или  не  подлежат  переводу,  причем  некоторые  их  них  имеют  соответствия  в  казахском  языке.  Такие 
конкурирующие  синонимы  частовстречаются  в  языке  средств  массовой  информации.  Поэтому  вопрос  создания  и 
распространения  национальной  экономической  терминологии
  это  проблема  не  только  экномистов,  но  также  всех 
специалистов в области терминлогии.В коммуникативном пространстве независимых государств заметны явления, 
которые  позволяют  говорить о неоднозначности  и разнонаправленности развития  лексических  норм стандартного 
языка. Следует отметить не только продолжающуюся и все шире распространяющуюся унификацию терминологии 
в  разных  областях  науки  и  народного  хозяйства,  но  также  реконструкцию  элементов  традиционной  языковой 
культуры и поиски новых источников концептуализации языковой картины мира: как внутренних, так и внешних. 

жүктеу/скачать 2,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: