Хабаршы вестник

Ключевые  слова:  британский  бизнес  термины,  американский  бизнес  термины,  дескриптор,  периферийный 
термин, региональный вариант. 
Abstract::This  paper  focuses  on  the  analysis  of  the  functioning  of  the  British  and  American  business  terms  at  the 
language level and at the level of speech in order to establish whether it is possible to speak of the existence of a separate 
British and American term business or a regional variants of one and the de terminological system. Widespread development 
of private enterprise in the former Soviet space has led to the economic terms , especially used in the narrow sphere of the 
state  of  the  economy,  began  to  be  used  in  everyday  communication  and  speech.  Recently  in  the  Kazakh  language  (as  in 
Russian ) appeared numerous foreign ( British ) and international terms of market economy, which are not translated or not be 
translated  ,  and  some  of  them  have  counterparts  in  the  Kazakh  language  .  Such  competing  synonyms  are  often  found  in 
language media . Therefore, the question of creation and dissemination of the national economic terminology  a problem not 
only eknomists , but also all the experts in the field terminlogy .In the communicative space of Independent States noticeable 
phenomena that suggest the development of a multi-directional ambiguity and lexical rules of standard language. It should be 
noted  not  only  the  ongoing  and  increasingly  pervasive  unification  of  terminology  in  different  fields  of  science  and  the 
economy,  but  also  the  reconstruction  of  linguistic  elements  of  traditional  culture  and  the  search  for  new  sources  of 
conceptualizing language picture of the world: both internal and external. 
Keywords: British business terms, the U.S. business terms, the handle, the peripheral term regional version. 
 
«Нәтижесінде  ағылшын  тілінің  британдық  және  американдық  нұсқалары  арасында  барлық  тілдік 
деңгейлерде,  атап  айтсақ,  фонетика,  орфография,  морфология,  синтаксис  пен  лексика  деңгейлерінде 
айырмашылықтар  туындайды  [1].  Екінші  жағынан,  ағылшын  тілінің  халықаралық  мәртебесі  осы  екі 
нұсқаның түгелдей айрықшалануы мен жекелеген тілдерге оқшаулануының алдын ала отырып, оларды 
жақындатуға ықпалын тигізеді. Терминдер жүйесі тілдің лексикалық жүйесінің бір бөлігі болғандықтан, 
осы  үрдіс  терминологиялық  жүйелерде  де  кездесуі  тиіс.  Сондықтан  да  біздің  басты  міндетіміз: 
біріншіден,  жеке  британдық  және  американдық  банк  терминологиясының  болуын  немесе  олардың  бір 
терминологиялық  жүйенің  аймақтық  нұсқасы  болып  табылуын  анықтау,  екіншіден,  британдық  банк 
терминологиясының  американдық  банк  терминологиясынан  айрықшалануын  нақтылау.  Қойылған 
сұрақтарға жауап беру үшін, ең алдымен, ағылшын тілінің британдық және американдық нұсқаларында 
банк терминдерінің қалыптасуын екі деңгейде – тіл деңгейінде және сөйлеу деңгейінде қарастырамыз.  
Термин  туралы  ғылымда  да  өзгерістер  болып,  терминді  зерттеудің  когнитивтік  аспектісі  жасалыну 
үстінде.  Терминтанымға  когнитивтік  көзқарастың  енуі  терминологиялық  зерттеулердің  ойлаумен 
байланысынан,  нақтырақ  айтқанда,тілге  деген  антропоцентристік  көзқарастың  пайда  болуынан  келіп 
туындайды. [2] 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
208 
Көптеген бизнес терминдерінің сөздіктерінде британдық және американдық  банк терминдерін бөліп 
көрсетпейді.  Ең  беделді  деген  баспаханалардан  шыққан  сөздіктердің  өзінде  кейбір  терминдер 
американдық  ағылшын  тілінде  немесе,  керісінше,  британдық  ағылшын  тілінде  аналогқа  ие  ретінде 
белгіленген.  Сөздіктерден  қажетті  ақпараттарды  ала  алмағандықтан,  тікелей  банк  ісіндегі  мәтіндерді 
талдауға  кірісеміз.  Ең  алдымен,  банк  ісіндегі  дескрипторлар  (түйінді  сөздер)  мен  негізгі  терминдердің 
қолданысын  қарастырамыз.  О.С.  Ахманованың  пікірінше,  дескрипторлар  кез  келген  терминологиялық 
жүйенің өзегін құрайды. Дескриптор – қарастырылушы ерекше құбылыстың табиғатын ашып көрсететін 
және ғылыми интерпретацияда, осы құбылысты жіктеуде тиімді қолданыла алатын сөз немесе сөз тіркесі. 
Дескрипторлар  терминдер  жүйесінде  негізгі  терминдер  болып  табылады,  ал  тар  мағыналы  терминдер 
перифериялық  (шеттегі)  терминдерге  жатады.  Банк  терминологиясындағы  дескрипторларға  келесі 
терминдерді  жатқызуға  болады:  «account»,  «transaction»,  «fee»,  «loan»,  «credit»,  «cash»,  «mortgage», 
«deposit», «transfer», «asset» және т.б. Сондай-ақ, «interest rate», «withdrawal», «debit», «delinquency» және 
т.б.  Осы  cияқты  банк  терминологиясында  жиі  қолданылатын  ұғымдарды  білдіретін  терминдерді 
талдаймыз.  
 «Аccount»  термині  (банктегі  немесе  өзге  де  қаржы  институтындағы  есепшот  [3])  Британияда  да, 
Америкада да бір мағынада қолданылады: 
 “Some accounts especially those paying the highest rates of interest, may require you to give notice before 
you can withdraw your money or may limit the number of withdrawals you can make” [http:www.bba.org.uk] 
(Брит) 
     “it may take somebody coming in two or three times to event that we have before they ever actually open an 
account  with  us  or  do  some  type  of  trade  through  a  mortgage  or  investment  division,”  Mr.Stuard  said  ” 
[http:www.americanbanker.com] (Амер) 
«Fee»  термині  (бағасының  пайызы  немесе  ақшаның  тиянақты  мөлшерлемесі  түріндегі  көрсетілген 
қызмет, жүргізілген операция төлемі (комиссиясы) [4]) де екі жақта да бірдей мағынаға ие: 
“Most credit cards charge fees under certain circumstances: annual fee-charged for having the card; late-
payment fee-charged if your payment is received after the due date ” [http:www.bba.org.uk] (Брит) 
“Find  out  what’s  right  for  your  needs  and  check  out  all  the  various  rates  and  fees.  ” 
[http:www.americanbanker.com] (Амер) 
«Тransaction»  термині  (банк  есепшоттарындағы  жағдайды  өзгертетін,  банктің  ақпараттық  жүйесінде 
тіркеуді талап ететін жеке-дара банк жұмысы [3]) Британияда да, Америкада кеңінен қолданысқа ие: 
ATMs  can  provide  a  whole  range  of  different  services  and  if  you  want  to  carry  out  a  lot  of  different 
transactions please try to chose a time that’s not too busy. [http:www.bba.org.uk] (Брит) 
If your bank has online banking, you don’t have to wait until your bank statement comes-you can check your 
transactions at any time [http:www.americanbanker.com] (Амер) 
«Сash» термині (қолма-қол ақша – банкноттар [4]) Британияда да, Америкада да қолданылады: 
“In most countries”, the aim is to exchange legacy for euro cash as quickly as possible[http:www.bba.org.uk] 
(Брит)  
“with the touch of a few buttons, you can withdraw cash, make deposits and transfer funds virtually anywhere 
an ATM is located” [http:www.americanbanker.com] (Амер) 
Мағыналары жағынан жақын «сredit» термині (қарыз мәмілесі [4]) мен «loan» терминін (қарыз, несие: 
белгілі бір төлем үшін сұрап алатын немесе белгілі бір мерзімге берілетін ақша несиесі [4]) екі елдің де 
мамандары жиі қолданады: 
“Banks  are  likely  to  reduce  the  interest  rates  they  charge  on  their  loans  to  individuals  and  businesses” 
[http:www.bba.org.uk] (Брит) 
“Loan losses are low because banks make the initial credit deciosion,and are responsible for servicing the 
loan from cradle to grave,”Eversion said.[http://www.aba.com].(Амер) 
«Мortgage»  термині  (ипотека,  кепіл,  ипотекалық  несие:  қарызгердің  несие  берушіге  қарызды 
қамсыздандыру ретінде жылжымайтын мүлікке өз құқығын тапсыруы, сондай-ақ жылжымайтын мүлікке 
құқығы қамсыздандырылған қарыз құралы [4]) екі елде де бірдей мағынада қолданылуда: 
“Rising housing costs forced more than a million householders to use a credit card to pay their mortgage or 
rent over the past 12 months, a poll for the housing charity shelter reveals today”[http://www.guardian.co.uk] 
(Брит) 
“When you’re looking for a mortgage, you’are likely to shop among lenders for the most favorable interest 
rate, and the lowest points and other up-front charges” [http://www.aba.com].(Амер) 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
209 
«Deposit»  терминін  (несие  мекемесіндегі  клиенттің  ақша  немесе  құнды  қағаз  түріндегі  салымы  [4]) 
ағылшын  тілінің  британдық  нұсқасында,  сондай-ақ  американдық  нұсқасында  сөйлеушілер  бірдей 
қолданады: 
“Broadly  defined  as  those  deposits  where  part  of  the  balance  is  not  accessible  without  penalty,  either  on 
demand  or  by  close  of  business  on  the  day  following  that  on  which  the  deposit  was  made” 
[http://www.guardian.co.uk] (Брит) 
“Secured cards, which require a security deposit. The larger the security deposit, the higher the credit card 
limit.” [http://www.aba.com].(Амер) 
Сонымен,  банк  ісіндегі  британдық  және  американдық  мәтіндерді  талдау  дескрипторлардың  басым 
бөлігі  мен  жиі  қолданылатын  банк  терминдерінің  Британияда  да,  Америкада  да  айтылу  жағынан  да, 
мағынасы жағынан да бірдей екендігін, яғни бір-бірімен толық сәйкес келетіндігін көрсетті.  
Бірқатар британдық және американдық банк терминдері мағынасы бір болғанымен, айтылу жағынан 
айрықшаланады.  
Бұл айырмашылықтар терминдердің жазылуына да қатысты, мәселен: 
cheque (брит.) – check (амер.) [1], 
chequebook (брит.) – checkbook (амер.), 
traveller'scheque (брит.) - traveler'scheque (амер.), 
licence fee (брит.) – license fee (амер.), 
offshore centre (брит.) – offshore center (амер.). 
Осыған сәйкес британдық және американдық банк терминдері ағылшын тілінің лексикалық жүйесінің 
бір бөлігі бола отырып, британдық және американдық орфографияны ажырататын барлық ерекшеліктерін 
көрсетеді деген қорытынды жасауға болады. 
Зерттеу  нәтижесі  көрсеткендей,  Британия  мен  Америкада  әр  түрлі  атауға  ие  бірқатар  банк  ісінің 
ұғымдары бар, атап айтсақ: 
 
Британдық термин 
Американдық термин 
Cash machine 
ATM 
Till money 
Vault money 
Current account 
Checking account 
Sight deposits 
Demand deposits 
Debit card 
Asset card 
Hire purchase 
Consumer instalment loan/ Instalment credit 
Deffered coupon note 
Deffered interest bond 
Revolving credit 
Open-end credit 
Back-to-back credit/ Countervailing credit 
Secondary credit 
Auditor's certificate 
Accountant's opinion 
Profit and loss account 
Income statement/ Earnings report 
Gearing 
Financial leverage 
Unit trust 
Mutual fund 
Lombard loan 
Collateral loan 
Yield 
Current return 
(Bank) cashier 
Teller 
 
Британдық термин 
Американдық термин 
Spot market 
Cash market 
Pathfinder prospectus 
Red herrings 
Depreciation 
Amortization 
Undistributable reserves 
Restricted surplus 
Mortgage-backed annuity 
Beamer 
Bank notes 
Bills [Graham Tullis, Tonya Trappe 2004:57] 
Shareholder 
Stockholder 
Preference share 
Preffered stock 
Ordinary share 
Common stock 
Flotation 
Initial public offering 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
210 
Private placing 
Private placement 
Life assurance 
Life insurance 
 
Осы  тәрізді  терминдер  көп  емес  және  ең  белгілі  сөздіктерде  олар  аймақтық  нұсқалар  ретінде 
көрсетілген.  Әдетте,  мұндай  терминдер  перифериялық  болып  саналады  және  басқа  терминдер  үшін 
дескриптор бола алмайды.  
Британия  мен  Америкадағы  банк  терминдерінің  басқа  да  айырмашылықтарын  осы  елдердегі  банк 
жүйелеріндегі  әркелкіліктермен  түсіндіруге  болады.  Мәселен,  британдық  «merchant  bank»  терминінің 
американдық баламасы – «investment bank». Британияда клиенттерді депозиттерін жоғалтудан Депозитті 
қорғау  қоры  қорғайды,  ал  Америкада  бұл  іспен  Депозиттерді  сақтандыру  федералдық  корпорациясы 
айналысады.  Сонымен  қатар,  британдық  немесе  американдық  реалиилерді,  яғни  бір  елде  ғана  болатын 
нысандарды  білдіретін  терминдер  де  кездеседі.  Мәселен,  «hard  dollars»,  «flower  bond»  терминдері 
американдық  реалиилер  болып  табылады,  ал  «bill  leak»  термині  британдық  болмысқа  ғана  қатысты 
қолданылады.  
Британия мен Америкада мағынасы жағынан сәйкес келетін, бірақ айтылуы жағынан айрықшаланатын 
терминдерді  сөйлеу  деңгейінде  талдаймыз.  Британдық  және  американдық  мамандар  терминдердің  өз 
нұсқаларын  ұстана  ма,  немесе  бірдей  жағдайда  екі нұсқаны  да  қолдана  ма?  Осы  мәселені  анықтап  алу 
қажет.  
Сонымен, британдық және американдық банк терминдерін ажыратудың лексикографиялық тәжірибесі 
болғанымен, мәтіндерді талдау көрсеткендей, бүгінгі таңда терминдердің британдық және американдық 
нұсқалары екі елде де қолданысқа ие: британдық мамандар терминнің американдық нұсқасын, керісінше 
американдық мамандар терминнің британдық нұсқасын қолданатын жағдайлар өте жиі кезедеседі. Оған 
қоса,  американдық  және  британдық  нұсқалардың  гибридтері  болып  табылатын  терминдер  да  пайда 
болуда.  Кей  жағдайларда  терминдер  бір  мәтінде  синонимдер  ретінде  қолданысқа  ие  болады;  кейде 
терминдердің  бірі  өз  мағынасын  кеңейтуі  де  ғажап  емес  жайт.  Алайда,  көп  жағдайларда  американдық 
және британдық мамандар байырғы терминдерге жүгінетіндігін атап өткен жөн.  
Банк ісіндегі британдық және американдық мәтіндерді талдау көрсеткендей, банк терминологиясының 
өзектері, яғни дескрипторлар мен негізгі банк терминдері Америкада да, Британияда да бір-біріне сәйкес 
келеді, ал бұл дегеніміз – банк ісіндегі басты ұғымдарды білдіретін терминдердің басым бөлігі екі елде де 
айтылуы  жағынан  да,  мағынасы  жағынан  да  ұқсас  деген  сөз.  Британдық  ағылшын  және  американдық 
ағылшын  тілдерінде  аймақтық  нұсқалары  бар  терминдер  кездеседі,  бірақ  мұндай  терминдердің  саны 
шектеулі,  әдетте,  бұл  терминдер  перифериялық  ұғымдарды  білдіреді.  Оған  қоса,  екі  нұсқаны  да 
Америкадағы,  Британиядағы  мамандар  қатар  қолданады,  сондықтан  терминдердің  аймақтық  тиесілігі 
жойылып,  терминдер  абсолютті  синонимдер  ретінде  қолданысқа  ие  болады.  Мұны  банк 
терминологиясын біріздендіруге апаратын жаһандану үдерісімен түсіндіруге болады. 
 
 
1
 
Назарова  Т.Б.  Словарь  общеупотребительной  терминологии  английского  языка  делового 
общения. – М., 2002. 
2
 
Исакова  С.С.  Терминді  зерттеудің  когнитивтік  аспектісі.  ҚазҰУ  хабаршысы.  Филология 
сериясы, № 4 (42)2012ж. 
3
 
Миркин Я.М., Миркин В.Я. англо-русский толковый словарь по банковскому делу, инвестициям и 
финансовым рынкам. – М., 2006. 
4
 
Федоров Б.Г. Англо-русский банковский энциклопедический словарь. – СПб., 1995.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
211 
 
 
 
 
 
 
УДК 81΄42   
 
 
 
ҚАЗАҚ ТОК-ШОУ ҮЛГІСІНДЕ ЖАСТАР ДИСКУРСЫНДА 
ВЕРБАЛДЫ ҚОРҒАУ СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСУ ЖОЛДАРЫ 
 
Ж.Е. Бекжанова – 
Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті, 
 «Шетел филологиясы» мамандығының 
PhD докторанты 
 
Түйіндеме: Бұл мақалада жастар дискурсы, олардың жас ерекшеліктері, әлеуметтік мәдени қасиеттері ток-
шоу  деген  теледидар  жанрының  шеңберінде  қарастырылады.  Әрбір  қатысушының  ток-шоуда  өз  қызметі 
болады,  сонымен  қатар,  ол  ток  шоу  авторларының  алдын-ала  анықтап  қойған  белгілі  бір  кейіпкер  ролін  де 
сомдайды. 12-29 жас аралығындағы кейіпкерлер қатысқан ток-шоуларды қарап, біз келесі қорытындыға келдік: 
жастар  әлеуметтік  тобының  өкілдері  көпшілік  жағдайда  белгілі  бір  оқиғаның  құрбаны  немесе  кінә  тағылып 
жатқан объект ретінде бағдарламаға қатысады, залдағы эксперттер мен көрермендер тарапынан сынға түсіп те 
жатады. Сол себептен олар көбіне вербалды қорғау стратегиясын ұстанады, соның ішінде өз әлеуметтік тобына 
жататындарды  өзара  қорғау  басым  болып  келеді.  Қаралған  ток-шоуларды  талдау  негізінде  біз  жастар 
дискурсында  қолданылатын  қорғау  стратегиясының  төрт  нақты  тактикаларын  анықтап  шығардық: 
дискредитацияланған тұлғаны мақтау тактикасы, кінәні мойындамау тактикасы, кінәні басқа тұлғаларға аудару 
тактикасы, қарсы кінә тағу тактикасы.   Мақалада  жастар  дискурсы,  оның  жас  ерекшеліктері,  әлеуметтік 
мәдени  қасиеттері  ток-шоу  деген  теледидар  жанрының  шеңберінде  қарастырылады.    Талдау  барысында  біз 
жастардың  ток-шоуда  көбіне  вербалды  қорғау  қарым-қатынас  стратегиясын  ұстанатынын,  соның  ішінде  өз 
әлеуметтік тобына жататындарды өзара қорғау басым болып келетінін анықтадық. Қорғау стратегиясының төрт 
нақты тактикаларын анықтап шығардық: дискредитацияланған тұлғаны мақтау тактикасы, кінәні мойындамау 
тактикасы, кінәні  басқа  тұлғаларға  аудару тактикасы, қарсы кінә тағу  тактикасы.  Мақалада  жастар  дискурсы, 
оның  жас  ерекшеліктері,  әлеуметтік  мәдени  қасиеттері  ток-шоу  деген  теледидар  жанрының  шеңберінде 
қарастырылады.    Талдау  барысында  біз  жастардың  ток-шоуда  көбіне  вербалды  қорғау  қарым-қатынас 
стратегиясын  ұстанатынын,  соның  ішінде  өз  әлеуметтік  тобына  жататындарды  өзара  қорғау  басым  болып 
келетінін  анықтадық.  Қорғау  стратегиясының  төрт  нақты  тактикаларын  анықтап  шығардық: 
дискредитацияланған тұлғаны мақтау тактикасы, кінәні мойындамау тактикасы, кінәні басқа тұлғаларға аудару 
тактикасы, қарсы кінә тағу тактикасы. 
Кілт  сөздер:  дискурс,  жастар  дискурсы,  қарым-қатынас  стратегиялары,  қарым-қатынас  тактикалары,  ток-
шоу, вербалды қорғау 
Аннотация:  В  статье  рассматривается  молодежный  дискурс,  проявление  его  возрастных,  социальных 
особенностей в рамках популярнейшего телевизионного жанра ток-шоу. Каждый участник ток-шоу исполняет 
определенную функцию и определенную роль, отведенную им авторами передачи. Из анализа просмотренных  
телепередач,  где  принимают  участие  субъекты  12-29  лет,  было  выявлено,  что  представители  данной 
социальной  группы  выступают  почти  всегда  в  роли  жертвы  какой-либо  ситуации,  обвиняемого  со  стороны 
общественности,  и  подвергается  критике  присутствующих  экспертов  и  зала.  Поэтому  в  основном  в  ходе 
передачи молодежь придерживается стратегии вербальной защиты, в частности взаимозащиты по отношению к 
принадлежащим  к  своей  социальной  группе.  В  результате  анализа  нами  выявлено  четыре  тактики  в  рамках 
стратегии  вербальной  защиты,  которые  наиболее  четко  прослеживаются  в  молодежном  дискурсе:  тактика 
восхваления  дискредитируемого,  тактика  отрицания  обвинений,  тактика  перевода  обвинений  на  других  лиц, 
тактика  контробвинения.  В  статье  рассматривается  молодежный  дискурс,  проявление  его  возрастных, 
социальных  особенностей  в  рамках  популярнейшего  телевизионного  жанра  ток-шоу.  В  ходе  анализа 
просмотренных  телепередач  выявлено,  что  молодежь  в  ток-шоу  придерживается  коммуникативной  стратегии 
вербальной  защиты,  в  частности,  взаимозащиты  представителей  своей  социальной  группы.  Выявлено  четыре 
тактики  стратегии  вербальной  защиты  в  молодежном  дискурсе:  тактика  восхваления  дискредитируемого, 
тактика отрицания обвинений, тактика перевода обвинений на других лиц, тактика контробвинения. 
Ключевые слова: дискурс, молодежный дискурс, коммуникативные стратегии, коммуникативные тактики, 
ток-шоу, вербальная защита 
Annotation:  The  article  views  youth  discourse,  its  age  and  social  features  in  popular  TV  genre  talk-show.  Each 
participant of the show has his/her own function and definite part prepared by the authors. According to the talk-show 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
212 
analysis, it was defined that 12-29 year-old participants are mostly presented as victims of any case, as accused people, 
who  are  discussed  by  public,  criticized  by  experts  and  audience.  Thus,  in  most  cases  the  youth  follow  the 
communication strategy of verbal defense, and particularly, interdefense of the members of their own social group. As a 
result,  we  have  defined  precise  four  tactics  of  the  communication  strategy  of  verbal  defense:  tactics  of  praising  a 
discredited person, tactics of opposing the accusation, tactics of transmitting of accusation to the other people, tactics of 
counter-accusation.      The  article  views  youth  discourse,  its  age  and  social  features  in  popular  TV  genre  talk-show. 
According to the talk-show analysis, we have found out that in most cases the youth follow the communication strategy 
of verbal defense, and particularly, interdefense of the members of their own social group. As a result, we have defined 
precise four tactics of the communication strategy of verbal defense: tactics of praising a discredited person, tactics of 
opposing the accusation, tactics of transmitting of accusation to the other people, tactics of counter-accusation.     
Key  words:  discourse,  youth  discourse,  communication  strategies,  communication  tactics,  talk  show,  verbal 
defense.  
 
Қазіргі  заманғы  лингвистика  ғылымында  және  басқа  да  гуманитарлы  ғылымдарда  «дискурс» 
терминінің кең қолданылып, оған біркелкі көзқарас жоқтығы белгілі. Оған сан алуан анықтама бар.    
Мақала  бағытына  ең  жақын  анықтаманы  Ресей  лингвисті  В.И.Карасик  береді.  Ол  дискурсты 
имманентті  лингвистика,  әлеуметтік  лингвистика  және  прагмалингвистика  деген  үш  жақтан 
қарастырып,  үш  түрлі  анықтама  береді.    Әлеуметік  лингвистика  жағынан  қарастырсақ:  «Дискурс  – 
адамдардың  қай  әлеуметтік  топқа  жататынына  байланысты,  белгілі  бір  типтік  сөйлеу  және  өзін  өзі 
ұстау  жағдайларына  байланысты  (мысалы,  институционалды  дискрус) бір-бірімен  қарым-қатынасы. 
Осы  позиция  тұрғысынан  заң,  соғыс,  саяси,  педагогикалық,  діни,  бұқаралық  ақпараттық  және 
т.б.дискурстың түрлерін атап көрсетеді [1].  
Ресей лингвисті М.Г. Чабаненко жастар дискусын крестьян халқы, зиялы қауым, жұмысшы қауым, 
актерлер мен өнер адамдары дискурстарының қатарына қояды  [2]. Бұл мақалада жастар дискурсы, 
олардың жас ерекшеліктері, әлеуметтік мәдени қасиеттері қарастырылады. Нақтырақ айтсақ, жастар 
дискурсы қазіргі уақытта ерекше сәнді әрі көпшіліктің ілтипатына бөленген ток-шоу бағдарламалары 
шеңберінде қарастырылады. 
Қазақстан  лингвисті  Д.З.  Ғаббасованың  анықтамасы  бойынша,  «барлығына  емес,  бірақ 
әрқайсысына» арналған, батыс теледидарынан алынған теледискуссияның бір түрі [3]. Н.В.Вакурова 
және  Л.И.Московкин  сияқты  Ресей  теледидар  жанрын  зерттеушілер  ток  шоуды  сөйлеу  жанры, 
тікелей  эфир  мүмкіндіктерін  пайдаланып  жасалған  теледискуссиялардың  заманауи  аналогы  деп 
сипаттайды [4].  
Дәстүрлі ток-шоу келесі үшбұрыштан құрылады: жүргізуші — шақырылған қонақтар (эксперттер) 
—  студиядағы  көрермендер.  Әрбір  қатысушының  бағдарлама  ауқымында  өз  қызметі  болады, 
сонымен  қатар,  ол  ток  шоу  авторларының  алдын-ала  анықтап  қойған  белгілі  бір  кейіпкер  ролін  де 
сомдайды» [5]. 12-29 жас аралығындағы кейіпкерлер қатысқан телебағдарламаларды қарап, біз келесі 
қорытындыға  келдік:  жастар  әлеуметтік  тобының  өкілдері  көпшілік  жағдайда  белгілі  бір  оқиғаның 
құрбаны немесе күнә тағылып жатқан объект ретінде бағдарламаға қатысады, залдағы эксперттер мен 
көрермендер тарапынан сынға түсіп те жатады. Жастардың өздері «прокурор» немесе эксперт ретінде 
өте сирек қатысады.  Ресей сайтының бірі заманауи ток шоудағы жастардың елеусіз, төмен рөлін тап 
өтеді:  «….Басқа  арналарда  өмірлік  тәжірибелері  мен  стереотиптері  асып  бара  жатқан  «ағалар  мен 
апалар»  жастар  мәселелеріне  наразылығын  білдіріп  жатса,  біз,  жаңа  ұрпақ  жігіттері  мен  қыздары, 
өзіміз де  тікелей  эфирде жастар  мәселелеріне  өз  көзқарастарымызды  және оларды шешу  жолдарын 
ұсына аламыз…» [6].  Қазіргі таңда егер жас тұлға эксперт ретінде ток шоуға қатысса да, оның пікірі 
көбіне  шешуші  болмайды.    Осы  бақылауларды  негізге  ала  отырып,  біз  ток  шоу  ауқымында  жастар 
дискурсының коммуникативті стратегиялары мен татикаларын зерттеуді маңызды көріп отырмыз.  
Стратегия  дегеніміз  –  дискурсты  қабылдаумен  байланысты  белгілі  бір  когнитивті  опреациялар, 
мағынаны  түсіну  және  интерпретациялау  стратегиялары.  «Стратегия»  ұғымының    негізі  -    Т.А.  ван 
Дейктың «глобальды сөйлеу актісі» туралы түсінігі (жалпы интенция, макросөйлеу актісі) [7]. 
«Сөйлеу  және  өзін-өзі  ұстау  тактикасы»  деген  ұғымды  Е.М.Верещагин  былай  сипаттайды: 
стратегиялық  перлокутивті  әсер  ету  үшін  интенциясы  мен  жүзеге  асыруы  бойынша  біркелкі 
коммуниканттың өзін-өзі ұстау жолы» [8]. 
А.Р.Залегдинова пікір-талас ток-шоу бағдарламаларында 3 негізгі стратегияларын бөліп көрсетеді: 
вербалды  шабуыл  жасау  (дискредитация),  вербалды  қорғау,  көндіру  [9].  Ток  шоулардың  көбісіне 
жастар  эксперт,  прокурор  рөлдерінде  емес,  талқылау  объектісі  болып  келгендіктен,  олар  көбіне 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
213 
вербалды  қорғау  стратегиясын  ұстанады,  соның  ішінде  өз  әлеуметтік  тобына  жататындарды  өзара 
қорғау басым болып келеді.  
Қаралған  ток-шоуларды  талдау  негізінде  біз  жастар  дискурсында  қолданылатын  қорғау 
стратегиясының төрт нақты тактикаларын анықтап шығардық:   
1.
 
Дискредитацияланған тұлғаны мақтау тактикасы 
2.
 
Кінәні мойындамау тактикасы  
3.
 
Кінәні басқа тұлғаларға аудару тактикасы 
4.
 
Қарсы кінә тағу тактикасы  
Талдау бойынша, жастар тобының қатысушылары «өз адамдарын» «өзгелерден» қорғау үшін осы 
тактикаларды қолданады. Төмендегі қазақ ток-шоу үлгісінде осы тактикаларды пайдалану мысалдары 
көрсетілген.  Перлокутивті  әсерге  жетуіне  шамадан  астам  эмоциялары,  максимализм,  кей  жерде 
жастардың  мінезіне  тән  өз-өзіне  сенбеушілік  те  септігін  тигізеді,  мұның  бәрі  вербалды  түрде  де 
көрініс табады.  
«Айтуға  оңай»  атты  «Қазақстан»  телеарнасында  көрсетілетін  ток-шоудың  «Әлімжеттік  қылмыс 
па?»  деген  бағдарламасында  студенттер  арасында  жоғары  және  орта  оқу  орындарындағы  жасы 
үлкендердің кішілерге қысым көрсетуі талқыланып жатыр. Жүргізуші – Бейсен Құранбек. Студияда 
және  эксперттер  арасында  әлімжеттік  бар,  онымен  тиісті  органдар  күресу  керек  екендігі  айтылып 
жатыр. Кейбір қатысушылар жәбірленушілердің өздері кінәлі деп пікір айтып жатыр. Қонақ ретінде 
жас  жігіт,  жақында  ЖОО  түлек  болып  шыққан  Айдынға  сөз  кезегі  беріледі.  Аудиторияның  таң 
қалдырғаны – бұл коммуникант өзі кезінде әлімжеттіктің құрбаны болса да, зәбірлеушілерді, жалпы 
бұл жүйені жақтап шығады.  
Құранбек:    (1)  ........Айдынның  айтуынша,  жалпы  мұндай  нәрсе  студенттердің  арасында  болсын, 
жастар арасында болсын керек дейді. Неге олай ойлайды? Өзінен тыңдайық. 
Айдын: (2) Негізі тәртіп керек... 
Құранбек:  (3) Бұны тәртіпке жатқызасыз ба сонда? 
Айдын: (4) Негізі оны система деп қояды ғой...система деп қояды. Жігіттер, қыздар, жастар біледі 
оны.  Ол  керек  негізі.  Бірақ  оны  шамадан  тыс,  артық  қолдану  қажет  емес,  күш  көрсету  керек  емес. 
Тәртіп  деген...мысалы,  үлкен  курстың  балалары  ақылын  айтып,  білгенін  айтса,  жөнді  жолға  салса, 
түзесе...ол дұрыс қой. Тәртіп керек қой. 
Құранбек: (5) Өзіңіздің басыңыздан өткен бе? 
Айдын: (6) Өзімнің басымнан өткен. Мен Қаскелең мәдениет колледжін бітірдім. Ауылдан келдім 
ғой енді. Ауылдың қара домалақ баласы.  
Құранбек: (7) Таяқ жедіңіз бе? 
Айдын: (8) Өзім көрдім, иә. Бағындым.  
Құранбек: (9) Ондай жүйенің қажеті қанша? Қате тисе ше?........... 
«Тәртіп»,  «Тәрбие»,  «....ақылын  айтып,  білгенін  айтса,  жөнді  жолға  салса,  түзесе....»  деген 
жағымды  тіркестермен  коммуникант  әлімжеттікті  жүзеге  асырып  жатқан  жастарды  жақтауға 
тырысады.  Бұл  мақтау  тактикасы,  өкінішке  орай,  аудитория  жағынан  да,  жүргізуші  жағынан  да 
наразылық  тудырады,  қажетті  перлокутивті  әсерге  жете  алмайды.  Бұл  жүргізушінің  соңғы 
репликасынан да көрінеді. 
Үшінші қонақ та жақында жоғары оқу орнынан шыққан түлек Асқар осы жүйеге қатысты барлық 
тиісті  жаргондарды  қолданып,  жүйенің  мәнін  түсіндіргісі  келеді,  жүйенің  дұрыс  емес  екендігін 
айтады.  
Асқар: (1) Мен де жақында студент болдым. Мына студент болған кезде, бар нәрсе ол. Ұратын, 
соғатын.  Басында  келген  кезде,  система  деген  нәрсе  бар.  Сен  келесің  де,  біздің  системаға  кіресің 
дейді.  Кірмесең,  өзің  жүре  бересің.  Егер  біреу  тиіссе,  біз  сен  үшін  ответ  береміз  дейді,  сен  үшін 
сөйлеп  береміз  дейді.  Сені  комнатаға  шақырып  алады  да,  ұрып  соққаннан  кейін  духын  алып 
тастайды....Түңгі сағатта жұмсайды деген бар. Терезеден түссең де, дүкенге барасың. Бармасаң, сені 
сол жерде сындырып тастайды. 
Бойжеткен  қонақ:  (2)  Сонда  жатақхананың  мамандары  қайда  қарап  отыр?!!  Алматы  қаласы 
бойынша ғана орын алған оншақты осындай оқиғалардың ішінде сегізі ғана сотқа жіберілді. Бұл тек 
нақты деректер, фактілерю Мына азаматтардың ешқайсысының да мойнында қылмыс жоқ....... 
Бұл  қатысушыны  қолдап,  студиядағы  жас  бойжеткен  қонақ  кінәні  жастардан  емес,  басқа 
тұлғаларға  сілтеу  тактикасын  қолданады.  Жатақханаларда  камералар  жоқтығын,  құқық  қорғау 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
214 
органдарының  дұрыс  жұмыс  істемеуін  айтып,  кінәні  сол  жаққа  аударады.  Бұл  тактика  да  әлсіз 
болады, эксперттер мен мамандар жігітті қорқақ ретінде сипаттап, аргументтерін жоққа шығарады.  
Студиядағы көреремен, жас бойжеткен, өз пікірін білдіруге ниет білдреді. Ол да кінәні жастардың 
өздерінен  емес,  мектеп  қабырғасында  дұрыс  тәрбие  берілмеуінен  көреді,  мектеп  жүйесіне  кінәні 
сілтейді. 
Көрермен  бойжеткен:  (1)  Cіздер  неге  бұл  жерде  студенттерді  ғана  қарап  отсыздар?  Бұл  мектеп 
қабырғасынан басталады. Қазіргі оқушылар – болашақ студенттер. Олар да жастар болады.....[10] 
 «Біз»  ток  шоу  бағдарламасында  жастардың  арасында  ерекше  ықыласқа  бөленіп  жүрген  Жақау 
атты  рэппердің  шығармашылығы  талқыланып  жатыр.  Ересек  қатысушылар  өздерінің  бұл  өнерге, 
жалпы рэп стиліне қарсылығын білдіріп жатыр. Жақаудың ән мәтіндерінің төмен руханилығы туралы 
айтып,  наразылықтарын  білдіріп  жатыр.  Студияда  Жақаудың  шығармашылығын  сүйер  жас  Ернар 
барынша әншіні жақтауға тырысты. 
Ернар: (1) ...Мен мысалы өзім бұрын бала кезімнен орыстың рэпін тыңдайтынмын. 98 ден бастап 
рэпті  тыңдап  келе  жатырмын.  2003  те  мен  Жақау  інімнің  ол  Жаңаөзенде,  мен  осы  жақта  тұрамын  
2003  те  оның  өлеңі  келді.  Сонда  ойламдым:  «Мәс  саған.  Қазақша  рэпті  біз  де  жасай  алады  екенбіз 
ғой».  Кейін  ғана  оның  іргетасы  қаланды,  Шоқан  бауырым,  Жақау  бауырым  сияқты  жақсы  өлеңдер 
шыға бастағаннан кейін мен орысша рэпті тыңдауды қойдым.  
Жүргізуші: (2) Саналы шығармалар да болған шығар. 
Үлкен жасар қонақ: (3) Сіздің жасыңыз нешеде? 
Ернар: (4) 23 
Үлкен  жасар  қонақ:  (5)  Таң  қалдым  дейсіңдер.  Рэп  айту  өнер  емес  ол.  Ертең  елуге  келгенде 
ұялатын боласың.  
Жақау: (6) Бізде Шоқан бар, Ерболат бар. Біз қазақша рэптің алғашқы толқындарымыз..... 
Ернар: (7) Аға, Сіз рэпті еліктеу дейсіз. Бәрі еліктеумен келеді. Жаманды айту оңай.... Жақсыдан 
үйрен, жаманнан жирен. 
Бұл жерде (7) не де болса, көрермен өз сүйікті әншісінің не де болса, «өнер емес» деген айыбын 
бәрібір кінәні мойындамау тактикасын қолданып, жоққа шығарып тұр.  
Жақау  «Біз»  (6)  деген  есімдікті  пайдаланып,  оның  өзі  де  бөлек  бір  стиль  ұстанушы  еместігін, 
онымен  бірге  осы  стильде  талай  атақты  орындаушылар  бар  екенін,  өзі  де  осы  стиль  ұстанушы 
әншілердің  қауымдастығына  кіретіндігін  көрсетіп,  бұл  жерде  өзін  қорғап,  үлкен  күштің  бір  бөлігі 
екенін көрсеткісі келіп тұр. 
 «Бауырым»,  «інім»  (1)  деген  сөздерді  пайдаланып,  Ернар  көрермен  өзіне  Жақау,  оның  өнері 
қаншалықты жақын екенін көрсетіп тұр [12].    
Сайып  келе,  кез  келген  ток  шоуда  жастар  көбіне  түсініспеушілікке  ұшырайды,  оларға  кінә 
тағылады, талқылауға салынады. Жастар дискурсында өз топ мүшелерін қорғау тұлғаның осы топқа 
мүшелігін, белгілі бір қауымға кіруін сезінуімен байланысты. Жоғарыда көрсетілген мысалдарда бұл 
әлімжеттікке  ұшыраған  жастар,  оның  куәсі  болғандар,  өздері  сияқты  жас  музыканттың 
шығармашылығын сүйер жастар, жай бір пікірді қолдайтын, бір бірін түсінетін жастар, бір ұрпақ. Бұл 
олардың  эмоцияларынан,  қолданатын  жаргондарынан,  ортақ  дүниетанымдарын  көрсетететін 
сөздерінен,  «өздерінің  мүшелерін»  «өзгелерден»  нақты  бөліп  қарастыруынан  білінеді.  Жастар 
дискурсында  вербалды  қорғау  коммуникативті  стратегиясы  бірнеше  тактикалар  арқылы  жүзеге 
асады.  Оның  ішінде  дискредитацияға  ұшыраған  тұлғаны  мақтау,  кінәні  мойындамау,  кінәні  басқа 
тұлғаларға сілтеу, қарсы кінәлау тактикасы.   
 
  
1
 
Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. - Волгоград, 2002. 
2
 
Чабаненко  М.Г.  «Молодежный  дискурс  как  реализация  типовой  и  индивидуальной  языковой 
личности». Диссертация авторефераты. - Кемерово, 2007. 
3
 
Габбасова  Д.З.  Телевизионный  диалог  ток-шоу  немецкого  и  казахстанского  телевидения  как 
социокультурный момент в коммуникации. Диссертация авторефераты. - Алматы, 2005. 
4
 
Вакурова  Н.В.,  Московкин  Л.И.  Типология  жанров  современной  экранной  продукции.  -Москва 
1997. 
5
 
Ким Н.М. Технология создания журналистского произведения. — СПб., 2001. 
6
 
www.5uglov.ru. Телевидение для молодежи: образы и мысли. 
7
 
Т.А.Ван  Дейк.  Когнитивные  и  речевые  стратегии  выражения  этнических  предубеждений. 
1983. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
215 
8
 
Верещагин Е.М. В.Г.Костомаров. Язык и культура. 2005. 
9
 
 Залегдинова А.Р. Коммуникативные стратегии и тактики в дискурсивном пространстве ток-
шоу. - Казань, 2013.  
10
 
 kaztrik.kz. «Қазақстан» телеарнасының мұрағаты.  
11
 
 Youtube.com.