Хабаршы вестник

Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Фіыояогия гылымдары» сериясы, Л'?.? (32),20Юж. 
 
 
шілдехана  т.б.  үлкенді-  кішілі  той-жиын  мерекелердегі  тұрмыс-салт  жырларының  орындалу 
үрдісі,  өмірдегі  нақты  көрінісі  ойын  түрінде  іске  асырылып  отырған.  Ойынның  бұл  түрін 
Б.Төтенай әдет-ғұрып ойындары деп атап, оған қыз ұзатқанда және үйлену тойында өткізілетін 
ойын-сауықтарды  жатқызған.  Мысалы,  үйлену  тойында  өтетін  ойын-сауықтар:  «тоғыз  аяқ», 
«тоғыз табақ», «жар-жар», «беташар», «құда тарту», «қолұстатар», «шашсипатар», «некеқияр», 
«кемпірөлді»,  «шымылдықбайлар»,  «сақинасапар»,  «есікашар»,  «атбайлар»,  «түндіқашар», 
«итырылдатар», «тоқымқағар», «қынаменде», «қызкәде», т.б. жол-жоралар аталады [121, 17-18 
бб.]. Бұған қоса «қызойнақ», «кіндік кесу», «бесікке салу», «шашу», «ас беру», т.б. салттармен 
байланысты ойын түрлерін атауға болады. 
Бұл  ойын-сауықтардың  «жар-жар»,  «беташар»,  «сақинасалу»,  «құйрық-бауыр  асату», 
«шілдехана», «тұсаукесу» сияқты кейбір түрлері бұрынғыдай болмағанымен, ел арасында қазір 
де ойналады. Ал көпшілігі  ұмыт болып бара жатыр. Сол себепті біз  ұмыт болып бара жатқан 
әдет-ғұрып ойындарының кейбіреулеріне ғана тоқталамыз. 
Солардың  бірі  -  ұрын  бару.  Жігіт  жағы  мен  қыз  жағы  құдаласып  келіскеннен  кейін, 
қыздың  қалыңмалы  төленіп  бітісімен  не  төленуге  жақын  қалған  кезде  күйеудің  алғаш  рет 
қалындығын көру мақсатында қайын жұртына баруын «ұрын бару», «ұрын келу» деп аталады. 
Тарихшы-этнограф ғалым Х.Арғынбаевтың пікірінше, «ұрын барудың» негізгі мақсаты 
жастардың  өзара  тілдесіп,  бет-жүздерін  көрісіп,  құшақ  айқастырып  жақындасуы  нәтижесінде 
олардың  арасында  махаббат  сезімін  ояту  екені  даусыз.  Көптеген  авторлар  ұрын  баруды 
күйеудің  қалыңдығына  ұрланып  баруына  байланысты  деп  жаңсақ  пікірлер  айтады.  Біздің 
ойымызша, бұл атау көне түркілердің урун сөзінен шыққан: бағңырсақны булса бағырқа үрун. 
«Егер мейірімділік тапсаң оның бауырына кір» (ДТС, с.615) [125, 189-190 бб.]. В.Радлов ұрұн 
етістігінің екі мағынасын келтіреді:  1) сағай, қойбал тілдерінде,  ұйғыр-шағатай жазбаларында 
бір нәрсеге тиісу, бір нәрсемен кездесу: сабук йус урунды пажінжы сабит (ұйғ.). «С веселым 
лицом  встречает  нас  пятая  (планета)  Венера»;  2)  ұрұн  (қаз.)  жасырын.Ұрұн  келеді  -  ол 
қалыңдығына  жасырын  барды  [Рсл,  1т.,  с.1660-1661].  Ұрын  сөзінің  мағынасы  В.Радлов 
келтірген алғашқы мағынаға жақындайды. 
К.К.  Юдахиннің пікірінше,  қырғыз тіліндегі  урун  лексемасы  «ұру,  соғу»  мағынасында. 
Етістік түбір ұр-дан шыққан, ср. бас ұру. құлдық ұру. Бұл тұрғыда ұрын моңғолдың ураг/ураг 
бололцох «қыз алысып туысу», ураг болох «құда түсу» сөздерімен, осы мағынада саха тіліндегі 
урула сөзімен урууғ «үйлену тойы» сөздерімен тектес [47, 87 б.]. М.Рясянен, Г.Вамбери, В.Банг, 
Э.В.  Севоргян,  Ә.Қайдар  ұрун  сөзінің  негізгі  жалпытүркілік  ур  үр  «дән,  ұрық»  сөзінен 
шығарады.  Оның  қатысуымен  түркі  тілдерінде  ұрғашы,  ұру  (ру),  үрәм-бұтақ,  өрен,  өркен 
(жаю),  үрім/ұрым  («Ұлым  өссе  -  үрімге,  қызым  өссе  -  қырымға»)  т.б.  сөздер  туған  [47,  89-90 
бб.].  Соңғы  екі  пікірде  (К.К.Юдахин  мен  Э.В.Севортян,  т.б.)  семантикалық  байланыс  бар  деп 
қарауға  болады:  етістік  түбір  ұр  сөзінде  «жақындасу,  құда  түсу»  ұғымдары,  ал  зат  есім  ұр/үр 
сөзінде  етістік  түбір  ұр-дың  нәтижесі  іспеттес  «ұрық,  ұрпақ»  ұғымы  қатысып  тұр.  Ал  бұл 
екеуін (етістік түбір ұр мен зат есім ұр/үр) ұрлану мағынасын тудырған ұр түбірімен омонимдес 
тұлғалар деп қарауға болады. Шынында, күйеудің әкесі, күйеу жолдас және 5-6 жігіт атқосшы 
қосып,  қаншама  сыйлықпен  аттандырса,  оны  құдалар  жағы  біліп,  алдын  ала  жеке  отау  тігіп, 
қошаметпен қарсы алса, ұрын келуді жасырын, ұрланып келу ұғымына байланыстыру қисынға 
келмейді. 
Үйленуге  байланысты  көне  заманнан  белгілі  салт  атауының  бірі  -  ілу.  Ілу  кұдандалы 
адамдардың бір-біріне  сыйға тартатын,  құрмет үшін беретін заттарды, тарту [ҚТТС, 10т.,  435 
б.].  М.Әуезовтің  қолданылуында  қалыңның  бас  сыйлығы.  Мысалы,  қалыңмал  басы 
Алшынбайдың  өзіне  арналған  кесек  күміс  бесік  жамбы.  Бұл  ілу  деп  аталады  (М.Әуезов). 
Е.Жанпейісовтің  түсіндіруінше,  ілу  моңғолдың  1)  бесік,  2)  сом  күміс,  алтын  мағынасындағы 
өлгий  сөзінің  қысқартылып,  ықшамдалған  түрі.  Және  ол  қазақ  тілінде  ежелгі  дәуірдегі  күміс 
ақша,  теңге,  жамбы  мағынасында  қолданылған  елгей  сөзімен  байланысты.  Мысалы,  Екеуің 
шүйіншімен  келдің  дейді,  Құдай-ай,  бір  қуаныш  көрдім  дейді.  Мұнымен  қоймаймын 
екеуіңді, Үйден барып берермін жүз елгейді (Қозы Көрпеш жыры) [47, 80 б.]. Ал киіт туралы 
әртүрлі пікір бар. Е.Жанпейісов М.Әуезовтің қолдануына қарап, қалыңдық жағынан құдаларға 
берілетін  сыйлық  дейді.  Мысалы,  Құнанбай  кеп,  құда  түсіп,  Ділдәні  Абайға  айттырған 
уақытта  бас  құда  Құнанбаға  киіт  деп  Алшынбай  ауылы  күміс  тартқан.  Ол  күмістің  аты 
тайтұяқ (М.Әуезов). Л.З.Будаговтың пікірінше, киіт қалыңдық әкесінің құдағиларға сыйлығы 
[Будсл.,  II  т.,  с.  183].  В.Радловтың  пікірінше,  киіт:  1)  киім;  2)  қалыңдық  әкесіне  берілетін 
сыйлық  [Рсл.,  II  т.,  с.  1374],  «Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігі»  бойынша,  «құда  -  кұдағиларға 
киім-кешек түрінде берілетін сыйлық» деп қана көрсетілген [ҚТТС, 5т., 47 б.]. Зерттеушілердің 
көпшілігі киіт сөзінің түбірін ки, кию сөзінен шығарады [47, XI б.]. Ал -іт қосымшасын етістік 
түбірден есім тудырушы жұрнақ деуге болады, ср.мініт міну (am міну мағынасында) мін+іт. 
Үйлену тойында ойналатын ойындардың бірі - қынаменде. Қынаменде - күйеуді алғаш 
рет кездестіру кеші, сондағы ойын-сауық [Абай тс., 419 б.]. Күйеу келтір,қыз ұзат, тойыңды 
қыл.  Қыз  таныстыр,  қызыққа  жұрт  ыржаңшыл.  Қынаменде,  жар-жар  мен  беташар  бар. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки». А'' 2 (32), 2010 г. 
 
 
Өлеңсіз солар қызық бола ма гүл [Абай, I кітап, 69 б.]. Қынаменде - қалыңмалы төленген соң, 
күйеудің  атастырған  қалыңдығын  алғаш  peт  көруге  келген  тойы,  қалыңдығының  аман-
саулығының, тазалығының белгісі ретіндегі салтанатты кеш. Осы тұрғыда қынаменде тойының 
махаббат мұратына тез жету мағынасында символдық мәні бар. А.Тұрышевтың түсіндіруінше, 
қынаменде сексуалды тәрбиенің бір түрі. Бұл ойын қызойнақ ойынымен мағыналас [126,28 б. ]. 
Қызойнақ - бозбала, бойжеткендердің бас қосып өткізетін ойын-сауық кеші [ҚТТС, 6т., 556 б. ]. 
Күйеу келген ауылда қыз-келіншек,  бозбала жиналып, қызық  тамаша қызойнақ  қытақ еді (Ғ. 
Мұстафин). 
Ұмыт болып бара жатқан әдет-ғұрыптың бір түрі - қызкәде ойыны. Қызкәде қызды алуға 
келген  жігіттер  тобына  және  күйеу  жігіттің  өзіне  қайын  жұрты  тарапынан  қойылатын  талап-
тілекке,  дәстүрлі  ырымдарға  байланысты  туған.  Мысалы,  беташар  ойынында  қызға  қандай 
талап қойылса, кызкәдеде күйеуге сондай талап қойып, қайын жұрттың алдында басын игізеді, 
Осыған қарағанда беташар мен қызкәде ойындарының түпкі мақсаты қыз бен жігіттің отбасын 
құруын екі жақтың ру елі болып жұрт алдында мойындаттырып алу болып табылады. Қызкәде 
ойынында  қыздың  жеңгелері  мен  елінің  жігіттері  ортасында  сәукеле  киіп,  ұзатылатын  қыз 
тұрады.  Осы  арада  неше  түрлі  әзіл-қалжың,  айтыс  басталады.  Күйеу  жігіт  жағы  осы  сөз 
таласында жеңсе, қызды алып жүре береді, жеңе алмаса кәдесін береді. Кәдеге разы болмаған 
қыз  жағының  жігіттері  күйеудің  жолдасын  (қосшысын)  тарта  жөнеледі.  Суырыла  сөйлейтін 
шешен жігіт, тілмар келіншек тағы да тартысқа түсіп, үлкендердің араласып, басалқы айтуымен 
әрең  дегенде  тоқтап,  қызды  шығарып  салады.  Қазақта  «қалыңсыз  қыз  болса  да,  кәдесіз  қыз 
болмайды»  деген  мақал  осыдан  қалса  керек.  Қыз  ұзатылғаннан  кейін  «тоқымқағу»  дәстүрі 
бойынша  жиналған  жұртқа  мал  сойылып,  қонақасы  беріледі.  Жиналған  жұрт  таң  атқанша 
отырып,  өлең  айтысып,  ұзатылған  қызға  деген  ізгі  тілектерін  білдіріп,  ата-анасының  көңілін 
көтеретін болған [121, 18-19 бб.]. 
Ертеде  жастардың  сүйіп  ойнайтын  ойындарының  бірі  -  бастаңғы//бастан.  Бастаңғы  - 
үлкендер  жолаушылап  кеткенде  қалған  қыз-келіншектердің  бас  қосып,  тамақ  әзірлеп,  ойын-
сауық  құруы  [ҚӘТС,  3  т.,  69-70  бб.].  Тоғжан  үйінің  үлкендері  жүріп  кеткен  соң,  құрбылары 
жиналып келіп, бастаңғы істетіп жатыр (М.Әуезов). Бастаңғы кейбір жергілікті аудандарда 
(Талдықорған,  Семейдің  оңтүстік  аудандарында)  бастан  болып  та  айтылады.  Мал  coйып 
жастар  oйнап  бір  жиылар,  Қалқаман  бастан  қыл  деп  қызға  келді,  Азар  болса  бір  тоқты 
шығын  шығар  (Ш.Құдайбердиев).  Бұл  лексема  әртүрлі  дыбыстық  нұсқада  түркі  тілдерінің 
бірқатарында  кездеседі:  татар  диалектісінде  -  бастаңғыр  «жаздыгүні  жастар  кеші»,  құмық 
тілінде «бастанғыр». ноғай тілінде - бастанув - «қыздар бас қосқан кеш». Орта Еділ бойындағы 
халықтардың  рухани  мәдениетін  зерттеген  Р.Г.Ахметьянов  бастаңғы  сөзін  бастан  кур 
«баштандағы (бақтағы) жастар ойыны» сөзінен шығарады. Бастан сөзі парсының бустан «бақ» 
сөзінен ауысқан деп түсіндіреді [47, 106 б.]. Қазақ тілінің этимологиялық сөздігінде бастаңғы 
сөзінің  шығу  тегін  «тамақ  жасау,  тамақ  пісіру»  мағынасында  шығыс  түркі  тілдерінің  сөзінен 
шығарады. Алтай, гува тілдерінде  паштанчы,  «аспазшы»,  паштаныр «тамақ жасау» [ҚТҚЭС, 
57  б.].  В.Радлов  телеут  тілінен  келтірген  чын  иолға  паштанды  «сәтті  жолға  аттанды»  деген 
мысалға  Карағанда,  бастан  сөзі  жолаушы  адаммен  байланысты  сияқты,  ср.  телеут  тілінде 
паштандыр «жіберді, орналастырды» [Рсл.,  IV
T
.,
  С
.
 
1204, 1205]. Бұл пікірлер бастаңғы сөзінің 
тегі  түркілік  екенін  байқатады.  Бастаңғы  өте  көне  сөз,  халық  этимологиясы  бойынша,  ол 
«басты  танудан»  шыққан,  Ауылда  қалған  адамдарды  тағаммен  сыйлап,  жолаушының  «басын 
таңып» жібермесе, оның басы ауырады-мыс [ҚТҚЭС, 57 б.]. Қазіргі кезде қалалы жерде қыздар, 
әйелдер бас қосыл кеш жасау әдеті бар, бірақ оны көбінесе орысша девичник деп атайды. 
Ертеде  үлкен  ас  беру  кезінде  ойналған  ойынның  бірі  -  түйе  шешу.  Бұл  ойын  мүлде 
ұмыт  болып  кеткен.  Оның  себебі,  Б.Төтенайдың  пікірінше,  кейбір  жағдайларда  заман 
этикасына  лайықсыз  болғандықтан,  ойынның  өткізілмегендігінде  [121,  14  б.].  Түйе  шешу 
ойыны  А.Мұрғабаеваның  пікірінше,  қазақ,  қырғыз  арасында  XX  ғ.  басына  дейін  сақталып 
келген  және  ас  беру  дәстүрінің  бір  элементі  болған  эротакалық  ойын  рәсімдерінің  бір  түрі. 
Онда  өмірдің  жалғасымдылығы,  жасампаздық  магиясының  рәміздік  бейнесі  сақталған.  Сол 
себепті  оны  әсіресе  сексуалдық  тұрғыдан  табиғи  ұятсыздық,  әдепсіздік  деп  бағалаған  дұрыс 
емес.  Түйе  шешу  рәсімінен  анайылықты  емес,  керісінше,  ас  кезінде  тіршілікті  жалғастыру 
қажеттілігі  идеясын  көрген  дұрыс.  Басқаша  айтқанда,  түйе  шешу  ойыны  оргия  емес,  өмір 
тойының  бір  сәті,  көшпелілердің  дионисшілік  мәдениетінің  көрінісі  [62,  46  б.].  Ойынның 
қысқаша  суреттемесі  мынадай.  Түйе  шешу  ойыны  әдетте  үлкен  ас  кезінде  жүргізілген.  Атан 
түйеге  бағалы  зат,  сый  артылып,  оны  арқанмен  қазыққа  әбден  матап,  байлап  қояды.  Кейбір 
деректерде тыр жалаңаш, кейбір деректерде жартылай жалаңаш екі қолы байлаулы әйел ереже 
бойынша  тістерімен  түйені  шешуге  тырысады.  Пиғылы  жүзеге  асса,  ол  түйені  де,  оған 
артылған жүкті де өзіне алады. Бұл рәсім-ойынды біршама қашықтықта отырған көрермен жұрт 
күлкі астында тамашалап отырады [127, 356 б.]. Г.Симаковтың деректерінде қырғыздарда бұл 
ойынға  айғыр  рөлін  ойнайтын  еркекпен,  бие  рөлін  ойнайтын  әйел  бірден  қатысады  екен  [83, 
с.120].  Бұл  ойын  туралы  деректерді  белгілі  суретші  Н.Г.  Хлудовтың  «Бәс  тігілген  той»  атты 

Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Фіыояогия гылымдары» сериясы, Л'?.? (32),20Юж. 
 
 
Мемлекеттік  музейде  сақтаулы  туындысынан,  А.Байтұрсыновтың  осы  сурет  туралы 
рецензиясынан,  Ә.Марғұлан,  М.Тәнекеев,  Р.Кукашов,  т.б.  еңбектерінен  кездестіруге  болады. 
Түйе  шешу  ойыны  рәміздік  мағынаға  толы:  түйе  -  түркі  халықтарында  тотемдік  жануар  деп 
есептеледі  және  тернарлық  әлем  құрылымын  білдіреді.  Қазылған  шұңқыр  мен  оған  қағылған 
қазык,  шым-шытырық байланған арқан-жіп, ер-әйел дихотомиясын көрсетеді, жалаңаш әйел  - 
жаңа  туылған  нәрестемен  теңестіріледі.  Ойын  Орталық  Азияда  пуритандық  ислам 
талаптарымен  біртіндеп,  ас  рәсімдерінен  ығыстырылып,  шығарылған.  Түйе  шешу  ойыны 
қазіргі  бұқаралық  мәдениеттегі  пайдакүнемдік  пен  нәпсіқұмарлыққа  негізделген  эротикамен, 
порнография  және  жезөкшелікпен  үш  қайнаса  да  сорпасы  қосылмайды.  Бұл  жерде  исламның 
әдептік-мәдени  функциясының  маңыздылығын  атап  өткен  жөн.  Арабтардағы  қыз  баланы 
өлтіруге  қарсы  бағытталған  ислам  шаралары  сияқты,  мұсылмандық  сананың  нығаюы 
көшпелілер үшін де өркениеттілік мағынаға ие болды» [62,46 б.]. 
Қазақтың  бұрынғы  ойын-сауықтарынан  қазіргі  заманға  жеткен  ойындардың  бірі  - 
алтыбақан. Алтыбақан - той-томалақ, сауық кезінің бәрінде ойналатын, өте кең тараған, қазақ 
жастары  үшін  өнер,  сауық  орны  болған.  Әнші,  күйші,  өнерпаздардың  атын  жұртқа  таратып, 
талантын  бағалайтын  жер  болған.  Алтыбақан  ойыны  жаздыгүні  түнде  ауыл  сыртында 
ойналады.  Алтыбақан  құру  үшін  ұзындығы  3-4  метр  6  салма  ағаш  пен  жуандау  бір  белағаш 
және  ұзын  арқан  керек.  Мосы  құсатып  салма  ағаштарды  үш-үштен  бастарын  біріктіріп, 
белағашқа  байлайды.  Белағашқа  байланған  екі  арқанға  қыз  бен  жігіт  қарама-қарсы  отырып, 
төменірек жіберілген арқанға аяқтарын тіреп, тербетіліп әткеншектейді. Әткеншек теуіп тұрған 
қыз бен жігіт ән бастайды. Оларды алтыбақан айналасына жиналған жастар қостап, хор айтады. 
Шалқайта  тепкен  алтыбақан  мен  шырқата  салған  ән  ырғағы  жиналған  жастарға  бейне  бір 
махаббат  қайығындағы  ғажап  тербелісті  елестетеді.  Алтыбакан  атауы  қарапайым  алты  және 
бақан сөздері тіркесінің шектестік, қатыстық заңдылығы бойынша ауыс мағынада қолданылып, 
қазақтың  этномәдени  менталдық  ұғымын  білдіретін  сөзге  айналған.  Алтыбақан  атауы 
халықтың  түсінігінде  тек  алты  бақаннан  жасалған  құрылғы  емес,  сол  арқылы  жастардың  бір-
біріне  махаббат  сезімін  күшейтіп,  ынтықтығын  арттырып,  көңіл  көтеретін  сауық  орнының 
символын білдіреді. Мысалы, Мынау ауылда алтыбақан теуіп жатыр! - деп тоқтай қалды 
да,  —  ойбай,  жақсы  болды!  (М.Әуезов).  Салтанат  құрган  секілді,  Жастықтың  салты 
жапанда. Шалқыған ән, жыр төгілді, Тербеліп алтыбақанда (Н. Шәкенов). 
Тараушада  айтылғандарды  қорыта  келе,  ойын  үрдісінің  орындалу  рәсіміне  тоқтауды 
жөн  көрдік.  Жиын-тойларда  ойналатын  спорт  не  ойын  түрлері  қалай  болса  солай  емес, 
ғасырлар  бойы  қалыптасып  орныққан  тәртіппен  өткізілген.  Б.Төтенай  қазақтың  әдеп-ғұрып 
ойындарының  бастамасы  -  наурыз  айының  22-інде  өткізілетін  «Наурыз  мерекесі»  дейді. 
Қазақша жаңа жыл туған күннің атын «Ұлыс» деп атағандықтан, бұл мерекені «Ұлыстың ұлы 
күні» деп атаған. Бұл мерекеде спорттық  мәні  жоғары ойындардың барлығы дерлік ойналған. 
Наурыз  мерекесіне  жиналған  ауыл  адамдары  келісім  бойынша,  екі  топқа  бөлінеді.  Бірінші 
топтағылар - «Ақ боран», екінші топтағылар - «Қалтырауық қара кемпір» деп аталады. Әр топ 
өз іштерінен бір-бір ақын, жыршы, балуан, садақшы, шабандоз, мерген, найзагер, бүркітші, т.б. 
ойыншыларын  сайлап  алады.  Үш  күнге  созылатын  мереке  алдымен  ақындар  айтысынан 
басталады.  Ақындар  айтысынан  соң,  балуандар  күресі  басталады.  Ортаға  шыққан  балуандар 
салмақ  ерекшеліктеріне  қарамай,  тек  өздерінің  білек  күштеріне  ғана  сенген.  «Күш  атасын 
танымас» деген мақал содан калған. Балуандар күресінен кейін жаяу жарыс басталады. Оның 
қашыктығы  дәл  өлшенбеген.  Мөлшермен  бірден  бес  шақырымға  дейінгі  қашыктық  алынған. 
Осыдан  соң  ат  үстінде  ойналатын  ойындарға  кезек  берілген.  Ат  ойыны  ат  үстіндегі  күрес  - 
аударыспақтан  басталған.  Одан  кейін  атжарыс-бәйге  басталады.  Aттap  бәйгеден  келгенше, 
жұрт  жамбы  ату  ойынын  қызықтаған.  Мергендер  ұзын  сырықтың  басына  шүберекке  орап, 
'аттың  қылынан  ескен  жіппен  байлаған  жамбыны  емес,  жамбы  байланған  жіпті  ат  үстінде 
шауып келе жатып атуға тиіс болған. Одан соң ат үстінде шауып келе жатып, күміс ілу ойыны, 
одан  кейін  ұлт  ойындарының  ең  қызықтысы  қызқуу  ойыны  өткізілген.  Осылайша  жалғасып 
жатқан  мереке-тойдың  тағы  бір  қызықты  ойыны  көкпар  тарту  не  көк  бөрі  тарту  болған. 
Оған  атқа  шаба  алатын,  білегі  қарымды,  астында  жаратқан  аты  бар,  ауыл  адамдарының  бәрі 
қатысқан.  Бұл  ойынды  жорға  жарысы  жалғастырған.  Одан  кейін  түйе  жарысы,  түйе  шешу 
сияқты ойындар ойналған [121, 10-14 бб.]. Жергілікті аудандарда әртүрлі жағдайға байланысты 
бұл  айтылғандардан  кейбір  ауытқулар  болуы  мүмкін.  Негізінен  жиын-той,  мерекелердегі 
ойындарды  өткізуде  осы  жүйе  сакталған.  Ал  әдеп-ғұрып  ойындары  халықтың  әдет-ғұрпы 
негізінде туған және тұрмыс-салт жырлары деп аталатын жанрмен тікелей байланысты. Әдет-
ғұрып ойындары тұрмыс-салт жырларының нақты өмірдегі орындалу үрдісін білдіреді. 
Қазіргі  кезде  республиканың  тәуелсіздік  алуына  байланысты  денешынықтыру 
ойындарына ерекше мән беріліп, жыл сайын көңіл көтеретін ұлттық ойын-сауықтар өткізілуде. 
2009  жылы  мамыр  айына  дейін  телеканалдарда  «Ұлы  дала  ойындары»  деген  атпен  ұлттық 
ойыннан  тұратын  отандық  жаңа  телешоу  ұйымдастырылады.  Оған  «Түйе  балуан»,  «Бәйге», 
«Жамбы ату», «Қызқуу», «Аударыспақ», «Теңге ілу», «Көкпар», «Ақындар айтысы», «Жыршы-

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Филологические науки». А'' 2 (32), 2010 г. 
 
 
термешілер», «Күй тартыс», «Дәстүрлі ән» кіреді («Литер» газеті, 5X1. 2009). 
1.
 
Төтенай Б. Қазақтың ұлттық ойындары. Докт. дисс. автореф., -Алматы, 1999, -
38 б. 
2.
 
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семъя мен неке,- Алматы: Ғылым, 1973. -327 6. 
3.
 
Жанпеисов  Е.  Этнокультурная  лексика  казахского  языка  (на  материале 
произведений М.Ауэзова). -Алма-Ата: Наука, 1989. - 283 с. 
4.
 
Тұрышев А.Қ. Мәшһүр Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері: 
докт. дисс. автореф.,-
АлматыАтаты
, 2005. — 57 6. 
5.
 
Мұрғабаева  А.С.  Қазақ  мәдениетіндегі  ұлттық  ойындардың  ерекшелігі  мен 
рәсімдік негіздері. Канд. дисс. қолжазбасы.- Алматы, 2006. - 119 б. 
6.
 
Симаков  Г.Н.  Общественные  функции  киргизских  народных  развлечений  в  конце 
XIX – начале XX
 
века,- Ленинград: Наука, 1984. - 229 с. 
Түйін 
Бұл мақалада қазақ халқының әдет-ғұрып ойындарының атаулары қарастырылады. 
Резюме 
В данный статье рассматриваются найменования казахских национальных бытовых игр. 
Summary 
The names of Kazakh national domestic games are considered in this article. 
 

Абай атындагы ҚазҮПУ-дыц Хабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, №2 (32),2010ж. 
 
 
  
 
—   
 
45 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ФУНКЦИЯ ПЕРЕВОДА В КОНТЕКСТЕ ВОССОЗДАНИЯ 
ВЗАИМООТНОШЕНИЙ ГЕРОЕВ (на материале романа-эпопеи М.О. Ауэзова "Путь 
Абая") 
Г. Болатова - 
докторант КазНУ им. аль-Фараби 
В последнее время обострилось внимание ученых к различным функциям текста как 
особого  средства  реализации  автором  творческого  замысла.  Например,  эстетические 
функции текста глубоко исследованы в работах М.М. Бахтина, Ю.Б. Борева, Ю.М. Лотмана, 
А.М. Волкова, МП. Арнаудова и других известных теоретиков литературоведения. 
Психологическая  функция  перевода  всецело  восходит  к  традициям  современной 
психологической школы, к психоанализу К. Юнга и его последователей, а применительно к 
казахской художественной прозе развита не достаточно сильно, хотя ее основы заложены в 
трудах  А.  Байтурсынова,  М.О.  Ауэзова,  М.  Жумабаева  и  получили  свое  диалектическое 
развитие в трудах Т.К. Какишева, Б.К. Майтанова, 
С. Негимова,  А.Ж.  Жаксылыкова,  Т.О.  Есембекова,  Ж.  Тлепова,  которые  обращают  свое 
внимание  изображению  художником  творческой  личности,  психологической  мотивировке, 
анализу портретных и речевых закономерностей художественного текста. 
Классик  казахской  художественной  словесности  М.О.  Ауэзов,  как  известно, 
выступает  и  как  теоретик  и  как  практик  собственных  идей.  Глубоко  познавший  народные 
истоки  психологизма  в  казахском  фольклоре  и  в  устной  литературе,  сопоставив  ее  с 
лучшими достижениями русской классической и мировой литературы, мастерски воссоздает 
он  психологические  миры  своих  героев,  среди  которых  Бахтыгул,  Серый  Лютый  и  т.д. 
Особое  внимание  следует  уделить  изображению  творческой  личности  замечательного 
казахского поэта в романе-эпопее "Путь Абая". 
Сравним для примера два варианта перевода. 

жүктеу/скачать 1,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: