КУЛЬТУРНО-ОБРАЗНАЯ СПЕЦИФИКА ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ

Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серинсы, Л’°2 (32),20Юж. 
 
 
поля  «познавательная  деятельность»,  т.е.  фразеологического  поля,  единицы  которого, 
номинируют интеллектуальную концептосферу или когнитивную деятельность человека. 
Интеллект  понимается  нами  умственной  способностью  человека,  характеризующейся 
как когнитивная деятельность или результат таковой деятельности. Если обратиться к русскому 
семантическому  словарю,  можно  найти  следующее  толкование  «интеллекта»:  ум, 
мыслительная  способность,  умственное  начало  индивида.  В  семантической  классификации 
данного словаря интеллект находится в одной группе с сознанием, умом, разумом [7, С. 215]. 
В  ходе  анализа  фразеологического  пласта  мы  выявили  достаточное  количество 
устойчивых  единиц,  отражающих  интеллект,  интеллектуальные  способности  челозека  через 
соотнесение  образа  данных  способностей  с  соматическим  кодом  культуры.  Заметим,  что  в 
сопоставляемых  фразеологических  моделях  наблюдаются  характерные  черты  различия, 
которые  можно  объяснить  этническими  особенностями  мышления  и  мировидения  носителей 
языка. 
До  настоящего  времени  соматические  наименования  во  фразеологии  были  предметом 
лишь  структурно-семантического,  лексического  и  морфологического  анализа.  Так, 
соматическая фразеология рассматривалась на материале родственных и неродственных языков 
(интенсивное  изучение  соматических  компонентов  фразеологизмов  наблюдается  в  последние 
пятнадцать лет: Е.В.Николина, Р.М.Вайнтрауб, М.Г.Букулова, 3.К.Ахметжанова и др.). 
Для данного исследования важно и положение Д.Б. Гудкова о том, что «названия частей 
человеческого  тела,  помимо  наименования,  являются  носителями  значимых  для  культуры 
смыслов, выступая в роли знаков «языка» культуры и образуя ее соматический код» [2, С. 50]. 
Также  нельзя  не  согласиться  с  мнением  о  значимости  человеческого  тела  и  его  отдельных 
частей как первичной основы в концептуализации мира [2, С. 50 ] . 
Интеллект  как  фрагмент  когнитивной  сферы  человека  входит  в  понятие  «внутренний 
мир»  человека.  Следовательно,  познавательную  деятельность  человека  мы  также  относим  к 
внутреннему  миру  человека  как  его  духовное  начало.  Тело  человека,  его  физиология,  и 
физические  действия,  совершаемые  соответствующими  частями  тела,  характеризуют  его 
внешнее  проявление  (наружный  портрет),  т.е.  образуют  его  внешний  мир.  По  меткому 
выражению В.В. Красных, «внутренний мир человека располагается внутри телесной оболочки, 
представляет собой вместилище (локус) мыслей, чувств, эмоций и т.д.» [4, С. 236]'. 
Интеллект,  интеллектуальные  способности,  сам  субъекг  -  обладатель  интеллекта  или 
наоборот,  не  имеющий  интеллектуальных  способностей,  в  обоих  языках  моделируются  как 
некий  образ,  передающийся  через  характеристику,  свойства,  внешнюю  форму  тех  или  иных 
частей тела, действия или функции частей тела. Например, сравните народные толкования: чем 
выше  (шире) лоб, тем  умнее  (сообразительнее) человек, или,  чем  больше голова, тем  больше 
ума;  и,  наоборот:  чем  ниже  (уже)  лоб,  тем  глупее  человек  (несообразительный),  большие 
развесистые  уши  (лопоухий)  -  признак  глупости,  недалекого,  несообразительного  человека. 
Такие  контексты  выявляют  связь  внешнего  и  внутреннего  миров  человека.  Данное 
утверждение,  как  правило,  более  развернуто  рассматривают  психологи  и  специалисты 
нейролингвистического программирования. 
В семантическом поле русской фразеологии, отражающей интеллект, центральное место 
занимают такие устойчивые единицы, которые имеют в своем составе соматический компонент 
«голова».  В  отличие  от  казахской  фразеологии  соматизм  голова  употребляется  чаще  для 
передачи  образа  недалекого,  несообразительного,  глупого  человека.  В  русском  языковом 
сознании голова не просто часть тела, которая «необходима» человеку только с анатомической 
точки  зрения,  а  особый  орган,  служащий  для  осуществления  когнитивной  деятельности, 
которая  определяет  его  когнитивную  способность,  следовательно,  человеческую  суть,  его 
интеллектуальное и духовное начало. 
Обратимся  к  анализу  некоторых  фразеологизмов.  Образ  умного,  сообразительного 
человека в русской языковой картине мира моделируется фразеологизмами типа:  с головой, с 
царем  в  голове,  иметь  голову  на  плечах,  золотая  голова,  голова  варит,  голова  на  месте, 
дойти своей головой, на голову выше и т.д. Как видим из примеров, русское сознание склонно 
к  соотнесению  умной,  соображающей  головы  с  пространственным  кодом  культуры:  дойти 
своей  головой;  с  гастрономическим:  голова  (мозги,  котелок)  варит;  с  социально-
иерархическим:  с  царем  в  голове;  с  природно-вещным:  золотая  голова;  с  телесным 
(соматическим) кодом культуры: с головой, иметь голову на плечах. 
Показательно, что фразеологическая модель образа человека с интеллектом в казахском 
языке  почти  не  включает  в  свою  структуру  соматический  компонент  голова. Возможно,  это 
связано  с  традиционными  верованиями  и  ритуалом:  казахи  всегда  используют  голову 
животного  в  пищу  и  только  для  приготовления  национального  блюда  бешбармак  (мясо  по-
казахски). Голова животного подается в начале трапезы самому почетному аксакалу (старцу) и 
передается из рук в руки на блюде обычно по иерархическому статусу: от старших к младшим, 
от мужчин к женщинам. Голову не берут в руки мужчины, которые имеют живого отца. Голова 

Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серинсы, Л’°2 (32),20Юж. 
 
 
подается  по  особому  случаю:  на  той  (пиршество  по  поводу  большой  радости)  и  садака 
(обычно поминки или мероприятие, проводимое как дань Аллаху, духам предков и т.п.). 
Однако  для  описания  данного  фрагмента  используются  в  основном  соматические 
номинации: глаза (көз), уши (кұлаң), төбе (макушка головы), омыртқа (позвонок), маңдай 
(лоб), иық (плени). Приведем примеры: көзі ашық (букв.: открытые глаза), кәрі құлақ (букв.: 
старые глаза), құйма құлақ (букв.: вбирающее ухо), төбесі тесік (букв.: дырявая макушка), 
маңдайы кере қарыс (букв.: широкий лоб, лоб на целую пядь), омыртқасы түзу жігіт (букв.: 
джигит  с  ровным  позвоночником;  употребляется  только  по  отношению  к  мужскому 
лицу) и т.д. 
В  данных  контекстах  выявляется  интегративное  значение  умный,  сообразительный, 
понятливый,  смышленый,  сведущий,  много  знающий.  В  языковом  сознании  казахов  ум 
передается через стереотипный образ человека, который все замечает, все видит, все слышит, 
много слышал, все хватает, вбирает в себя (через органы слуха и зрения), имеет широкий лоб. 
Широкий лоб присутствует также и в сознании русских  - семи пядей во лбу  ‘необыкновенно 
умный, талантливый, выдающихся умственных способностей . 
Интересно  обратить  внимание  на  функционирование  в  речи  казахов  и  русских 
следующих параллельных фразеологизмов: төбесі тесік адам (букв.: дырявая макушка, т.е. 
дырявая голова) в значении ‘очень умный, смышленый, сообразительный’ и дырявая голова 
в значении человек с плохой памятью, рассеянный, забывчивый’. Отметим, что фразеологизм 
русского  языка  не  входит  в  зону  семантического  поля  «интеллект»,  однако  находится  в 
структуре  поля  «познавательная  деятельность»  как  компонент  фразеологического  фрагмента, 
отражающего  один  из  когнитивных  процессов  человека  «память,  процессы  памяти».  Также 
встречается фразеологизм піскен бас (букв.: вареная голова) в значении ‘недалекий человек’ и 
голова  варит  в  значении  ‘сообразительный,  понятливый,  догадливый'.  Следует  заметить, 
что в обоих языках компонент  голова выступает как часть вместо целого (явление синекдохи 
как разновидности метонимического переноса наименования), а компоненты вареная и варит 
отождествляются  с  гастрономическим  кодом  культуры.  Однако  значение  данных 
фразеологизмов отражают противоположные понятия. 
Таким  образом,  в  языковом  сознании  казахов  образ  человека  имеющий  интеллект, 
соотносится  в  целом  со  всеми  частями  тела  (кроме  отмеченных  выше  примеров,  связанных  с 
компонентом голова). При фразеологическом описании интеллекта носители казахского языка 
сформирован и следующие представления: знания могут приобретаться слуховой и зрительной 
системой;  интеллектуально  развитый  человек,  имеет  правильно  сформированное  тело.  Более 
того,  у  казахов  сложилось  особое  отношение  к  телу  (тән,  дене),  скелету  (сүйек),  которое 
отразилось  в  ритуалах,  обычаях,  быте  и  языке.  Приведем  только  некоторые  из  них:  после 
прикосновения  к  святыне  (могиле,  надгробию,  порогу,  притолоке  мазара  и  т.д.)  казахи 
проводят той же рукой по лицу, глазам; обходя вокруг надгробия святых, прикасаются к нему 
руками,  лбами,  подбородками;  встречая  или  провожая  молодую  невестку,  целуют  ее  в  лоб; 
совершая  молитвенный  обряд,  касаются  лбом  земли  и  мн.др.  Казахи  «ухаживая»  за  телом 
покойника при обмывании тела, не касаются его голыми руками, для этого шьют специальные 
варежки из бязи; у русских этот обряд не принят. 
Придавая  особое  значение  кости  (сүйек),  казахи  называли  «белой  костью»  тех,  кто 
принадлежал клану Шынгыс хана людей султанского благородного происхождения. Казахская 
элита принадлежала «белой кости». В научных трудах, посвященных традициям и менталитету 
казахов,  можно  найти  много  интересного  о  глубоких  анатомических  знаниях,  связанных  с 
ведением  животноводческого  хозяйства  с  особенностями  казахской  гастрономией  (в  пищу 
используются  все  части  животного,  вплоть  до  внутренностей);  способностями  народного 
лечения (например, среди казахов встречается много костоправов, т.н. сынықшы) [5, 6]. 
Проведенный  анализ  фразеологизмов  показал,  что  русская  фразеология  отражает 
следующее  представление  интеллекта:  а)  голова  как  главный  орган  (часть  вместо  целого);  б) 
голова  как  вместилище  ума  мозгов;  в)  голову,  а  именно,  светлую,  золотую,  большую  (семи 
пядей  во  лбу)  «имеет»  только  умный,  сообразительный  человек  (ср.:  без  головы,  чурка  с 
глазами,  голова  два  уха  в  значении  ‘недалекий,  несообразительный,  глупый  человек’). 
Интересно  отметить,  что  образ  глупого  человека  передается  также  через  характеристику 
соматизма  голова,  но  которая  набита  соломой,  мякиной;  может  быть  чугунной,  еловой, 
садовой, дубовой, пустой, дырявой и т.д. 
В  представлении  казахов  интеллект  человека  характеризуется  через  образы:  а)  почти 
всех частей тела, особенно  уши и глаза;  б)  уподобляется процессу совершения действий (ср.: 
құйма  құлақ  (букв.:  вбирающее  ухо); в)  соотносится  с  продуктом  таких  видов  деятельности 
человека: видеть, слышать, хватать, вбирать. Для фразеологического описания образа человека, 
не  имеющего  интеллектуальных  способностей,  носители  казахского  языка  употребляют 
устойчивые единицы типа: бос кеуде (букв.: пустая грудь (грудная полость), ақпа құлақ (букв.: 
ухо,  из  которого  все  вытекает),  ақ  көз  (букв.:  вбирающее  ухо),  піскен  бас  (букв.:  вареная 

Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серинсы, Л’°2 (32),20Юж. 
 
 
голова), ойсыз құлақ (букв.: ухо без мыслей), салпаң құлақ (букв.: отвисшее ухо) и т.д. 
1.
 
Большой фразеологический словарь русского языка. -М.: Аст-Пресс Книга, -784 с. 
2.
 
Гудков  Д.Б.  Нос  в  телесном  коде  культуры // Лакуны  в  языке  и  речи.  Сборник 
научных трудов. -Благовещенск: Изд-во БГТІУ, 2003. -50-61с. 
3.
 
Гумбольдт  В.  Избранные  /пруды  по  языкознанию  /В.  фон  Гумбольдт.  М.: 
Прогресс, 1984. 
-397 с. 
4.
 
Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология как конституенты 
новой научной парадигмы // Сфера языка и прагматика речевого общения. Междун. Сб. науч. 
Трудов. - Краснодар: Кубанский государственный университет, 2002. -С. 236. 
5.
 
Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең, —Алматы: Ғылым, 1999. -
200 б. 
6.
 
Мустафина  P.M.  Представления,  культы,  обряды  у  казахов.  -Алматы:  Қазақ 
университет/, 1992. -176 с. 
7.
 
Русский  семантический  словарь.  Толковый  словарь,  систематизированный  но 
классам слов и значений/РАН. Ин-т рус. яз.; Под общей ред. Н. Ю. Шведовой-"М.: Азбуковник, 
1998. -С, 215. 
Түйін 
Мақалада  адамның  когнитивтік  болмысын  бейнелейтін  фразеологизмдердің  мәдени-
бейнелік  негізінің  ерекшелігі  қарастырылады.  Адамның  ақыл-ой  әрекетінің  соматикалық 
құралдар арқылы сипатталуы салыстырыла талданады. 
Summary 
The article states cultural and figurative specification of the phraseology showing the cognitive 
activity  of  a  person.  Somatic  means  of  description  of  the  person’s  intellect  are  subjected  to  the 
comparative analysis. 
МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ТӘСІЛ АРҚЫЛЫ ЖАСАЛҒАН ТЕХНИКАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР  
Ә.Н.Насыритдинова - 
С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ ассистенті, 
Астана қаласы 
Жалғамалы тілдерде, соның ішінде қазақ тілінде де, морфологиялық, яғни қосымшалар 
арқылы сөз тудыру тәсілі маңызды орын алады. Сондықтан да болар сөзжасамның бұл  тәсілі 
қазақ  тіл  білімінде  кеңінен  зерттелген.  Сөз  тудырушы  жұрнақтардың  мағыналық  және 
тұлғалық бейнесі А.Ысқақов, 
Н.Оралбаева, А.Салқынбай, С.Мырзабеков т.б. еңбектерінде анықталған. 
Мәселен,  А.Ысқақов  «Сөз  тудыратын  жұрнақтар  сөзге  жаңа  лексикалық  мағына 
үстейтіндіктен,  өзі  жалғанған  сөзді  басқа  бір  жаңа  лексикалық  тұлғаға  айналдырады»  деп, 
жұрнақтарды мағынасы мен қызметіне қарай сөз тудыратын және форма тудыратын жұрнақтар 
деп екі салаға бөледі [1,30]. 
Сондай-ақ автор еңбегінде жұрнақтарды тілдің өз төл материалынан я басқа тілден енген 
материалдан шықкандығына қарай төл және кірме; ерте я кеш шығып қалыптасуларына қарай 
көне  және  жаңа  жұрнақтар;  қазіргі  кездегі  сөз  тудыру  қабілеттерінің  бар  я  жоқтығына 
байланысты  тірі  және  өлі;  құрамындағы  морфемалардың  дара  не  күрделі  болуларына 
байланысты жалаң және құранды; мағыналық жағынан бір не бірнеше мағынаны білдіретініне 
қарай дара және көп мағыналы; мағыналарының алшақ я жақындығына байланысты синоним 
және  омоним  жұрнақтар;қазіргі  кезде  сөз  тудыру  жағынан  өнімді  не  өнімсіз  болуына 
байланысты құнарлы және құнарсыз жұрнақтар деп жіктейді. 
Зерттеу нысанымыз термин жасаудағы жұрнақтардың рөлі болса, ғалым жіктемесін осы 
тұрғыдан  талдап,  мысалдармен  нақтыласақ,  алдымен    жоғарыда  аталған  жұрнақ  түрлерінің 
барлығы да термин қалыптастыруда белгілі бір дәрежеде қолданылатындығына көз жеткіздік. 
Жұрнақтардың  өздеріне  тән  грамматикалық  толық,  лексикалық  солғын  мағынасы, 
формасы  мен  қызметі  болады.  Және  бір  түрлі  жұрнақ  бірнеше  сөзге  жалғанып,  сөз  не  форма 
тудырғанымен, олардың әрқайсысына әр түрлі мағына үстемейді. Олардың барлығына үстейтін 
мағынасы бірдей болады. 
Терминжасамның  басқа  тәсілдерінде  атауға  жаңа  мағына  үстеуде  толықтай  бір  не 
бірнеше  сөз  қатысса  синтетикалық  тәсілде  жаңа  ұғымға  атау  беруде  сөз  бен  жұрнақ 
қолданылады. Бұл жерде жаңа атау жасауға қатысушы сөз тұлғалық жағынан аздаған өзгеріске 

Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серинсы, Л’°2 (32),20Юж. 
 
 
ұшырайды, Алайда атау қалыптастыруда түбір сөз де, қосымша да мағыналық жағынан бірдей 
ат салысып, екі тұлғаның байланысы арқылы екінші бір мағына туындайды. Яғни, сөз тудыруда 
жұрнақ мағынасы да өзіндік мәнге ие болады. 
Тіл білімінде жалпы сөз тудырушы жұрнақтарды былай топтайды: 
1.
 
себепші мәнге қимыл-қозғалыстық мағына қосатын жұрнақтар; 
2.
 
себепші негізге заттық мағына қосатын жұрнақтар; 
3.
 
себепші негізге сыңдык мағына қосатын жұрнақтар; 
4.
 
себепші негізге үстеулік мағына қосатын жұрнақтар [2,430]. 
Жұрнақтардың  терминжасамдағы  белсенділік  деңгейі  әр  түрлі.  Себебі  термин  жасау 
кезінде жаңа атаудың қандай да бір белгісінің тілімізде бұрыннан бар морфологиялық тәсілмен 
жасалған сөздерге ұқсастығына байланысты қолданылған бір жұрнақ осындай белгілері ортақ, 
мәндес  ұғымдарға  атау  бергенде  де  қолданылады.  Сондықтан  да  кейбір  жұрнақтардың 
белсенділігі  белгілі  бір  сала  терминін  жасауда  артса,  мұнда  өнімсіз  болатын  жұрнақтардың 
белсенділігі басқа салада байқалады. 
Бұл  туралы  Ә.Әміров  былай  дейді:  «Сөзжасамдық  жұрнақтардың  тілдегі  қызметі  әр 
кезеңде түрліше дәрежеде болуы жиі кездесетін құбылыс. Бір кездері белсенді қызмет атқарған 
жұрнақтар  келесі  бір  кезеңде  енжарлық  танытуы  мүмкін.  Кейде  өлі,  өнімсіз  жұрнақтардың 
қызметі  күшейіп,  өнімділігі  артуы  да  кездеседі.  Мәселен,  бұрын  мейлінше  тар  мағынада 
қолданылып келген «нама» сөзінің қазіргі кезде өрісі артып, қазақ тіліндегі қолдану аясы едәуір 
ұлғайған. Ендігі жерге бұл сөз бұрынғыдай «хат», «кітап», «шығарма» деген тар көлемде ғана 
жұмсалмай,  оның  сөзжасамдық  қызметі  бүгінде  біршама  кеңейіп  және  соған  байланысты  ол 
арқылы жасалған туынды зат есімдердің семантикасы түрлене түскендігімен ерекшеленеді» [3, 
79]. 
Қазақ тіліндегі техникалық сала терминдерін жасауда аталған жіктемедегі бастапқы екі 
топқа жататын жұрнақтар белсенді қолданылады. 
Жеке-жеке қарастырар болсақ: 
-шы,  -ші  жұрнағы  арқылы  техника  саласында  бағдарламашы  (программист),  матаушы 
(стропальщик),  өндіруші  (генерировать)  т.б.  терминдер  жасалған.  Аталған  терминдерден 
байқайтынымыз,  техника  саласында  бұл  жұрнақ  арқылы  белгілі  бір  қызмет  иесі  мағынасын 
білдіріп, негізгі қызметін сақтаған. 
-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жұрнағы арқылы түтіндік (выхлопная труба), тұтқырлық 
(вязкость),  өлшемсіздік  (несоизмеримость),  орнықсыздық  (неустойчивость),  енжарлық 
(пассивноть),  аралық  (промежуток),  оттық  (топка),  орнықтылық  (устойчивость),  арқалық 
(балка), беріктік (прочность), морттық (хрупкость) т.б. терминдер туындаған. Аталмыш жұрнақ 
зат есім, сын есім тұлғалы сөздерге жалғану арқылы жаңа атаулық мағына жасап тұр. 
-ыс, -іс, -с жұрнағы арқылы кідіріс (выстой), тербеліс (колебание), үйкеліс (трение) т.б. 
терминдер бекітілген. Мысалдардан жұрнақтың етістік тұлғалы сөздерге жалғанып,  өзінің зат 
есім тудырғыш қызметін атқарып тұрғанын көреміз. 
-ғы,  -гі,  -қы,  -кі  жұрнағы  арқылы  құйғы  (воронка),  сөндіргі  (гаситель),  өшіргі 
(глушитель),  сорғы  (насос),  ажыратқы,  ағытқы  (разъединитель),  сүзгі  (фильтр),  жырғы 
(культиватор),  соққы  (удар)  т.б.  терминдер  қалыптасқан.  Етістікке  жалғанып,  зат  есім 
тудыратын бұл жұрнақтың техника саласында, негізінен, құрал атауы мағынасына жұмсалатын 
терминдерді  қалыптастырғанын  байқаймыз.  Яғни,  техника  саласында  да,  жалпы  басқа  ғылым 
саласында  да  терминдерді  біріздендіру  мақсатында  аталған  жұрнақты  осы  құрал  атауын  беру 
бағытында бұдан әрі де қолдануға болады деп ойлаймыз. 
-ғыш,  -гіш,  -қыш,  -кіш  жұрнағы  арқылы  дірілдеткіш  (вибратор),  тегістегіш  (гладилка), 
қозғалтқыш  (движитель),  тұтандырғыш  (запал),  өндіргіш  (генератор),  теңгергіш  (балансир), 
қысқыш (зажим), қосқыш (спарник) т.б. терминдер жасалған. Бұл жұрнақ та түбірге тікелей не 
өзгелік  етіс  жұрнағынан  соң  жалғанып,  -ғы,  -гі,  -қы,  -кі  жұрнағы  сияқты  құрал  атауын 
қазақшалауда кеңінен қолданады. 
-ыш,  -іш,  -ш  жұрнағы  арқылы  керілеуіш  (инвертор),  бұрауыш  (отвертка),  тежеуіш 
(тормоз),  дәнекерлеуіш  (паяльник),  т.б.  терминдер  қалыптасқан.  Аталған  жұрнақтың  бұған 
дейін  құрал  атын  жасауда  пайдаланылады  делінген  екі  жұрнақтан  басты  айырмашылығы 
етістіктің тұйық етістік тұлғасынан кейін жалғануында. 
-ша  -ше  жұрнағы  арқылы  үрімше  (груша),  науаша  (желоб),  таңбаша  (пиктограмма), 
тақташа (плитка), пластинка  (табақша) т.б. терминдер туындаған. Ғылыми әдебиеттерде сөзге 
жалғану  арқылы  сөз  мағынасына  өзгеріс  енгізетіндіктен,  «форма  тудырушы  жұрнақ»  деп 
аталып  жүрген  бұл  жұрнақ  техника  саласында  сөз  тудыру  қабілетін  иеленеді.  Оған,  әрине, 
терминнің  өзге  тілдегі  аталымының  түрткі  болатындығы  анық.  Мәселен,  орыс  тіліндегі 
«плита»,  «плитка»  және  «пластина»,  «пластинка»  терминдері  қазақ  тіліне  аударылғанда, 
сәйкесінше  «тақта»,  «тақташа»  және  «табақ»,  «табақша»  болып  алынып,  формалық  өзгерісті 
анықтап тұрса, «таңбаша» сөзінде аталған жұрнақтың сөз тудырушылық қасиетін байқаймыз. 
-ым,  -ім,  -м  жұрнағы  арқылы  өлшем  (мера),  оралым  (оборот),  тіркесім  (агрегат)  т.б. 

Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серинсы, Л’°2 (32),20Юж. 
 
 
қалыптасқан.  Негізінен  өзі  жалғанған  түбір  сөзге  абстрактілі,  мекендік,  нақты  зат  атауы, 
бүтіннің  бөлшегі,  қимылдың  атауы  мәнін  үстейтін  бұл  жұрнақ  арқылы  техника  саласында 
ұғым, зат атауын білдіретін терминдер жасалады. 
-
 
шық,  -шік  жұрнағы  арқылы  күбішік  (бачок),  ершік  (седло),  кемершік  (заплечик), 
айқаршық  (крестик) т.б. терминдер жасалған. Қазақ тіл  білімінде  «форма тудыратын жұрнақ» 
деп  есептелетін  бұл  жұрнақ  туралы  тіпті  кейбір  сөзжасамға  арналған  еңбектерде  айтылмаған 
да.  Мәселен,  А.Салқынбайдың  «Қазіргі  қазақ  тілі»  атты  оқулығында  сөз  тудырушы  тұлға 
мағынасы  туралы  тараушасында  зат  есім  жасайтын  жұрнақтар  қатарында  мұндай  жұрнақ 
көрсетілмеген  [2,440].  Дегенмен  бұл  жұрнақтың  қазіргі  кезде  техникалық  терминдер 
қалыптастыруда өзіндік үлесі бар екендігі байқалады. 
-қ,  -ық,  -ік,  -ақ,  -ек  жұрнағы  арқылы  піспек  (поршень),  елек  (решето),  шытырлауық 
(трещотка), жетек (привод) т.б. терминдер туындаған. Бұл жұрнақ туралы зерттеу еңбектерінде 
«тілдің тарихи бастауында қимыл есім қызметін атқарып, қызметтік-семантикалық құрылымы 
дамуы  нәтижесінде  сөзжасамдық  тұлғаға  өзгерген»  деген  пікір  айтылады  [2,439].  Аталған 
жұрнақ арқылы техника саласында атау тұлғалы терминдер қалыптасқанын аңғаруға болады. 
-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнағы арқылы тойтарма (заклепка), қолданба (приложение), 
ағытпа  (разъем),  қапсырма  (скоба),  серіппе  (пружина),  түйіспе  (стык),  қорытпа  (сплавы)  т.б. 
терминдер жасалған. Аталған жұрнақтың техникалық терминдерді жасауда құралдық және іс-
әрекет, процесс нәтижесінде туындайтын атаулық  мағына  үстейтінін байқаймыз. Жоғарыдағы 
мысалдарда  «қорытпа»  термині  әрекеттің  нәтижесінде  туындайтын  атау  болса,  қалғандары 
кұралдық атауды білдіріп тұр. 
-у  жұрнағы  арқылы  қалкалау  (маскирование),  модельдеу  (моделирование),  керілу 
(натяжение),  аудару  (опрокидывание),  тасымалдау  (перенос),  ағыту  (разъединение), 
телеграфтау  (телеграфирование),  тұйықтау  (шунтирование)  т.б.  терминдер  туындаған.  -У 
жұрнағы туралы ғалымдар «қимыл есім ретінде 
XIX
 
ғасырдан бастап белсенді қолданылады да, кейін заттану үдерісінің нәтижесінде көптеген 
заттық  атаулардың  жасалуына  себеп  болады»  деген  пікір  айтады  [2, 440].  Техника  саласында 
бұл жұрнақ арқылы қимыл атаулы терминдер көптеп жасалған. 
Келтірілген жұрнақтардың барлығы да төл тіліміздің жұрнақтары болып табылады. Ал 
шет  тілдік  материалдан  алынған  кірме  жұрнақтарға  араб-парсы  тілінен  еніп,  тілімізде  сөз 
тудыру қызметіне ие болған жұрнақтар жатады. 
Сондай-ақ  техника  саласында  морфологиялық  жолмен  жасалған  терминдердің  басым 
бөлігі  көп  компонентті  терминдер  құрамында  кездеседі.  Мәселен,  бойлық-оралым  муфтасы 
(продольно-свертная муфта), жерқазушы-фрезерлі машина (землеройно-фрезерная машина) т.б. 
Ол  туралы  техникалық  терминдерді  жасаудың  синтаксистік  тәсілі  туралы  сөз  етілген  тарауда 
айтылды. 
Техника  саласындағы  терминдерді  жасау  ісіне  қатысушы  жұрнақтардың  белсенділік 
деңгейі әр түрлі болады. Белгілі бір салада қолданысы жағынан өнімсіз жұрнақтар техникалық 
терминдерді  қалыптастыруға  барынша  белсенді  қатысуы  мүмкін.  Ал  сөз  тудырушы 
жұрнақтардың  техникалық  терминдер  жасауға  қатысу  деңгейін  анықтау  міндетін  бұдан  әрі 
термин қалыптастыру мәселесін біріздендіруге ықпал ететін тірек ретінде санасақ, ол міндетті 
шешу - терминтанушылар атқаратын жұмыс. Осы мақсатта біз Қазақстан Ресиубликасы Үкіметі 
жанындағы  мемлекеттік  терминология  комиссиясы  бекіткен  31  томдық  сөздіктің  7-  машина 
жасау саласына арналған томына талдау жасадық. 

Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серинсы, Л’°2 (32),20Юж. 
 
 
 
 
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген мәліметтер бойынша аталған сөздіктегі терминдерді 
жасауға қатысқан жұрнақтар арасында -у, -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш, -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе, -
лық, -лік, -дық, -дік, - тық, -тік жұрнақтары өте белсенді қызмет атқаратындығы, -ша, -ше, -
уыш,  -уіш,  -ыс,  -іс,  -с,  -шық,  -шік,  -  ық,  -ік,  -қ,  -к,  -ым,  -ім,  -м,  -ғы,  -гі,  -қы,  -кі 
жұрнақтарының белсенділігі орташа екендігі, ал -шы, -ші, -хана, -шек, -кақ, -кек, -ын, -ін, -н 
жұрнақтарымен  бірді-екілі  термин  ғана  жасалғанын  көреміз.  Бұл  көрсеткіш  бір  ғана  сала 
сөздігін  талдауда  анықталып  отырғандықтан,  техниканың  барлық  саласындағы 
жұрнақтардың термин жасауға қатысу деңгейі осындай деуден аулақпыз. Дегенмен де, осы 
мысалдардың өзінен-ақ техникалық  терминдерді  қалыптастыруға белсенді  катысып жүрген 
жұрнақтарды  анықтауға  және  олардың  түбір  сөзге  жалғану  арқылы  оған  үстейтін 
мағыналарына сай қандай ұғымға атау болатындыктарын анықтауға болады. 
Сонымен  бірге  біз  жоғарыдағы  кестеде  тек  төл  сөздерге  жұрнақ  жалғану  аркылы 
жасалған терминдерге тоқталдық. Ал техника саласында кірме терминдер құрамындағы түбір 
 

жүктеу/скачать 1,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: