Хабаршы вестник

Вестник КаіПІІУ имени Абая, серия «Филаюгическне пауки». Лг 2 (32), 2010 
46
 
 
 
А.Никольская: "С самих ранних лет мальчик привык следить за движениями бровей 
отца,- так опытный пастух следит за облаками в год джута, - и за эту наблюдательность отец 
ценил его больше остальных детей. Сейчас было понятно, что Кунанбай думает совсем не о 
сыне,  а  о  приближающихся  всадниках.  Но  Абай  знал  и  то,  что  отец  не  выносит,  когда  не 
отвечают на его вопрос, и поэтому сказал сдержанно, но с достоинством: 
-
 
Слава  богу,  отец,  -  и,  помолчав,  добавил:  -  Занятия  еще  не  кончились,  но  вы 
прислали за мной, хазрет благословил, и я вернулся домой". 
А. Ким: "С тех пор, как Абай помнит себя, он рос, постоянно, с тайным вниманием 
наблюдая  за  выражением  лица  своего  сурового  родителя.  И  словно  опытный  чабан, 
разбирающий  приметы  погоды  в  ненастный  зимний  день,  мальчик  мог  точно  предугадать 
настроение отца и повести себя соответственно этому. И сам отец, заметивший столь чуткую 
наблюдательность  сына,  выделял  Абая  среди  других  своих  детей.  Также  знал  Абай,  что 
Кунанбаю  не  нравятся  натуры  робкие,  стеснительные,  не  умеющие  дать  быстрый  ответ  на 
любой  вопрос.  Чуть  помолчав,  мальчик  своим  еще  детским  голосом  внятно,  спокойно 
произнес: 
-
 
Благодарение  Аллаху,  все  у  меня  хорошо,  отец.  -  Выдержав  еще  паузу,  он 
продолжил: - Как только прислали за мной лошадь, хазрет благословил. Занятия в медресе 
еще не кончились, но фатиху он прочел, я прибыл с благословением, отец. 
Отвечал он с достоинством, как взрослый человек. Ответ был им заранее подготовлен 
". 
 "Бала ес білгеннен ...... Эта информация важна тем, что отмечается психологическая 
грамотность 
Абая,  с  самого  детства  научившегося  наблюдать  за  людьми  и  делать  выводы.  Эта  черта 
особенно ярко проявляется в «Словах назидания», когда Абай говорит о характерах людей, и 
опыт знания человеческой психологии в данном его труде особенно ценен. /1, с. 141-142/. В 
связи  с  этим  важно  отметить  соответствие  оригиналу  перевода  А.  Кима.  За  небольшим 
отклонением  от  основного  содержания  оригинала,  где  М.  Ауэзов  сравнивает  умение  Абая 
наблюдать выражение лица отца с профессионально выработанной чертой опытного чабана 
в  год  джута,  у  Кима  этот  образ  смягчен  до  состояния  ненастного  зимнего  дня.  В  целом 
перевод  адекватен  оригиналу  и  передает  в  данном  случае  тонкости  стилистического 
мастерства казахского писателя. 
Взаимоотношения  отца  и  сына  тонко  выстроены  М.  Ауэзовым  как  двух  равных 
партнеров.  Отец  уважал  сына  за  умение  предугадывать  его  настроение,  а  мальчик  точно 
знал, как нужно себя вести с отцом. 
Оригинал:  «Әкесі  де  бұл  баласының  сондай  сезгіштігін  өзге  балаларынан  артық 
санаушы еді. Ұялғанды, жауап айтпағанды кешірмейтін әке мінезі Абайға мәлім». А. Ким: 
«И сам отец, заметивший столь чуткую наблюдательность сына, выделял Абая среди других 
своих детей. Также знал Абай, что Кунанбаю не нравятся натуры робкие, стеснительные, не 
умеющие дать быстрый ответ на любой вопрос». 
Именно это взаимопонимание становится основой будущих взаимоотношений отца и 
сына. И оно же станет причиной разрыва и отдаления их друг от друга в будущем. 
Оригинал:  Бала  енді  асығып,  өз  шешесіне  қарай  жақындай  беріп  еді,  Жұманның 
қатыны, Қалиқа деген бір жеңгесі: 
-
 
Телғара!  Айналайын  Телғара!  Соқталдай  азамат  боп  кетіпсің-ау!  -  деп,  мойнынан 
кұшақтай алып, бетінен сұйді. Тағы бір жеңгесі - Ызғұттың қатыны Тобжан да сүйді. Содан 
кейін үлкен қатындар және осы топтағы үлкен еркектің, ағалардың да бір-екеуі сүйіп жатыр. 
Абайды  шын  балаға  айналдырып  жіберген  осы  сүйістер  еді.  Ол  қысылып  қызарғанмен 
қашып  та  құтыла  алатын  емес.  Наразы  боларын  да,  құптарын  да  білмеді.  Бірнеше  үлкен 
қатындардың көзінен жас та көрінді. 
А.  Никольская:  "С  детской  торопливостью  Абай  бросился  к  матери,  но  кто-то 
схватил  его,  обнял,  и  тотчас  на  него  посыпались  поцелуи  множества  пожилых  женщин  и 
мужчин.  Значит,  он  для  них  все  еще  ребенок?..  Мальчик  даже  покраснел  от  смущения,  не 
зная, как быть: то ли сердиться, то ли радостно отвечать на ласку? У некоторых старух на 
глазах были слезы". 
А.  Ким:  "Мальчик  в  спешке  даже  не  оглянулся,  он  был  уже  недалеко  от  родной 
матери! Но тут его перехватила одна из теток, жена Жумана по имени Калика. 
-
 
Ойбой-ой,  Телькара!  Голубчик,  душечка  Телькара!  Да  какой  ты  стал  большой! 

Вестник КаіПІІУ имени Абая, серия «Филаюгическне пауки». Лг 2 (32), 2010 
47
 
 
 
Прямо  настоящий  джигит!  -  востороженно  запричитала  женге  Калика,  обняла  его  и  стала 
смачно целовать в лицо. 
Набежала другая тетушка, жена Изгутты, названного брата Кунанбая, Тобжан-апа, и 
тоже стала осыпать мальчика поцелуями. Ну и мужчины последовали их пирмеру и начали 
целовать  его.  Он  в  толпе  встречающих  увидел  много  радостных  лиц  и  других  дядюшек-
тетушек.  Все  вместе  они  снова  превратили  школяра  в  ребенка,  замусолили  поцелуями, 
заласкали его, и Абай уже не понимал, радоваться ему или досадовать этим ласкам". 
К  сожалению,  А.Ким  не  выдерживает  верно  найденную  тональность  в  дальнейшем 
повествовании.  Он  возвращается  к  прежнему  методу  перевода,  усложняя  его  до 
многословности,  дополняя,  добавляя  свои  интонации.  Когда  Абай  после  разрешения  отца 
идет  к  матери,  толпа  родственников,  осыпая  поцелуями,  задерживает,  выражая  свое 
отношение  к  нему.  А.Ким  вновь  называет  его  «школяром»,  добавляет  «Ойбо-  ай», 
«душечка».  Женщины  в  переводе  А.Кима  «причитают»,  «смачно  целуют»  Абая  -  все  эти 
добавления основательно искажают истинную картину оригинала. 
Такой подход А.Кима к переводу эпопеи становится несколько тенденциозным. 
В  следующем  абзаце  он  не  преминул  добавить  «бабы-неряхи»,  «старческие 
всхлипывания», «детское чело». 
Оригинал: Бала топтан шыға бергенде, Айғыз күліп: 
-
 
Пай,  жаман  қатындар  сілекейлеп,  баламыздың  бетінен  сүйер  жер  де  қалдырмады-
ау,— деп пандаңа күлді де, Абайды көзінен сүйді. 
Кезек өз шешесіне келгенде, ол сүйген жоқ. Қатты бір қысып, бауырына басып тұрды 
да, маңдайынан иіскеді. Абайдың әкесіндегі тартымды салқындық шешесіне де көптен бері 
мінез  болған.  Бала  осыдан  арғыны  күтпеуші  еді.  Бірақ,  баурына  басқанның  өзінде  де 
Абайдың  жүрегін  қатты-қатты  соқтырған  аса  бір  өзгеше  жақындық  білінді.  Ана  құшағы!.. 
Ұлжан көп ұстаған жоқ. 
А.Никольская: "Айгыз сказала: 
-
 
Ну  вот,  всякие  грязнули  заслюнявили  все  лицо  нашему  мальчику,  и  поцеловать 
некуда!  -  И  она  с  высокомерной  усмешкой  поцеловала  Абая  в  глаза.  Когда  наконец  он 
прильнул к родной матери, та не поцеловала его: она только крепко обняла и прижала сына к 
груди, жадно вдыхая запах его волос. Невозмутимая сдержанность и хладнокровие отца уже 
давно  передались  матери,  мальчик  знал  это  и  не  ждал  большего.  Но  в  этом  молчаливом 
объятии  он  почувствовал  такую  теплоту  и  любовь,  что  сердце  сильно-сильно  забилось  в 
груди... 
Улжан не стала долго задерживать его. 
А.  Ким:  "Когда  он,  выскочив  из  толпы,  приблизился  к  ним,  Айгыз  пошутила, 
улыбаясь: 
-
 
Ох, эти бабы-неряхи обслюнявили всего тебя, поцеловать даже некуда!Засмеявшись 
звонко, она нагнулась и чинно поцеловала мальчика в глаза. 
Когда, наконец, он подошел к своей матери, Улжан не стала его целовать. Она лишь 
молча, крепко обняла его, прижав к труди, и долго, приникув лицом к голове сына, вдыхала 
запах  его  теплого  детского  чела.  Приученная  мужем  быть  сдержанной  со  своими  детьми, 
обходиться с ними без лишней ласки, она и на этот  раз не позволила себе большего. Но  в 
безмолвном  ее  объятии,  у  родной  материнской  груди,  мальчик  ощутил  такую  нежную 
близость, что сердце его замерло, а потом забилось с неистовой силой... 
О, материнское объятие! 
Улжан продержала сына возле себя недолго". 
И если М. Ауэзов кратко пишет, что мать «Қатты бір қысып, бауырына басып тұрды 
да, маңдайынан иіскеді», то А.Ким обязательно должен добавить, что Улжан «лишь  молча, 
крепко обняла его, прижав к груди, и долго, приникнув лицом к голове сына, вдыхала запах 
его  теплого  детского  чела».  По  нашему  мнению,  многословие  А.Кима  искажает  как  сами 
принципы эпопейного жанра, так и стилистическое своеобразие, художественный рисунок, а 
иногда  и  природу  взаимоотношений  детей  и  родителей  в  казахской  семье.  Кроме  того,  А. 
Ким вновь допускает ошибку этнически важную деталь - Улжан понюхала сына в лоб, а не 
«вдыхала запах его детского чела». 
Психологически  точная  характеристика  Улжан  настолько  убедительна  для 
восприятия  читателей.  Это  объясняется  многими  феноменами.  Эту  грань  художественно 
мастерства  Ауэзова  очень  тонко  подметил  3.  Ахметов:  "при  изображении  внутренних 

Вестник КаіПІІУ имени Абая, серия «Филаюгическне пауки». Лг 2 (32), 2010 
48
 
 
 
переживаний  и  чувств  Улжан  автор  предельно  краток  и  точен.  Но,  тем  не  менее,  образ 
Улжан, ее характер и манера поведения, речи показаны полнокровно и выразительно. Здесь 
замечается мастерство писателя в передаче психологии человека и его действий. 
С самого начала ясно чувствуется сдержанность и серьезность, свойственные Улжан" 
/2, с. 122/. 
Сдержанность  Кунанбая  передается  Улжан,  и  она  также  сдержанна  в  проявлениях 
своих  чувств  к  детям  и,  в  частности,  к  Абаю.  В  этом  мы  видим  стремление  писателя 
подчеркнуть  мудрость  и  Кунанбая,  и  Улжан.  Бабушка  Зере  проявляет  нежность  к  внуку, 
называя  его  разными  ласковыми  именами.  Во  всей  этой  картине  встречи  Абая  с 
родственниками  и  матерями  вырисовывается  не  только  отношение  людей  к  Абаю,  но, 
прежде  всего  их  собственная  личностная  неповторимость.  Именно  эта  черта  М.  Ауэзова 
делает его мастером. 
Атмосфера  семейного  тепла,  созданная  бабушкой  Зере,  как  бы  становится  задачей 
писателя. М.Ауэзов называет ее - «әже», «кәрі шеше» (бабушка, старая мать). 
К  сожалению,  этот  нюанс  не  соблюден  в  переводе  А.  Никольской.  А.  Никольская 
постоянно называет то «старушкой», то «старухой». А. Ким более лоялен и достоверен. Он 
называет  бабушку  Зере  синонимами  «старенькая  бабушка»,  «старенькая  старшая  мать», 
«старая  женщина».  Как  видим  эпитеты  более  близки  к  оригиналу.  Здесь  сказывается 
общевосточные  традиции  и  художественная  специфика  традиционного  корейского 
мироотношения,  воплощенная  теперь  уже  в  переводе  казахской  литературы.  Также  стоит 
обратить внимание на то, что при переводе обнаруживается яркое типологическое родство. 
3.
 
Ахметов 
отмечает, 
что 
"небольшими 
штрихами 
писатель 
показывает 
психологическую сложность описываемой ситуации и выпукло рисует характеры каждого из 
персонажей. 
Читатель  чувствует  характер  Зере,  ее  душевное  состояние,  сам  может  представить 
былую жизнь ее, она становится как будто давно знакомой и близкой. 
Через образ Зере писатель раскрывает линию Абай - Кунанбай" /2, с. 121/. 
Сцена  лечения  бабушки  Зере  заговором-молитвой  начинается  с  недовольства  Абая 
увлечением окружающих лечению мулл молитвами. 
Это  его  состояние  М.  Ауэзов  передает  как  «ішінен  ыза  болды»,  что  в  дословном 
переводе  означает  «внутренне  сильно  рассердился».  А.  Никольская  вообще  упускает  эту 
деталь, а А.Ким переводит как «стало немного досадно». 
Абай знал прекрасно, что таких лекарей было немало, и сердился на подобные виды 
лечения.  Вспоминая  все  это,  как  пишет  М.  Ауэзов,  Абай  внутренне  усмехнулся  и  решил 
разыграть окружающих - «өз жайын мысқылдағандай болып, аз күлімсіреп отырды». 
А.  Никольская  точно  передает  это  состояние  мальчика:  «сидел  улыбаясь,  точно 
подсмеиваясь над положением, в которое попал». А.Ким совершенно иначе интерпретирует 
состояние мальчика - «смущенно улыбаясь, и вид у него был несколько подавленный». 
Такой своевольный подход присущ переводу А. Кима и в дальнейшем. Значительно 
теряет  при  переводе  Кимом  образ  Улжан,  которую  он  с  завидным  постоянством  называет 
«досточтимой». 
Однако,  ее  действия  и  поступки  в  его  интерпретации  совершенно  не  соответствуют 
найденному  эпитету.  Особенно  ярко  это  несоответствие  проявилось  в  восприятии  Улжан 
проделки сына. Емкая, точная фраза М. Ауэзова, характеризующая: «Улжан тартымды бол у 
мен  қатар  (Улжан  наряду  с  притягательностью,),  сыншы  да  ана  (и  критичная  мать). 
Баласының  жаңағы  мінезіне  (над  только  что  совершенной  проделкой  сына)  біраз  ойлана 
қарап  отырды»  (долго,  задумавшись,  сидела),  у  А.  Кима  превращается  в  развернутое 
повествовательное полотно, превышающее объем оригинала более чем в два раза:  «Вместе 
со  степенной  сдержанностью,  характеру  Улжан  была  свойственна  нелицеприятная 
правдивость  и  строгость  суждений  в  оценке  всего,  она  с  самого  начала  приглядывалась  к 
проделке  Абая  без  улыбки  умиления».  Можно  ли  говорить  о  переводе  как  о 
воспроизведении  оригинала  на  другом  языке,  если  мы  наблюдаем  столь  произвольное 
обращение с текстом? Ведь это ведет к полному изменению не только стиля М. Ауэзова, но 
его почерка. 
Из  описанных  выше  сопоставлений  вполне  очевидно  вытекает  закономерный  факт 
присутствия  мощного  психологического  начала  в  романе-энопее  "Путь  Абая"  и 
исключительную  сложность  воссоздания  этого  художественного  феномена  такими 
известными мастерами русской художественной прозы и перевода, как А. Никольская и А.А. 

Вестник КаіПІІУ имени Абая, серия «Филаюгическне пауки». Лг 2 (32), 2010 
49
 
 
 
Ким. 
На  всех  уровнях  были  представлены  достаточно  интересные,  но  не  всегда 
продуктивные  опыты,  способствующие  в  конечном  итоге  улучшению  и  дальнейшему 
совершенствованию  столь  сложного  и  глубокого  материала.  Если  же  подходить  к  анализу 
текста  еще  и  с  эстетической,  социальной,  политической  или  исторической  стороны  -  в 
комплексе всех содержащих функции текста, - то результаты этих опытов будут еще менее 
очевидны.  Однако  достигнутые  успехи  вызывают  уважение  к  труду  переводчика, 
раскрывают  не  только  трудности  и  сложности  переводческого  труда,  но  и  демонстрируют 
мастерство, а в отдельных случаях и блестящие успехи обоих переводчиков. 
1.
 
Абай.  Книга  слов.  Поэмы  /Пер.  с  казахского  КСерикбаевой,  Р.Сейсенбаева.  - 
Алматы: Ей, 1993. 
-
 
272 с. 
2.
 
Ахметов 3. Роман-эпопея Мухтара Ауэзова. - Алматы: Санат, 1997. - 285 с. 
Резюме 
Мақалада М.Эузовтың "Абай жолы" романының орыс тіліне аударылу ерекшеліктері 
қарастырылған.  А.Никольская  және  А.Ким  жасаған  аудармалардан  мысалдар  келтірілген. 
Екі аударманың жақсы жақтары көрсетіліп, кемшіліктері анықталған. 
Summary 
This article is devoted to the research of the problem of translation of "The way of Abai" by 
M.Auezov into the Russian language. Here we are bringing for example fragments from translation 
made by A.Nikolskaya and A.Kim. Also show positive and negative sides of translation. 
ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ ДИСКУРСЫНДАҒЫ САЯСАТКЕРДІҢ ТІЛДІК 
ТҰЛҒАСЫ 
 
 Ж.Қ. Ибраева - 
филол, ғыл. к., доцент, 
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті 
Отандық  тіл  білімінде  саяси  коммуникацияның  бірегейлігін  ғалымдардың  күннен-
күнге  артып  отырған  ғылыми  қызығушылығынан  айқын  аңғаруға  болады  (Е.Шейгал,  А.П. 
Чудинов, Б.А. Ахатова. Ю.Д. Куличенко және т.б.). 
Саяси  қарым-қатынас  аспекті  Қазақстандағы  тіл  саясаты  және  тілдік  жағдаятымен 
тығыз  байланысты.  Бүгінгі  таңда  елімізде  іске  асырылып  отырған  тілдік  саясат  пен  тілдік 
жоспарлау  бағыттары  қазақ  тілінің  мемлекеттік  сәйкестілікті  анықтау  барысындағы 
символдық  рөлін нығайту әрі  дамытумен қатар, елдің әлеуметтік қабатының тілдік қалпын 
түбегейлі  өзгертуге  де  бағытғалған.  Республикамыздағы  тілдік  саясат  (қазақ  тіліне 
мемлекеттік дәреженің берілуі), әлеуметтік-мәдени, саяси салаларда байқалып отырған тың 
өзгерістер  қазақ  тілінің  қайта  бағалануы  мен  іске  асырылуына  және  тілдік  диаспораларды 
қолдау үрдістеріне елеулі деңгейде өз ықпалын тигізді. Осы аталған саяси және әлеуметтік 
қайта  жаңарулар  Қазақстан  Республикасының  жаңа  тәуелсіз  мемлекет  тұрғысынан 
қалыптасуындағы мемлекеттік қазақ тілінің рөлін егжей-тегжейлі қарастыруды талап етеді. 
Бұл  аспект  қазіргі  уақытта  Қазақстан  Республикасындағы  болып  жатқан  геосаяси, 
экономикалық және мәдени түбегейлі де маңызды өзгерістерге ие қазақстандық саясат аясы 
үшін  де  аса  өзекті  мәселелер  қатарынан  орын  алады.  Үкіметтің  қазіргі  өкілдерінің  тілдік 
қолданысын, оның әлемді кәсіби-тілдік сурет арқылы көру деңгейін зерттеудің осы мәселеге 
талдау жүргізу үшін қызықты материал болатындығы анық. Ғалымдар билік кұрылымдары 
өкілдерінің  тілдік  жүйесін  талдауға  жүйелі  түрде  назар  аударады.  Мысалы,  КСРО  билік 
өкілдерінің  тілдік  ерекшеліктері  өз  табиғатына  қарай  партияның  ұйымдастырушылық-
идеологиялық  кызметінің,  басшылықтың  басқару  стилінің,  мемлекеттік  аппаратта  отырған 
жоғарғы қабаттың беделді жетекшілерінің жеке кабілеттерінің айнасы ретінде көрініс тапты. 
Расында  да,  саясаткерлер  тілінің  басты  ерекшелігі  -  кез  келген  уақытта  сын  саласының 
нысаны бола тұра, оны үздіксіз жариялап отыратын БАҚ тіліне әсер етуі, осыған орай, көп 
жағдайда  саясаткерлер  тілі  заман  ағымының  рухын,  оның  тілдік  талғамы  мен  сәнін 
айқындай отырып, уақыт тіліне айналады. 

Вестник КаіПІІУ имени Абая, серия «Филаюгическне пауки». Лг 2 (32), 2010 
50
 
 
 
Саясаткердің  тілдік  тұлғасынан  туындайтын  мәтіндер,  сондай-ақ  сөйлеу  әрекетінен 
оның  кәсіби  қарым-қатынастық  біліктілігі,  дүниетанымы,  оның  кәсіптік  мақсаты  мен 
міндеттері тұтастай көрініс табатын болғандықтан, қазақстандық қоғамда байқалып отырған 
бүгінгі  демократиялық  өзгерістер,  яғни  цензураны  өзгертуге  байланысты  іс-әрекеттер 
қазақстандық саясаттың беделіне жоғары деңгейде назар аударуға мол мүмкіндік жасайды. 
Осы  тұста  саясаткердің  тілдік  тұлғасы  өте  ерекше  және  ол  қазақстандық  тіл  біліміндегі 
тілдік  тұлғаларға  (танымал  тарихи  тұлғалар,  ақын,  жазушылар,  қоғам  қайраткерлері  және 
т.б.) арналған тарихта бар жұмыстарының лингвистикасынан өзгеше болып келетіндігін айта 
кеткеніміз  жөн.  Сонымен  қатар  саясаткерлердің  сөйлеу  тілі  саяси  ортаның  қызметіне  сай 
негізделген  қоғамдық-  коммуникативтік  маңыздылығымен  де  ерекшеленеді,  мұнда  -  тіл 
мемлекеттік  идеологияны  қалыптастырудың,  мемлекеттік  аппарат  қызметін  идеогиялық 
тұрғыдан қамтамасыз етуші маңызды рөлді атқара отырып, биліктің куатты құралы ретінде 
танылады.  Ал  саясаткер  дегеніміз  -  бұл  белгілі  бір  мемлекеттің  мемлекеттік  басқару 
жүйесіндегі айрықша әлеуметтік қабат, ол үкімет қарамағындағы мемлекеттік органдардың 
өкілеттігін орындауды кәсіби деңгейде жүзеге асырады. 
Сөйлеу  қарым-қатынасының  адамның  кәсіби-әлеуметтік  қызметіне  байланысты 
болатындығына  қатысты  мәселені  әлеуметтік  лингвистикалық  және  психолингвистикалық 
жоспарда қарастырған дұрыс деп ойлаймыз. 
Тіл  және  саясат,  тіл  және  идеология  ғылыми-зерттеу  тұрғысынан  бұрыннан 
қызығушылық  тудырып  жүрген  мәселелердің  бірі  болып  саналады.  ТМД  елдерінде,  оның 
ішінде  Қазақстанда  аталмыш  мәселе  салыстырмалы  түрде  жақында  ғана  белсенді  зерттеле 
бастады  (XX  ғ.  аяғы  -  Б.  Ахатова  т.б.  жұмыстарында).  Салыстырмалы  түрде  қарайтын 
болсақ,  ресей  тіл  білімінде  тіл  мен  сөйлеу  саяси  сала  тұрғысынан  жан-жақты  әрі  кеңінен 
зерттелген,  бұған  О.Н.  Паршина,  А.П.  Чудинова,  Е.И.  ІІІейгал  және  т.б.  жұмыстары  дәлел 
бола  алады,  десек  те  саяси  коммуникация  аясындағы  мәселелерге  негізінен  қайта  құру 
кезеңінен бастап айрықша назар аударыла бастады. 
Қазіргі  тіл  білімінің  өзіндік  жаңа  бағыты  болған  саяси  лингвистика,  әрине  пәннің 
қалыптасу  барысында  туындайтын  бірқатар  мәселелерге  ұшырасады.  Зерттеудің  тұтас 
әдіснамалық  базасы  әлі  дәл  құрылмаған.  Біріншіден,  бұл  саяси  лингвистиканың  метатіліне 
қатысты,  себебі  лингвистикалық  әдебиетте  жалпы  қабылданған  саяси  дискурс  (А.Н. 
Баранов,  Б.  Ахатова)  ұғымымен  қатар  саяси  тіл  (О.И.  Воробьева),  қоғамдық-саяси  тіл 
(О.Н.  Паршина,  Т.В.  Юдина),  саяси  үгіт-насихат  miлi  (А.П.  Чудинов)  ұғымдары 
колданылады.  Бұл  жағдай  саясат  тілі  мазмұны  жайлы  сұрақтың  туындауын  айқындады. 
Зерттеушілердің  көпшілігі  «саясат  тіліне»  тікелей  саяси  әрекет  терминологиясы  мен 
риторикасын жатқызады, онда саясаттанушылар өзінің кәсіби рөлін атқарады (басқа кәсіби 
дін,  медицина,  заң  салалары  дискурстары  секілді),  саяси  тіл  ресурс  ретінде  тілдік 
қауымдастықтың  барлық  мүшелеріне  ашық  болғандықтан  манипулятивтік  мақсаттарда 
сендіру  және  қадағалау  құралы  ретінде  қолданылатын  жалпыхалықтық  тілді  арнайы 
қолдануымен  байланысты.  Кейбір  американдық  лингвистер  саяси  тіл  саласына  саяси  әдеп 
және тіл тазалығы үшін күреспен байланысты барлық мәселелер аясын жатқызады. 
Отандық ғылымның қазіргі даму кезеңінде бірінші кезекте коғамда барлық бұрынғы 
кеңестік  елдерде  болып  жатқан  саяси  өзгерістерге  байланысты  тілдік  өзгерістер  белсенді 
түрде  талданып  жаткандығы  баршаға  аян.  Бұл  жерде  тілдік  тұлға  ретіндегі  саясаткердің 
тілдік  және  сөйлеу  ерекшеліктерімен  байланысты  мәселелер  орын  алады.  Бұл  тұрғыдан, 
біздіңше, «тұлға», «тілдік тұлға» ұғымдарының өзін айқындап алу қажет. Сан алуан ұғымдар 
мен  анықтамалардың  ішінен  В.В.  Воробьёвтің  тұлға  жайлы  мәдениет  пен  тілдің,  олардың 
даму  диалектикасының  өзара  байланысының  өзегі  ретінде  айтқан  пікірін  қолдаймыз: 
«Поэтому о личности можно говорить только как о языковой личности, как о воплощённой в 
языке» [1:26]. 
Шындығында, тілдің әлеуметтік мәнінің өзі оның ең алдымен тілдік санада ұжымдық 
және  индивидуалдық  санада  өмір  сүретіндігінен  тұрады.  Соған  сәйкес  тілде  мәдениет  иесі 
тілдік ұжым және индивидуум, тілдік тұлға болып табылады. Тілдік сананың тікелей иесі  - 
тілдік  тұлға,  яғни  тілде,  тілдік  бірліктер  мен  мәтін  мағыналарында  бекітілген  мінез-құлық 
стереотиптерінде,  тілдік  кеңістікте  қатынаста  өмір  сүретін  адам.  Отандық  лингвистикада 
тілдік  тұлғаны  зерттеу  Ю.Н.  Карауловтың  есімімен  тығыз  байланысты  екендігі  белгілі,  ол 
тілдік тұлғаны «тілдік шығармалардың (мәтіндердің) жасалуын айқындайтын, құрылымдық-
тілдік қиындық дәрежесімен, шындықты бейнелеу тереңдігімен және дәлдігімен, белгілі бір 
тілдің  бағыттылығымен  ажыратылатын  адамның  қабілеті  мен  сипатының  жиынтығы»  деп 

Вестник КаіПІІУ имени Абая, серия «Филаюгическне пауки». Лг 2 (32), 2010 
51
 
 
 
түсіндіреді [2: 3]. 
Бұған  қоса  тілдік  тұлғаны  лингвистикалық  сана  тұрғысынан  және  сөйлеу  мінез-
құлқы, яғни лингвистикалық концептология және дискурс теориясы тұрғысынан сипаттауға 
болады.  Тілдік  тұлға  ұғымының  кейбір  айқын  көрінісі  және  айрықша  қызығушылық 
тудыратын жағы саяси дискурста, себебі саяси дискурс қоғамдық санаға неғұрлым ықпалды 
болып табылады және бұқаралық ақпарат коммуникациясында кең таралған. 
Саясаткердің  тілдік  тұлғасын  талдауда,  біздіңше,  ғылыми  тұрғыдан  неғұрлым 
қызықтысы Қазақстан билік өкілдерінің, атап айтқанда, қазақстандық парламенттің төменгі 
палатасы  -  Мәжілістің  сөйлеу  мінез-құлқын  зерттеу.  Қазіргі  мемлекеттіліктің  мемлекеттік 
кұрылымының  керемет  көне  институты  ретінде  парламент  мемлекеттің  өкілді  және  заңды 
органы  болып  саналады,  терминнің  өзі  фр.  parler  және  лат.  parlare  -  «сөйлеу»  сөзінен 
шыққандығы  кездейсоқтық  емес.  Зерттеу  нысанының  ерекшелігі  халық  таңдаулысы 
ретіндегі Қазақстан Республикасы Парламентінің төменгі палатасы - Мәжіліс депутатының 
сөзі нақты осы адамның сөзі ғана емес, белгілі бір саяси іс-әрекеттің тілдік көрінісі ретінде 
қабылданады.  Қазақстандық  мәжіліс  депутаттарының  сөйлеу  әрекетін  қарастыру  оның 
кәсіптік,  бұл  жағдайда  саяси  рекет  интеграциясында  ғана  мүмкін  болмақ,  саясат  адамның 
саналы  әрекет  жағы  болып  саналады,  субъектілердің  өзінің  де,  қоғам  шеңберіндегі 
субьектілер  арасындағы  рационалдық  қатынастардың  да  неғұрлым  тымды  мінез-құлқын 
қамтамасыз  етуге  бағытталған.  Осыған  сәйкес  саясат  пәні  қоғам  шеңберіндегі 
субъектілердің  өзінің  арасындағы  да,  қоршаған  жағдайларға  қатысты  да  реттеуге 
бағытталған саналы саяси әрекет болып табылады. 
Саясат  қоғамдық  сана  саласы  ретінде  мінез-құлықтағы  және  қоғам  аясында 
субъектілер  арасындағы,  сондай-ақ  берілген  нақты  жағдайларда  стихиялық  және  болжап 
білмейтін  төтенше  жағдайлардағы  қоғам  мен  әлеуметтік  және  табиғи  орта 
қатынастарындағы тиімділікті қамтамасыз етуі тиіс (шығыны аз және нәтижесі көп). 
Қазіргі  ғылымда  саясат  ұғымы  өзара  байланысқан  құбылыстар  мен  үдерістердің 
кешенінде  былайша  қарастырылады:  а)  әлеуметтік  топтың  және  бұл  топтың  немесе  тұтас 
коғамның  мүддесіндегі  қоғамдық  өмірді  басқару  жөніндегі  олардың  билік  құруын 
көрсететін ұйымдастырылған қызмет; ә) әлеуметтік топ және мемлекеттік билік, оны жаулап 
алу,  ұстап  тұру  және  пайдалану  жөніндегі  адамдар  қауымдастығы  арасындағы  қоғамдық 
қатынастар;  б)  саяси  кызмет  пен  қатынастардың  ажырағысыз  жағын  құрайтын  саяси  сана 
мен  мәдениет;  в)  саяси  ұйымдар  мен  нормалардың  жиынтығы,  олардың  көмегімен  саяси 
көзқарастар,  мақсат-мүдделер  жүзеге  асырылады.  Бұл  жерде  қатынасу  үдерісі  әртүрлі 
әлеуметтік институт (өкімет. Сенат, Мәжіліс) өкілдері мен шартты түрде «азамат/сайлаушы» 
арасында  болатын  кездегі  саяси  коммуникацияның  институционалдық  сипаты  алдыңғы 
қатарға шығады. 
Институционалдық  коммуникация  әлеуметтік  институттарда  жүзеге  асырылады, 
қатынас  бұл  жерде  олардың  ұйымдастырылуынын  құрамды  бөлігі  болып  саналады. 
Тиісінше саяси коммуникативтік әрекеттің әрбір формасына (сұхбат, электоратпен кездесу, 
Мәжілістегі  пікірталас  және  т.б.)  белгілі  бір  мінез-құлық  стандарты  қалыптасады,  оның 
ішінде сөйлеуші белгілі бір мәртебе иесі ретінде сөйлеген кездегі сөйлеу стандарты да бар, 
бұл  белгіленген  мәртебелік-рөлдік  және  жағдаяттық-коммуникативтік  нормаларды 
қадағалауды  алдын  ала  айқындайды.  Қазіргі  социолингвистикада  әлеуметтік  мәртебе 
вербалды  және  бейвербалды,  тікелей  және  жанама,  емеурінді  және  емеурінсіз  айтылуы 
мүмкін [3: 45J. Мұнда әлеуметтік мәртебенің мінез-құлықта сипатталуы, оның ішінде сөйлеу 
мінез-құлқындағы  сипаты  айрықша  қызығушылық  тудырады.  Социолингвистика 
«әлеуметтік  мәртебе»  терминін  мынадай  анықтамаларда  қарастыруды  ұсынады:  1. 
Индивидтің құқық,  міндеттер  және  мінез-құлықтың  өзара  қосылатын  қоғамның  әлеуметтік 
құрылымындағы жағдайы; 2. Әлеуметтік тап секілді. Әлеуметтік мәртебе тәуелсіз ‘ascribed' 
(гендер,  жасы,  ұлттық,  мәдени  және  әлеуметтік  шығу  тегі)  және  меңгерілген/жүре 
пайда болған ‘aschieved’ (білімі, кәсібі, тілді меңгеру дәрежесі және т.б.) болуы мүмкін [4: 
56J.  Әлеуметтік  мәртебедегі  айырмашылықтар  саяси  дискурстың  негізгі  құраушы  бөлігі 
ретінде  белгілі  бір  әлеуметтік  топқа  тән  әлеуметтік  бедел  секілді  өзгермелілігімен  де 
анықталады. 
Бүгінде  қазақстандық  қоғамда  «беделді»  кәсіптердің  дәрежесі  басқа  да  барлық 
бұрынғы  кеңестік  кеңістіктеріндегіден  өзгерген,  егер  XX  ғ.  70-80-ші  жылдары  мұғалім, 
дәрігер,  инженер  кәсіптері  сұранысқа  ие  болса,  XXI  ғ.  аяғына  таман  бизнестегі  табысты 
адамдар  билікке  барады.  Соңғы  сайлау  қорытындысы  бойынша  Мәжілісте  24  адам 

Вестник КаіПІІУ имени Абая, серия «Филаюгическне пауки». Лг 2 (32), 2010 
52
 
 
 
мемлекеттік  басқару  органынан,  19-  жергілікті  басқару  органдарынан,  8-  бизнес 
құрылымынан, 8- білім, ғылым және мәдениет құрылымдарынан, 9- басқа салалардан. Білім 
деңгейі мынадай болып берілген: 42 депутаттың әртүрлі дәрежедегі инженерлік білімі, 34 - 
заң,  23  -  педагогикалық,  21  -  экономикалық,  9  –  ауылшаруашылық,  35  депутаттың  екі 
жоғары білімі бар. Мәжілісте 15 ғылым докторы және 27 ғылым кандидаты бар. Келтірілген 
деректерден  көрініп  тұрғандай,  қоғамдық  кабаттар  мен  айналысатын  ісі,  табыс  көзі,  білімі 
бойынша  тұрғындар  тобынын  дәрежесін  көрсететін  мәртебенің  социометрикалық  жоспары 
саяси коммуникация тұрғысынан бірінші дәрежелілердің қатарынан көрінеді. 
Екінші тілдік сана аясындағы саясаткер бейнесінің әлеуметтік мәртебесінің маңызды 
құраушысы  ауыспалы  тіл  беделі  болып  саналады,  ол  социолингвистикада  индивидтің, 
топтың,  қоғамның  тілдің  әлеуметтік  маңыздылығын,  оның  қоғамдағы  ұстанымы  мен 
жағдайын, қасиеттерін, тілді қолдану салаларын салыстырмалы түрде бағалау түсініледі [4: 
242]. Бүгінгі таңда тіл беделі мәселесі қазірігі Қазақстан үшін де социо-, психолингвистика 
шеңберінде  де,  саяси  коммуникация  шеңберінде  де  неғұрлым  өзекті  болып  саналады. 
Аталмыш мәселеге қызығушылық қазіргі тілдік жағдаяттың даму қарқышымен түсіндіріледі, 
әсіресе Қазақстан секілді көптілді елдерде ерекше көрініп тұрады. Соңғы деректер бойынша 
Қазақстан  аумағында  126  тіл  көрсетілген.  Бүгінгі  Қазақстан  -  әртүрлі  генетикалық  топтар 
мен  кұрылымдық  типтер  тілдерінде  сөйлейтін  халықтар  тұратын  көптілді,  полиэтникалық, 
мультимәдени  және  поликонфессионалдық  ел.  Қазіргі  Қазақстанның  этномәдени 
ландшафтысы  бір  жағынан,  тілдік  алуандылықтың  жоғары  дәрежесімен,  екінші  жағынан 
мемлекеттік,  титулдық  тіл  мәртебесі  бар  қазақ  тілінің  коммуникативтік  күшімен 
ерекшеленеді  және басқа этностарға қарағанда сандық жағынан үстем иелері  бар орыс тілі 
сипатталады [5: 13]. Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес орыс тілі ресми түрде 
мемлекеттік ұйымдарда, жергілікті басқару органдарында қазақ тілімен қатар қолданылады. 
Бұл факті коғамның барлық қабаттарының сөйлеу мінез-құлқында да көрінеді, атап айтқанда 
Қазақстан Республикасының билік өкілдері, онда беделді ретінде қазақ және орыс тілі үстем. 
Тіл  сұранысы  мотивация  дәрәжесіне  байланысты,  соңғы  жылдары  елімізде  беделді  тіл 
ретінде  ағылшын  тілін  қолдану  аясы  өсіп  отыр,  ағылшын  тілі  мектептерде  белсенді  түрде 
оқытылады,  қоғамдық  салаларда  қолдану,  сондай-ақ  адамдардың,  әсіресе  жастардың 
экономикалық  және  қаржылай  қызығушылығымен  айқындалады.  Бұл  жерде  Қазақстан 
тұрғындары  басым  көпшілігі  қостілді,  қазақтардың  жас  ұрпақтары  қазақ-орыс  және  орыс-
қазақ  тепе-теңдігін  құру  үрдісі  туындады,  соның  салдарынан  тілді  қолдану  салаларында 
белгілі  бір  тілдік  жағдаятта  қостілділіктегі  тілдердің  бірін  қолдануды  ұйғару  секілді  тілді 
таңдау үдерісі байқалады. 
1.
 
Воробьев  В.  В.  Лангвокулътурология.  -  М.:  Издательство  Российского 
университета дружбы народов, 1997. 
2.
 
Караулов Ю Н. Русский язык и языковая личность. - М: Прогресс, 1999. 
3.
 
Карасик В.И. Язык социального статуса. — М.: Гнозис, 1992. 
4.
 
Сулейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж., др. Словарь 
социолингвистических терминов. Астана: Арман-ПВ, 2008. 
5.
 
Сулейменова  Э.Д.  Русский  язык  и  этнодемографические  процессы  в 
Казахстане.  //  Русский  язык  в  контексте  этноязыковых  процессов  Республики 
Казахстан. Сб. мат-лов конференции. - Астана, 2008. 
Резюме 
В данной статье раскрываются особенности речевого поведения представителя власти 
в политическом дискурсе Казахстана 
Summary 
This  article  reveals  specifics  of  public  authoity  linguistic  person’s  verbal  behavior  in  the 
political discourse of Kazakhstan.

 
 
  
 
—   
 
53 
 
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Финологические науки», ЛЬ 2 (32). 2010
 л
 
 
 

жүктеу/скачать 1,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: