Халық ақыны, жыраулық өнердің шебері Жамбыл Жабаевтың туғанына 175 жыл толуына орай «Жаһандану дәуіріндегі жамбылтанудың жаңа арналары және оны оқыту мәселелері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция
жүктеу/скачать 1,81 Mb. Pdf көрінісі
|
| Key words:
Jambıl Jabayulı, folk poetry, culture, national identity, socialist realism. Giriş Kimlik hem bireylerin hem de toplumların kendisini tanımlamasını ve başkaları karşısında konumunu belirlemesini sağlayan bir kavramdır. Kimlik sayesinde birey ya da millet sadece kendisini tanımlamakla kalmaz, “öteki” olarak nitelendirdiği kişi ya da toplulukları da konumlandırır.1 Sosyal bilimciler kimliği farklı kategorilere ayırdığı gibi kimlik türlerine da değişik yaklaşımlarda bulunur. Bir sanat dalı olan edebiyatın kimlik inşa etme -ya da kimilerine göre kurgulama- aracı olarak kullanılmasını incelemek de edebiyat bilimcilerin araştırma konuları içerisinde yer alır. Bir devletin kendi resmî ideolojisine uygun bir kimlik yaratmayı amaçlayarak edebiyata yaptığı doğrudan ya da dolaylı müdahaleler, edebiyat-ideoloji ilişkisi ve kanon oluşturma 1 Nuri Bilgin. Kimlik İnşası. İstanbul: Aşina Kitaplar, 2007, s. 11. 15 gibi meseleleri de içine aldığından çok yönlü bir araştırmayı gerektirir. Söz konusu Sovyetler Birliği’ne bağlı Türk halklarının edebiyatları olduğunda, devletin edebiyatı doğrudan denetlemesi ve bir Sovyet kimliği oluşturmak istemesi nedeniyle edebiyat-kimlik ilişkisini dikkate alan araştırmalar yapmak, edebî eserlerde yer alan farklı söylem biçimlerini kimlik ve ideoloji ile ilişkilendirerek çözümlemek bir gereklilik hâlini alır. Türk dünyası edebiyatlarına kimlik merkezli bir okuma yaparak yaklaşmak, konuyu iki açıdan ele almayı gerektirir. Bunlardan birincisi, edebî metinlerde baskın söylem biçimlerini oluşturan Sovyet kimliği oluşturma çabasının ele alınmasıdır. Sosyalist realizm ile “Homo Sovieticus” arasındaki ilişkiyi ele alan çalışmalar bu konuyu inceler. Bu eserlerde gözden kaçırılmaması gereken ikinci yön ise hâkim Sovyet paradigmasına açıktan karşı çıkamayan fakat dolaylı olarak millî kimliği savunan söylem biçimleri kullanarak Sovyetleştirme çabasına direnen yazar ve şairlerin eserlerinde görülür. Bu tip eserlerde iç içe geçen fakat Sovyetleştirme-millî kimlik çatışmasını içermesine rağmen eserin bütünlüğü içerisinde hâkim paradigmanın lehine sentezlenmiş gibi görünen farklı söylem biçimleri vardır. Sanatçılar millî kimliği savunmak için kimi zaman kendi değerlerini sosyalizmle uzlaştırmış görünür, bazen de metnin anlam katmanları arasında örtük söylemler kullanır. Millî kimliği savunmanın en etkili yollarından birisi de kültürel unsurlara vurgu yapmaktır. Zira kültür, millî bir olgudur ve millî kimliği oluşturan en önemli bileşenlerden birisidir. Kazak edebiyatının büyük ozanı Jambıl Jabayulı’nın şiirlerine bakıldığında şairin Kazak kültürünün unsurlarını konu edinerek ve örtük söylemler kullanarak millî kimliğe yer vermeye çalıştığı görülür. Sovyet döneminde, özellikle de Stalin baskısı altında şiir yazan Jambıl’ın böyle bir yönteme başvurması dönemin şartları göz önünde bulundurulduğunda anlaşılabilir bir durumdur. Bu çalışmada Jambıl’ın şiirlerinde yer alan Kazak kültürüne ve millî kimliğe dair unsurlar ele alınacaktır. Kültürel değerler ve millî kimlik açısından Jambıl şiiri Jambıl Jabayulı’nın şiirlerinde kullandığı imgeler, Kazak kültürünü yansıtıcı niteliktedir. Soner Sağlam’a göre bu durumun sebebi Jambıl’ın imge ve benzetmelerini “Kazak kültürel belleğinin anıştırmalarına dayandırması”dır.2 Ekim Devrimi’nden sonra Jambıl’ın Kazak kültürüne dair unsurları şiirine katmaya devam ettiği fakat ideolojik baskı nedeniyle millî kimliğe dolaylı yoldan göndermeler yapmaya çalıştığı görülür. “Қымыз/Kımız” isimli şiir bunlardan birisidir. Şiiri baştan sona okuyan kişi iki temel izlekle karşılaşır. Bunlardan birisi kımızın önemi ve faydaları, diğeri ise Sovyet yönetiminin başarılarıdır. Bir halkın kendi kültüründe yer alan bir içeceğin anlatıldığı, üstelik bu içeceğin şiirin başlığı olarak seçildiği bir şiirde politik bir söylem biçimi ile Sovyet propagandası yapılması başlangıçta tuhaf görünür. Fakat sosyalist realizm ölçütleriyle şiire bakıldığında bu durum bir Sovyet şairi için sıradan bir tutumdur. Zira Sovyet döneminde rejim propagandası dışında bir konu ele almanın yolu, o konuyu bir şekilde sosyalist rejimle ilişkilendirerek esere dâhil etmektir. “Kımız” başlıklı şiirde de bu yaklaşım görülür. Jambıl, Kazak kültüründe çok önemli bir yere sahip olan kımızın niteliklerinden ve faydalarından bahsederek şiire başlar: Үйірілген қышқыл, тәтті сары қымыз, Ауруға — ем, сауға — қуат, дәрі қымыз, Ыстықта ұрттар сусын таппағанда, Ерте-кеш байлар ішкен кәрі қымыз.3 Toplanmış ekşi, tatlı sarı kımız, Hastalığa-çare, sağlığa-güç, ilaç kımız, Sıcakta yudumlayacak içecek bulamadığında, Er ya da geç zenginin içkisi eski kımız.4 Bu dizelerde kımızın tadı ve rengi açısından çeşitleri olduğu ve hastalara şifa, sağlıklı insanlara güç verdiği anlatılır. Fakat hemen ardından kımızın zenginlerin içkisi olduğu, fakirlerin kımız bulamadığı vurgulanarak Sovyet ideolojisi ile uyumlu zengin-fakir/ezen-ezilen karşıtlığına 2 Soner Sağlam. “Jambıl’ın Akın Boldım Adlı Şiiri Üzerine Bir İnceleme”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 48, 2019, s. 185. 3 https://www.zharar.com/kz/olen/27101-jambul.html (16.03.2021) 4 Orhan Söylemez-Naz Penah-Ömer Faruk Ateş. Doğumunun 175. Yılında Jambyl Jabayev–Şiirler/Çözümlemeler. Ankara: Bengü Yayınları, 2021, s. 70. Metin boyunca şiirlerin Türkçe tercümelerinden yapılan alıntılar bu baskıya aittir. Bundan sonraki alıntılarda yalnızca sayfa numarası belirtilecektir. 16 değinilir. Şaire göre devrimden önce fakir insanlar sıcak havada serinlemek için bir damla bile kımız bulamamaktadır. Şiirin devamında zengin-fakir ayrımı üzerinden Sovyet rejimi övülür. Devrimin gerçekleştirilmesiyle birlikte zenginler ülkeden kovulur ve kımız artık emekçi halkın içeceği hâline gelir. Artık Sovyet rejiminin getirdiği adalet sayesinde zengin-fakir ayrımı ortadan kalkar ve eski sistemde parasızlık nedeniyle kımız içemeyen emekçiler bu millî içkiyi içebilme olanağına sahip olur. Kolektifleştirme faaliyetleri sonucunda kurulan halk çiftliklerinde bizzat emekçi halk tarafından üretilen kımızın tadı daha da güzelleşir: Еңбекші ел тартып алған табы қымыз, Ен өскен колхоз аулы5 малы қымыз, Әр ферма ортасында күмпілдейді, Өзгеше бүгін тәтті дәмі қымыз. Emekçi halk tarafından alınan tabudur kımız, En gelişmiş kolektif çiftliğin köyün malı kımız, Her çiftliğin ortasında kabarmaktadır. Başkadır bugün tatlı tadı kımızın. (s. 71) Burada Jambıl, sosyalizmle birlikte eski düzenin aksak taraflarının yok edildiğini söylemekle birlikte geleneksel bir kültür ögesi olan kımızı devrim sonrasına taşır ve Sovyet üretim ilişkileri sayesinde kımızın daha da güzelleştiğini savunarak millî bir içeceğin “gerici bir kültür ögesi” olarak görülmesinin önüne geçer. Şiirin devamında Jambıl, daha da ileri giderek kımızın sosyalist düzenle özdeşleşmiş bir içecek olduğunu söyler. Böylece millî bir kültür unsurunun yaşatılması için onu sosyalizmle uzlaştırma yoluna gidilmiş olur: Үйірілген сары алтындай сары қымыз, Ауруға ем, сауға қуат, дәрі қымыз, Елімнің социалистік асы болдың, Шығаршы, тағы нең бар, кәне, қымыз! Sarı altın gibi toplanmış, sarı kımız, Hastalığa çare, sağlığa güç, ilaç kımız, Ülkemin Sosyalist yemeği oldun, Hadi göster, daha nelerin var, kımız! (s. 71) Jambıl’ın millî kültür unsurlarını sosyalizmle uzlaştırarak aktardığı şiirlerinden birisi de “Бесік жыры/Beşik türküsü” adlı şiirdir. Uyuyan çocuklara ninni söyleme geleneği Türk halklarının eski bir kültürel unsurudur. Ninniler sadece çocukların uyumasını sağlayan basit şiirler değildir. Bilim insanlarına göre ninniler millî kimlik ve toplumsal hafızanın teşekkülünde önemli bir yere sahiptir.6 Jambıl bu şiirinde bir Kazak bebeğine seslenerek onu Kazak yapan temel değerleri anlatmaya çalışır fakat devrin şartlarından dolayı bunu Sovyet rejimi ve Stalin’i överek yapar. Şiirin başlangıcında dombırasını eline alan Jambıl, beşikteki bebek için ninni söylemeye başlar: Ұйықтасын деп бөбегін, Домбыраның қос шегін Жамбыл бабаң қағады, Қаққан сайын өлеңі Бұлақтайын ағады7 Uyusun diye bebeğini, Dombıranın çift teline Jambıl deden dokunur, Dokundukça şiiri Irmak gibi çağıldar. (s. 104) Dombıra, tıpkı kımız gibi Kazak kültürünün temel unsurlarındandır. Kendini Kazak millî kimliğine ait hisseden bireylerin hayatında dombıradan çıkan ezgilerin önemli bir yeri vardır. Burada şair, yeni doğan bir bebeğe dombıra çalarak ninni söyler ve onu daha beşikteyken Kazak kültürü ile tanıştırır. Şiirin devamında Jambıl, Stalin’i övmeye başlar. Şaire göre Stalin, sadece beşikteki çocuğa değil bütün halkına şefkat gösterip onlara terbiye veren bir liderdir: 6 Emine Kırcı Uğurlu. “Kültürel bellek aktarıcısı olarak ninni.” Milli Folklor Dergisi, S. 102, 2014, s. 42-43. 7 https://www.zharar.com/kz/olen/27230-jambul.html (16.03.2021) 17 Мейірімді атаң. Сталин, Терезеден қараған, Көрінеді кезіне Қараса оған бар әлем. Сені де сәулем көріп тур, Сүйіп, мейірім төгіп тұр; Мәпелеп баулып бар елдің Тәрбиесін беріп тұр! Nezaketli atan Stalin, Pencereden bakan, Görünüyor devrine Baksa ona var âlem. Seni de ışıklarım görür, Sevip, şefkat gösterir; Severek bağlanır tüm halkına Terbiyesini verir! (s. 105) Jambıl, beşikteki bebeğin Pioner ve Komsomol olarak yetişmesini ister. Pioner, 10-14 yaş arasındaki çocuklardan meydana gelen bir teşkilattır ve amacı komünist çocuklar yetiştirmektir.8 Komsomol ise 14-23 yaş aralığındaki gençleri örgütleyen bir Sovyet teşkilatının adıdır.9 Burada Jambıl, çocuğun Sovyet sistemi içerisinde sosyalist değerleri benimseyerek büyüyeceğini söyler. Fakat onu Kazak millî kimliğinden tamamen koparmaz. Çocuk ileride Bolşevik olacaksa bile Kazak kimliğini bırakmadan olmalıdır. Боласың жігіт — большевик Ұйықта бөбек, жас қазақ! Бесігін балғын толған нұр Delikanlı olasın-Bolşevik Uyu bebek, genç Kazak! Beşiğin nurla dolu, (s. 106) Jambıl tarafından yapılan bu hitabın ninni gibi millî bir tür ile ve dombıra gibi millî bir enstrümanın ezgisi eşliğinde yapılması, Kazak kimliğini korumak açısından önemlidir. Fakat Stalin döneminde böyle bir sesleniş yapmanın da bir bedeli vardır. Bu bedel, Stalin ve Sovyet rejiminin övülmesiyle ödenir. Jambıl’ın “Бата/Dua” adlı şiirinde de millî kültür ve kimlik açısından dikkat çekici unsurlar vardır. Din ve milliyet birbirinden farklı kavramlar olsa da dinî değerler millî kimlikten büsbütün bağımsız değildir. Dinî inanç, kavram ve ibadetler, o dini benimseyen milletin müntesipleri tarafından gelenek ve kültürel değerlerle sentezlenerek benimsenir ve halk hayatında görünür hâle gelir. Bu durum Kazak halkı için de geçerli olup halk şiirinde belirgin bir görünüm sergiler. Jambıl’ın “Dua” şiiri bu açıdan dikkate değerdir. Dua, dinî bir kavramdır. Bata vermek ise duanın Kazak kültüründeki şekli olup dinî ve millî kültür değerlerini bir arada kapsayan bir uygulamadır. Jambıl, okuyucuya ellerini açıp dua etmesi yönünde bir seslenişle şiirine başlar ve öncelikle evrendeki düzenin devam etmesi, sıkıntı ve kasvet yerine açıklık ve ferahlık olması dileğinde bulunur: «Әумиін» деп қолынды жай, Қабат тусын күн менен ай, Алғаның болсын сайма-сай, Қапалық болмай кезінде, Ылғи болсын мамыражай.10 "Amin" diyerek elini aç, Defalarca doğsun güneş ile ay, Ne alırsan al, Kasvet olmadığı zaman, Her zaman olsun açıklık. (s. 8) Şair, Kazak kültürünün sağlam bir temel üzerinde varlığını sürdürebilmesi için Kazak halkının çoğalması gerektiğini söyler. Milletin gelecekte var olması için nüfusun artması gerekir. Jambıl, kadın ve erkeğin arasındaki sevginin evlilik yoluyla aile kurumuna dönüşmesini ister, zira kültürel değerlerin gelecek nesillere yozlaşmadan aktarılabilmesi için aile kurumunun korunması gereklidir. Bu nedenle şair, bir aileyi oluşturan iki çiftin aralarında iş bölümü yaptırır ve geleneksel Kazak aile hayatının bir betimlemesini yapar: 8 Burcu Özdemir. “Azerbaycan Pioner Teşkilatı ve Sovyet Toplumunun İnşası Sürecinde Çocuklar.” Avrasya İncelemeleri Dergisi, S. VII/I, 2018, s. 91-101. 9 Burcu Özdemir. “Rusya’nın Kırsal Kesiminde Komünist Gençler Birliği’nin (Komsomol) Kuruluşu ve Sovyet İktidarının Güçlenmesindeki Rolü: 1918-39.” Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. 3, S. 1, 2016, s. 19-30. 10 https://www.zharar.com/kz/olen/27229-jambul.html (16.01.2021) 18 Қос-қостан тауып ұл мен қыз, Мінтені болсын жорға11 тай12, Ертең ерте біреуі Қойға кетсін қудалап, Түйеге кетсін біреуі Екі көзін уқалап. Егін ексін біреуі Су сағасын томалап. Оттың басын шаңдатып, Біреуі жатсын домалап. Çift çiftini bulup erkek ve kız, Bırak olsun, rahvan tay, Yarın birinden biri Koyunlara gitsin kovalayıp Deveye gitsin biri Her iki gözü ovalayarak. Ekin eksin biri Suyun ağzını kapatıp. Ocağın başını tozlandırıp, Biri yatsın yuvarlanarak. (s. 8) Hayvancılık, Kazak halkının temel üretim ve geçim kaynaklarındandır. Jambıl, tay, deve ve koyun gibi hayvanları zikrederek çiftlerden birinin deveyle, diğerinin koyunla ilgilenmesini ister. Şair, tarımı da ihmal etmez ve ekin ekilmesini, sulamalı tarım yapılmasını diler. Şiirin devamında Kazak kültürü için çok önemli olan at bakıcılığına vurgu yapılır. Burada Jambıl’ın at ve at bakıcılığıyla ilgili Kazak dilinde olan sözcüklere yer vermesi, dilin kelime hazinesi ve kültür arasındaki ilişkiyi göstermesi bakımından önemlidir. Pek çok dilde at için kullanılan sınırlı sayıda kelime vardır. Fakat Kazak kültüründe at çok önemli olduğu için Kazakça’da atın türüne ve yaşına göre farklı isimlendirmeler yapılır. Şair bunları kullanarak at yetiştiriciliğinden hareketle Kazak kültürünü yansıtır. Тай (tay) kelimesi iki yaşına kadar olan atlar için kullanılırken жорға (jorga) sözcüğü rahvan yürüyüşlü at için kullanılır. Benzer terimler şiirin devamında da geçer: Жылқы бақсын біреуі Асауларды13 күделеп.14 Сөз сөйлесін біреуі Көп ішінде сүбелеп.15 «Жақсы лепес - жарты ырыс», Ескіден қалған мақал-ды. Соза беріп қайтейін, Бата аяғы тақалды At baksın biri Binilmemiş atı kalın iple eğitip. Söz söylesin biri Çok kelimenin içinde manalı söz. "İyi bir söz –zenginliğin yarısıdır", Eskiden kalan bir atasözüdür. Sözü daha fazla uzatmam, Duanın sonu yaklaştı. (s. 8) Асау (asav) kelimesi binilemeyen hırçın, eğitimsiz atlar için kullanılır. Күде (küde) ise atı tutmak için kullanılan kalın ipe verilen isimdir. Kazaklar, hayvanların göğüs bölgesindeki lezzetli ete сүбе (sübe) der. Atın yürüyüş biçimine, yaşına ve eğitim durumuna göre farklı isimlerle adlandırılması Kazak kültürünün bir özelliğidir ve Jambıl bu sözcükleri kullanarak kendi halkının kültür haritasını şiire yansıtmış olur. Şair daha sonra sözün önemine vurgu yapar ve “İyi bir söz zenginliğin yarısıdır” şeklindeki Kazak atasözünü zikreder. Önemli olan sözün çok olması değil, anlamlı olmasıdır. Jambıl, şiirini Kazak kültüründe önemli bir yeri olan bata verme/dua etme formuna sokarak hem geleneği yaşatır hem de şiirin muhtevası ve kelime kadrosuyla halk kültürünü yansıtmış olur. Sonuç Jambıl Jabayulı, bir asra yakın ömrü boyunca Kazak edebiyatına ve kültürüne önemli katkılar yapmış, sanatçı kabiliyeti yüksek bir şairdir. Jambıl’ın Ekim Devrimi sonrasında yazdığı şiirler, Sovyet döneminde resmî edebiyat görüşü olan sosyalist realizm anlayışına uygun şekilde yazılmıştır. Fakat Kazak dilini ustaca kullanan şair, herşeyden önce Rusça’nın çok etkili olduğu bir 11 жорға (jorğa) 1. yorga, rahvan (yürüyüş) жорға ат yorga, rahvan at. 2. ауыс. Muvaffak, iyi bilen, konuya hâkim. (s. 212) (Kazak Türkçesi–Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Kenan Koç, Ayabek Bayniyazov, Vehbi Başkapan. Almatı: 2012, 783+2 s) Bu yazıda Kazakça sözcüklerle ilgili dipnotlarda verilen bütün açıklamalar Doğumunun 175. Yılında Jambyl Jabayev–Şiirler/Çözümlemeler kitabında yer alan ve Orhan Söylemez tarafından yazılan önsözden alınmıştır. Bkz. Age, s. 8. 12 тай – (tay) (I) iki yaşına kadar olan at yavrusu, tay тайға таңба басқандай apaçık, aşikâr, besbelli (K. T. – T. T. S., s. 598) 13 Асау/Асауларды - Asav: Eğitilmemiş, binilmemiş at; toy at. 14 Күде – Küde: Atı tutmak için kullanılan kalın ip; kalın ip. 15 Сүбелеп / Сүбе – Sübe: Kazakça’da hayvanların göğsündeki et ve en güzel ettir; Sübeli söz bir deyim, manalı, hikmetli söz anlamında kullanılmaktadır. 19 dönemde Kazakça’nın varlığının tehlikeye girmesini engellemiş, kendi ana dilinin şiir dili olarak devamlılığını sağlamıştır. Kazak kültüründeki akınlık geleneğini sürdüren Jambıl, şiirlerinde bir zorunluluk olarak ortaya çıkan sosyalizm ve Stalin övgüsü gibi konuların arasına Kazak millî ve kültürel değerlerini ustaca yerleştirmeyi bilmiştir. Bu yazıda ele alınan şiirler bu tespitimizin birer örneğidir. Bu nedenle Jambıl’ın şiirleri incelenirken şairin yaşadığı dönemin şartları göz önünde bulundurulmalı, sadece sosyalist unsurlara odaklanarak Kazak kimliği ve kültürüne yapılan katkıyı görmezden gelmek gibi bir hataya düşülmemelidir. Batasıyla, kımızıyla, dombırasıyla, yılkılarıyla bir Kazak’ı Kazak yapan bütün millî ve kültürel unsurları, Stalin dönemi şartları içerisinde Kazakça’nın veciz bir kullanımıyla ortaya koymak oldukça zor bir iştir. Jambıl’ı büyük yapan temel hususiyet de kanaatimizce budur. жүктеу/скачать 1,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|