Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

169 
 
кҿрінер,  ҿзгеден  дараланар  ҿзіндік  сҿз  ҿнері,  топ  жарған  таланты  сарапқа 
салынар кезі тілдің осы қызметіне байланысты.  
Сҿз  қолданыс  ҿнері  ҽрбір  жазушының  творчестволық  шеберханасында 
туып,  дамып,  шыңдалып,  ҿз  ерекшелігімен  ҽдебиет  ҥрдісінен  орын  алып 
отыратыны  даусыз.  Жазушы  шеберлігінің,  суреткер  дарынының  бір  сыналар 
тҧсы – кейіпкер бейнесін жасауы. Шынында да кейіпкердің бҥкіл жан дҥниесін, 
мінез-қҧлқын  кҿркем  сҿз  арқылы  суреттеу  –  жазушы  ҥшін  ҥлкен  сын.  Олай 
болса, біз де сол кейіпкер бейнесін берудегі портреттің қызметіне тоқталмақпыз. 
Бейнелеу  ҿнеріндегі  портрет  ҿзгермейді  де,  қозғалмайды,  қашан  кҿрсең  де 
бір  қалыпта  тҧрады.  Ал  сҿз  ҿнеріндегі  портрет  –  керісінше,  бір  қалыпта  тҧрып 
қалмайтын,  ҿзгеретін,  қозғалатын  жанды  келбет,  тірі  кескін.  Кейіпкердің мінез-
бітімін,  характерін  толық  ашып  кҿрсету  ҥшін  оның  портретін  дҿп  басып 
мҥсіндеудің  де  ҥлкен  мҽні  бар.  Сондықтан  кейіпкердің  характерін  ҽр  тҥрлі 
жағдайда, кҥрес, тартыс ҥстінде, оның басқа адамдармен қарым-қатынасы, ҿзінің 
ҽрекет, қимылдары, істеген істері арқылы айқындай отырып, жазушы портреттік 
сипаттауға кҿшеді. 
Тап  осындай  шебер  суреттелген  портретке  заманымыздың  заңғар 
жазушысы,  сыншысы,  қоғам  жҽне  мемлекет  қайраткері    Ҽ.  Кекілбаевтың 
шығармалары да бай.  
Жазушы  шығармалары  тек  мазмҧны  жағынан  ғана  емес  лингвомҽдени 
бірліктерді,  яғни  фразеологиялық  қорды,  мақал-мҽтелдерді,  мҽдени-ҧлттық 
лексиканы, ҧлттық теңеулерді қолдануымен де ерекшеленеді. 
Ғалымдар  кҿркем  ҽдебиеттегі  портретті  екіге  бҿледі:  ситуациялық  жҽне 
жалпы  портрет.  Жалпы  портретте  кҿркем  бейненің  ҿзіне  тҽн  ҥнемі  болып 
тҧратын сипат белгілері суреттелсе, ситуациялық портрет кейіпкердің бір сҽттік 
эмоциялық кейпін береді. 
Жазушы  атақты  Ҽйтеке  бидің  портретін  былай  суреттейді:  Жиыннан 
қайтқан  ұлы  дүрмектің  алдында  тұрқы  есік  пен  тӛрдей  шұбалған  шабдар 
жорғаның  үстінде  шалқая  ыңылдап,  екі  иығына  екі  кісі  мінгендей  апай  тӛс 
алпамса кісі келе жатты («Аңыздың ақыры», 294-б.). 
 
Кейіпкердің  сыртқы  болмысының  ерекше  екенін  кҿрсетуге  арналған  бҧл 
портрет – жалпы портретке жатады. 
Патшайым  келеді:  оның  миығына  бір  сондай  сүйкімді,  сондай  сұсты, 
сондай  тәкаппар  күлкі  іліккен  албыраған  алқызыл  еріндері  мен  кӛкірегіңді  шоқ 
боп  қаритын  нәркес  кӛздері  келеді,  шыны  аяғыңды  беріп  жатып,  кӛзінің 
астымен қарап қымсына күлгені келеді. Ӛзінің сонда ішінен қатты қысылғаны, 
артынан бірнеше күн бойы басы қатып кӛп ойланғаны келеді («Аңыздың ақыры, 
245-б.). 
  Тағы  да  осы  кейіпкері  Патшайым  портретіне  мысал:  Шиедей  ерінін 
қымқыра  тістеп,  қымсына  жол  берген  кер  миық  Патшайымның  гүл-гүл 
жайнаған  жүзіне  кӛзі  аңдаусыз  түсіп  кетіп  еді,  әдемі  келіншектің  бұлтиған 
бетінде жылт ете қалған бір жұмбақ күлкіні аңдап үлгерді. Қоштап күлгені де, 
мошқап күлгені де белгісіз (250-б.). 

170 
 
Ҽ.Кекілбаев  шығармаларында  мҧндай  кейіпкердің  нақты  бір  жағдай 
кезіндегі  тҥр-сипатын,  бет  ҽлпетіндегі  ҿзгерістерін  бейнелейтін  ситуациялық 
портреттерге қарағанда жалпы портреттер кҿп қолданылған. 
Портрет  жасаудағы  жазушының  амал-тҽсілі  ҽр  тҥрлі.  Кейіпкер  портреті 
авторлық  баяндауда  да,  кейіпкер  тілінде  де  беріледі.  Кейде  бір  кейіпкердің 
портреті  екінші  бір  кейіпкердің  кҿзімен  беріледі.  Кейіпкер  портретінің  диалог 
арқылы берілуі де кездеседі. 
Мысалы, «Аңыздың ақыры» романында пысық келіншектің портретін ҥйге 
келген мейманның ойы арқылы сипаттап беру де бар: 
...Ауыл  кӛшкенде,  елден  бұрын  жӛнелтуге  жан  салатын.  Ауыл  қонғанда, 
елден бұрын үйін тігуге жан салатын. Ауыл кӛшкенде, текемет қоршаған кӛш 
бастар  түйеге  бұрын  мінген  келіншек,  ауыл  қонғанда  түндікті  айқара  ашып 
тастап, кӛк сылаң түтінді бұрын шығарған келіншек бозбаланың кӛзіне іліккен 
бүлдіршін  бойжеткендей  екі  беті  албырап,  екі  кӛзі  шарадай  жанып,  гүл-гүл 
жайнап құлпырып шыға келер-ді (267-б.).   
 Шығарма  қаһармандарын  бір-бірінің  кҿзімен  кҿрсету,  ҿзге  кейіпкерлердің 
іс-ҽрекетін,  мінез  сипатын  авторлық  позициясымен  сҽйкес  бас  кейіпкердің  ой-
сезімі арқылы бейнелеу – психологизмнің ҧтымды тҽсілдерінің бірі. 
Кінәмшіл  сығырақ  кӛздер  сай-сүйектерін  сырқыратып  қосақтаулы 
әйелдерді  тағы  бір  сүзіп  шықты.  Бұл  жолы  кӛздері  қаралай  зәрелері  ұшып, 
қолды-аяққа  тұра  алмай  тұрған  мұңлықтардың  бет-ауыздарына    телміргені. 
Жанарларына,  еріндеріне,  бір  қызарып,  бір  бозарып  тұрған  екі  беттеріне 
сүліктей  қадалып,  айрылар  емес.  Кӛздері  қисықтар,  мұрындары  ерсі  үлкендер 
мен ерсі тәмпіштер, жайын ауыз, секпіл беттер, қалқан құлақ, шот маңдайлар, 
жырық ерін, жалақ беттер ұзын саптан аласталып, алға шығарылды (276-б.). 
 Мҧнда  тҧтқынға  тҥскен  ҽйелдерді  жау  ішінен  шыққан  сҧрыптаушылардың 
кҿзімен  портретін  жасауы  деп  тҥсінеміз.  Ҥрейленіп  тҧрған  тҧтқын  ҽйелдердің 
сырт келбеті, қорқынышы, шарасыздығы мен ҧсқынсыздығы портретте берілген 
сипаттаулардан  танылады.  Жазушы  шеберлігі  арқасында  берілген  портрет 
кейіпкерлердің    кейпін  кҿз  алдымызға елестетіп  қана  қоймайды,  оның  тҧтастай 
бейнесін,  сипатын жасап береді. 
Қызметші әйел беті бүлк етер емес, дастарханды реттеп болды да, басын 
иіп,  тағзым  еткен  күйі  жұп-жұмыр  бӛксесіне  сарғыш  шытыра  кӛйлектің 
етегін  бүлк-бүлк  тепкілетіп,  тек  әйел  ғана  ойлап  табатын  әзәзіл  жүріспен 
есікке жылысты («Аңыздың ақыры», 29-б.). 
Бҧл  портретте  кейіпкердің  сыртқы  сҧлулығы  жай  ғана  жазыла  салмаған, 
оның  ішкі  жан  дҥниесі  де  соған  сай  ашылады.  Автордың  кҿзімен  қарасақ, 
қызметші  ҽйел  бір  жағынан  ештеңеден  ҧялмайтын,  батылдау;  екіншіден, 
бойында  ҽдемілік  те  бар;  ҥшіншіден,  жҥрісінің  ҿзі  ерекше  екендігін  айқын 
кҿрсете білген.  
Автордың  ҽйел  затының  портерін  жасауда  ерекшеленіп  тҧрған  тіркесі  - 
әзәзіл жүріс. Сонымен қатар мҧны автор тек ҽйел затына ғана тҽн дейді. Жалпы 
қолданыста  маң-маң  жүрісті,  сылқым  жүрісті,  жорғалай  жүру  деген  сияқты 
жиі  кездестіре  аламыз.  Ал  жазушының  айтайын  дегені  не?  «Қазақ  тілінің 

171 
 
тҥсіндірме  сҿздігінде»:  Әзәзіл.  1.шайтан,  ібіліс  тәрізді  қаскӛй  рух.  2  ауыспалы 
мағынада:  азғырушы,  алдамшы  [14,  83]  деп  тҥсінік  беріледі.  Ҽбіш  Кекілбаев 
ҽйел затына тҽн алдамшы жҥрісті айтса керек. 
Жазушы  тек  ҽйел  кейіпкерлердің  ғана  осындай  аса  жағымды  санала 
бермейтін портретін беріп қоймай, ер адамдардың да портретін жасайды: Иә, иә... 
Әлгіндей  жымсиған  монтаны  күлкіні  әлдебір  қуқыл  мұрт  пен  қуқыл  сақалдың 
арасындағы  суға  салып  жаншыған  бүркіттің  жеміндей  қан-сӛлінен  айырылып 
әбден бозарып кеткен жұп-жұқа  қаймыжық ерінге ілініп тұрғанын талай рет  
кӛрген секілді. Апырау, сол кімнің мұрты еді, кімнің сақалы еді? Тоқта...тоқта. 
Қуқыл  мұрт  дейді?  Тоқта...Қу  самай...Шұнақ  құлақ...Келте  мұрын...Қысық 
кӛз...Қиғаш  қабақ...Қытыңқы  ерін...Сида  сақал...Қияқ  мұрт...Ұзын  мойын 
(«Аңыздың ақыры», 252-б.). 
Дҽл осы шығармадағы Мҽті қарияның да портреті ерекше берілген: 
Алпамсадай кісі бұтындағы жарғақ шалбардың балағын тізесінен жоғары 
шиыршықтап түріп қойыпты. Малдасын құрып отырғанда екі жіліншігінің дәл 
қыр  арқасына  біткен  қалың  түк  құлынның  жалындай  жалбырап  кӛрінеді. 
Еңгезердей  денесі  буылтық-буылтық.  Еңгезердей  дене  жұдырықтай  ӛдіршек 
арқылы  үлкен  басқа  барып  жалғасқан.    Қалған  бас  сүйектен  дӛңкиіп  бӛлініп 
шыққан  ай  маңдай.  Қалақтай  ат  жақ.  Шықшыттығы  да  мынау  бет  деп 
аталатын  ұлан-асыр  кеңістікке  жымпиып  жатып  қалғылары  келмегендей  екі 
жақтан  ереуілдей  бой  кӛтеріп,  соқиып-соқиып  шығып  тұр.  Дегенмен,  мырза 
Құдай  осынау  мол  пішілген  кісіге  де  есебін  тауып  қытыңқылдық  жасап 
бағыпты. Шықшыт сүйектің тасасында бұғып жатқан шұнақ құлақты ешкім 
кӛре  қоймастай.  Дәл  мына  шарадай  бетке  анау  келте  танаудың  да  тап  онша 
жарасып  тұрғаны  шамалы.  Бірақ  осы  ұлан-асыр  мол  дүниені  бет-бетіне 
шашыратып жібермей, бас-аяғын жиып ұстап тұрған әлде бір сиқыр күш бар. 
Ол - алақандай ала кӛз сияқты» (261-б.). 
  Байқағанымыздай, автор бір ғана Мҽді ақсақалдың сырт келбетінің ерекше 
екендігін  осы  портрет  арқылы  нақтылап  беріп  тҧрғандай.  Теңеулері  де  ерекше, 
мҽселен: 
 
арқасына біткен қалың түк құлынның жалындай жалбырап кӛрінеді; 
 
еңгезердей дене; 
 
жұдырықтай ӛдіршек; 
 
қалақтай ат жақ; 
 
шарадай бет; 
 
алақандай ала кӛз. 
Жазушы  кейіпкерлерінің  белгілі  бір  оқиғаға  қатысты  алған  ҽсерлерін  сырт 
кейпінен, эмоциясынан да кҿрсетіп отырған: 
Әйтекенің ӛңі аппақ шүберектей болып кетті. 
Онсыз  да  қара  сұр  Есет  қанын  ішіне  тартып  қалш-қалш  етеді.  
Бӛгенбайдың  шара  табақ  беті  қағынған  талақтай  қабарытып  алыпты 
(«Аңыздың ақыры», 302-б.). 
Немесе: 

172 
 
Әсіресе,  мана  орыс  солдатына  қамшы  кӛтерген  қылыш  мұрт,  қара  сұр 
қазақ – Сүйіндік батыр ӛрттей боп күреңітіп апты («Үркер», 12-б.). 
Жазушы бір кейіпкер арқылы  екінші кейіпкерге баға беріп, оның портерін, 
мінез-қҧлқын,  оған  берген  бағасын  немесе  кҿзқарасын  кҿрсетеді:  Домаланған 
етженді  жігіт  дене  бітіміне  қарамастан  қашан  да  құрақ  ұшып,  ұршықтай 
үйіріліп тұратын. Айтқанды екі етпейтін. Дер кезінде сақадай сай қып әзірлеп 
қоятын («Елең-алаң», 71-б.).  Бҧл  –  Кириловтың  хатшысына  қатысты  кҿңілі 
толғандағы ойы ҽрі бағасы, ҽрі разылық кейпі. 
Біз  осылайша  мысалдарды  талдай  келе,  мынадай  тҧжырымдар  жасағымыз 
келеді:  
-  кейіпкер  портретінде  берілген  кҿркем  суреттеулердің  оқырман  кҿңіліне 
эмоциялы-экспрессивті  ҽсері  болады.  Бҧл 
–
  жазушы  қолданысындағы 
талғампаздықпен  жҧмсалған  бейнелеу  қҧралдарының,  кҿркем  суреттеулердің 
портретте қисынын тауып орнымен жҧмсалуына да байланысты. 
-  Ҽ.Кекілбаев  шығармаларында  қолданылған  бірін-бірі  қайталамайтын,  бір-
біріне  ҧқсай  бермейтін  ҽрбір  портрет  кейіпкердің  сыртқы  пішінін,  бет  ажарын 
жан-жақты,  тҽптіштеп  суреттеумен  қоса,  нақты  детальдар,  кҿркем  штрихтер 
арқылы оның басқа қырларын да – мінез-қҧлқын, адамдық сипатын, кҿңіл-кҥйін, 
ішкі жан дҥниесін ашып бере алады.  
-  Ҽр  кейіпкердің  ҿзіндік  ерекше  белгілері  мен  айырықша  қасиет,  ҽдеттері 
шеберлікпен  ашылып,  кейіпкер  бейнесін  оқырманға  мейлінше  тҥсінікті  етіп 
бейнелейді.  Сондықтан  жазушы  шығармаларындағы  кейіпкер бейнесін  берудегі 
ең негізгі ҽдістердің бірі портрет деуге ҽбден болады. 
Қорыта  келе,  Ҽбіш  Кекілбаев  –  қазақ  ҽдебиетіне  сҥбелі  ҥлес  қосқан 
жазушылардың  бірі.  Оның  халық  тарихын,  болмыс-бітімін  бейнелі  тҥрде 
суреттеген  шығармалары  ҽдеби  –  сыни  тҧрғыдан  зерделеніп  жҥрсе  де,  тілдік, 
жазушының  стилі  жағынан  аз  зерттелгені  белгілі  жайт.    Сол  себепті  заңғар 
қаламгердің  шығармаларын  тілдік  тҧрғыда  зерттеу  келер  кҥндердің  еншісінде 
екенін баса айтқымыз келеді.  
 
ҼОЖ 811.512.122: 37.09 
САДЫКОВА С.Т., ИБРАЕВА М.К.  
С. Аманжолов атынағы ШҚМУ, Ҿскемен қ., Қазақстан 
 
КҼСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ЕТІСТІКТЕРДІ 
МЕҢГЕРТУ ЖОЛДАРЫ 
 
Қазіргі  таңда  ЖОО-да  студенттерді  мамандыққа  баулып  оқыту  ҽдістеме 
саласында маңызды бағыттар қатарынан саналады. Себебі қазақ тілі ең алдымен 
ҽлеуметтік кҽсіби қарым-қатынас тілі болғанда ғана, оның мемлекеттік мҽні мен 
қызметі  еселене  тҥсетіні  анық.  Осыған  орай  республика  кҿлемінде  оқу-
ҽдістемелік  кешендер,  компьютерлік  бағдарламалар  шығарылып,  оқу  ҥрдісіне 
енгізілуде.  Ондағы  басты  мақсат  –  тілдік  қатынасты  жҥзеге  асыру.  Тілдік 

173 
 
қатынасты жҥзеге асыру  барысында сҿйлесім ҽрекетінің  –  оқылым, тыңдалым, 
жазылым, айтылым барлық тҥрлері қамтылады. 
Сҿйлесім  ҽрекетін  жҥзеге  асырудағы  аса  қажетті  материалдардың  бірі  – 
етістік,  етістіктің  шақтары.  Етістіктің  шақтарын  басқа  ҧлт  ҿкілдеріне  оқытуда 
профессор  Н.Оралбаева  мҧғалімнің  назарына  тҿмендегідей  мҽселелерді 
ҧсынады: 
-шақтың мағынасы; 
-шақтың жасалу жолы; 
-жіктік жалғау; 
-болымды жҽне болымсыз тҥрі [1]. 
Сонымен  қатар  автор  етістіктің  меңгерілуі  оңай  емес,  кҥрделі  шаруа 
екендігін  ескертеді.  Расында  да  ҽлі  кҥнге  дейін,  ҿкінішке  орай,  мектеп 
қабырғасында  11  жыл  оқып,  университетке  тҥскен  бірінші  курс  студенттері 
етістіктің  қарапайым  (барды,  барады,  бара  жатыр)  шақтарын  айыра 
алмайтындығын тҽжірибе кҿрсетіп отыр. Тіпті ҿткен шақтың бҧрынғы, ежелгі, ал 
келер шақтың болжалды, мақсатты тҥрлерін айтпағанның ҿзінде. Ал кҥрделі нақ 
осы  шақтағы  кҿмекші  етістіктерді  қолдануда  студенттердің  (тҧр,  жатыр,  жҥр, 
отыр)  сҿздерін  қате  жҧмсауы  жиі  ҧшырасады.  Мысалы:  Жаңбыр  жауып  жҥр. 
Балалар  жҥгіріп  жатыр.  т.с.с.  Бҧл  жерде  А.Бектҧров,  Ш.Бектҧровтың  оқу 
қҧралындағы етістіктің шақтары туралы ережелері кҿмекке келеді. Аталған оқу 
қҧралында  етістіктің  кҥрделі  шағына  (кҿмекші  етістік  орнында  жҥретін  отыр, 
жатыр,  жүр,жатыр)    жақсы  мҽліметтер  беріледі  жҽне  олар  студенттердің 
кҿмекші  сҿздерді  дҧрыс  жҧмсауларына  жҽрдем  жасайды.  Сонымен  қатар, 
аталған  авторлардың  2004  жылы  қайта  басылып  шыққан  «Казахский  язык  для 
всех»  атты  оқу  қҧралы  қҧнды  еңбектерге  жататындығын  атаған  дҧрыс.  Мҧнда 
тілші  ғалымдар  етістіктің  кҥрделі  тҥрлері,  соның  ішінде  сал,  шық,  бер,  т.б. 
кҿмекші етістіктердің қолданыстарына ерекше кҿңіл бҿліп, оларды жҧмсаудағы 
мағынасын  тҥсіндіруге  назар  аударған.  Мысалы,  айта  сал,  сөйлей  бер,  жуып 
шық  жҽне  т.  б.  Оларды  меңгертуге  қатысты  кҥнделікті  тіршілікте  пайдалану 
мақсатын  кҿздейтін  кҿптеген  жаттығулар  берілген.  Алайда,  басқа  оқу  қҧралдар 
мен  ҽдістемелік  нҧсқауларда  басқа  ҧлт  ҿкілдеріне  кҿмекші  етістіктерді  ҥйрету 
жайында ешбір мҽліметтер я болмаса, тҥсініктемелер берілмеген. Ал  дҽл қазіргі 
таңда  ЖОО-ның  студенттеріне  кҿмекші  етістіктерді  кеңінен  пайдалана  білуді 
ҥйрету қажет болып отыр. Егер бҧдан   10-15 жыл бҧрын тіл ҥйретуде ең қажетті 
ҥйрететін  алғашқы  грамматикалық  материалдар  жіктік,  тҽуелдік,  кҿптік  жалғау 
десе, ендігі жерде етістік жҽне тек жай емес, сонымен қатар кҥрделі етістіктерді 
меңгерту аса маңызды екендігін  заман талабы кҿрсетіп отыр. Басқа ҧлт ҿкілдері 
етістіктердің  шақтарын  практикада  қолдануда,  ҽсіресе,  кҥрделі  тҥрде  (кҿмекші 
етістіктерді)  аса  қиналады.  Мысалы,  А.Бектҧрова,  Ш.  Бектҧровтың 
оқулықтарында  кейбір  кҿмекші  етістіктерге  назар  аударылған.  Мысалы,  бару, 
келу,  апару,  әкелу  етістіктері  нақ  осы  шақта  –а-е-й  жҧрнақтары  арқылы 
жасалып,  тек  жатыр  кҿмекші  етістігімен  тіркеседі  дейді  [2].  Ал  бҧл  жерде 
студенттер  бар-ып, кел-іп, тыңда-п жатыр атты кҥрделі етістіктерді жасайды 
да,  бҧлай  неге  айтуға  болмай  ма  деген  сауалдар  қойып,  олардың  мағыналық 

174 
 
айырмашылықтарын  тҥсіндіруді  талап  етеді.  Етістіктің  шақтарын  айыра  білу, 
оны  тілдік  қатынаста  дҧрыс  пайдалана  алу    адам  ойының  дҽл,  анық  жеткізуін 
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, етістікке тікелей қатысы бар есімше, кҿсемше, 
етістіктің  рай  категориясы,  сол  сияқты  етіс  тҧлғаларын  оқытып  ҥйретудің 
маңызы  зор.  Осы  ретте  болашақ  химиктердің  кҽсіби  лексикасын  ДБІ 
(дидактикалық  бірліктерді  ірілендіру)  технологиясы  арқылы  етістікті  игерту 
барысында  олардың  шақтарын  (осы,  келер,  ҿткен)  бір  мезгілде  ҥйрету 
ҧсынылады.  Етістіктің  шақтарын  ҥйреткенде,  ең  алдымен,  іріктеліп  алынған 
кҽсіби  лексикалық  минимумдағы  қажетті  етістіктер  теріп  алынып,  бір  бағанаға 
жазылады: 
АРАЛАСТЫРУ      
ЖЫЛЫТУ 
ҚЫЗДЫРУ  
ҚАЙНАТУ 
ЖЕЛПУ      
СУЫТУ 
ТҦНДЫРУ 
ҚҦЮ 
ЖАСАУ 
БАЙҚАУ       
ЖАҒУ    
Одан  кейін  тіл  ҥйренушілерге  берілген  қимыл  сҿздерінің      У—тҧйық  рай 
жҧрнағын  алып  тастап,  оған  етістіктің  кез  келген  шағының  жҧрнақтарын   
жалғап,  керекті  етістікті  жасауға  болатындығын  тҿмендегі  кесте  арқылы 
тҥсіндірген  қолайлы: 
 
6-кесте – Етістіктің шақтары 
               Е     Т     І    С   Т    І      К          Ашық рай 
 
(Кеше) не 
істеді? ӛткен 
шақ 
 
   (Бҥгін) (қазір) 
не істеп 
жатыр? 
осы шақ 
 
  (Ертең) 
Не істейді? 
келер шақ 
                                        ауыспалы 
-а-е-й- 
Жедел   бҧрынғы  ежелгі      жай         кҥрделі         мақсатты    болжалды 
 
- ды-ді    -ыпты-   -ған        отыр    негізгі етістік+   -мақ-мек        -ар     
- ты-ті   -іпті;       -ген        жатыр    -ып-іп-п          -пақ-пек        -ер 
             -пты       -қан         тҧр          -а-е-  +          -бақ-бек         -р- 
             -пті         -кен         жҥр    (отыр, жатыр) 
         (тұр, жүр) 
 
 

175 
 
Жоғарыда  кҿрсетілген  тірек  кесте  қазақ  тілі  сабағында  студенттердің 
санасында  ҽбден  бекігенінше  тақтада  ҥнемі  ілулі  тҧрғаны  дҧрыс.  Оны  тіл 
ҥйренушілердің  ҽрқайсысы  дҽптеріне  кҿшіріп  алғаны  абзал.  Ҥй  тапсырмасын 
орындау  болсын  немесе  сабақ  ҥстінде  студенттердің  алдында  тірек  кестенің 
жатуы  грамматикалық  материалды  саналы  жҽне  сапалы  тҥрде  меңгеруге  жол 
ашады. Бҧл жерде ДБІ технологиясының оздыра оқыту негізіне сҥйене отырып, 
жҥзеге  асырылатындығын  байқауға  болады.  Себебі,  берілген  кестеден 
студенттер  нақ  осы  шақпен  қатар  ӛткен,  келер  шақтар жҿнінде  жҽне олардың 
бірнеше тҥрлерге бҿлінетіндігін алдын-ала болжап, біліп отырады. Ең алғашында 
қимылдың  нақ  осы,  ҿткен,  келер  шақтарын  меңгерткен  соң,  қалғандарын    да 
тҥрлендіруге болады. Бҧл ретте тіл ҥйренушілерге кеше, бҥгін, ертең сҿздерінің 
етістіктердің  шақ  тҥрлерін  ажыратуға  қолайлы  жағдай  туғызатындығын 
ескерткен жҿн. Мысалы:                                          
кеше тҽжірибе жасадым.  
 
МЕН                    қазір  тҽжірибе жасап жатырмын. 
 
ертең  тҽжірибе   жасаймын 
 
Етістіктің шақтарын ҽбден меңгергеннен кейін, тірек кестені алып тастауға 
болады.  
Тілдік  қатынасты  жҥзеге  асыруда  етістіктің  рай  категориясын  қолдана 
білудің  мҽні  зор.  Адам  сҿйлегенде  немесе  жазғанда  белгілі  бір  жағдайды 
хабарлап қана қоймай, соған қатысты ҿзінің кҿзқарасын, ой-пікірін, кҿңіл-кҥйін 
қоса  білдіреді.  Бҧл  ретте  айтылатын  хабардың  дҽлдігі,  шындығы,  анықтығы, 
кҥдіктілігі, мҥмкіндігі, ҿкініш, реніш, қуаныш сияқты басқа да кҿптеген тҧстары 
анық  аңғарылады.  Тіл  ҥйренушілердің  мҧндай  қҧбылыстарды  жеткізе  білуі 
етістіктің  рай  категориясын  меңгеруін  талап  етеді.  Етістіктің  райы  мазмҧн 
жағынан да, форма жағынан да ҿте бай категория. Рай категориясын білмейінше, 
қазақша дҧрыс сҿйлеу, ой-пікірін жеткізе білуі мҥмкін емес. Сол себепті райды 
оқытуға  ерекше  кҿңіл  бҿлу  қажет.  «Рай  тҧлғасында  тҧрған  етістік  баяндауыш 
қызметін  атқара  келіп,  сҿйлемдегі  сҿздерді  бір-бірімен  байланыстырып,  ойды 
толық жеткізуге мҥмкіндік береді» [3]. 
Болашақ  мамандарға  тілді  коммуникативтік  тҧрғыдан  ҥйреткенде  райдың 
ҥш тҥрі, ашық райды айтпағанда:  
1. Бҧйрық 
2. Қалау 
3. Шартты 
Басқа  ҧлт  ҿкілдеріне  ашық  райды  оқыту  айтарлықтай  қиыншылық  
келтірмейді.  Оны  жоғарыдағы  кестеде  кҿрсетілгендей,  бірден  атап  ҿту  қажет. 
Себебі,    ашық  рай  қимылдың  объективті  дҥниелерде  белгілі  уақытында  (осы, 
ҿткен,  келер)  жасалғанын  я  болмаса,  жасалмағандығын  білдіреді.  Бҧйрық  рай 
туралы  айтқанда,  жоғарыда  аталған  тҧйық  етістіктерінің  –У-  жҧрнағын  алып 
тастағандағы тҥбір – бҧйрық етістігінің ІІ жағына омоним екендігін жол-жҿнекей 

176 
 
тҥсіндіріп  кетсе,  уақыт  ҥнемделеді.  Ал  шартты  райды  тілде  пайдалануда  оның 
негізінде қҧрмалас сабақтастың бағыныңқы сыңарында кездесетіндігін мҽлімдеу 
–  студенттердің  тағы  бір  жаңа  білім  ақпарын  алудың  кҿзі  болып  табылады. 
Мысалы:  Егер тығынды жаппаса, сҧйықтық тҿгіледі. 
Тіл  ҥйренуде  бастауыш  пен  баяндауыштың  алатын  орны  ерекше.  Ҿйткені 
жалпы  тіршілік,  ҿмір  ҽрқашан  ҥзіліссіз  қозғалыста  болады,  адам  ҿмірі  де  ҽр 
уақытта  қимыл,  ҽрекеттерге  негізделеді.  Сол  себепті  етістікті  ҥйрету  алғашқы 
кезден-ақ  меңгертілгені  дҧрыс.  Бҧл  ретте  етістіктің  барлық  категориялары  сҿз 
табы ретінде емес, грамматикалық материал тҥрінде сҿйлеу ҥшін тиімді жағынан 
сҧрыпталып,  ДБІ  технологиясы  арқылы  практикалық  жолмен  игертіледі.  Сол 
сияқты сҿйлемдегі баяндауыштың орын тҽртібіне де аса кҿңіл бҿлінеді. Себебі, 
баяндауыш  кҿп  жағдайда  етістіктен  жасалатыны  белгілі  қҧбылыс.  Сонымен 
қатар  жалпы  сҿйлемдегі  сҿздердің  орын  тҽртібіне  де  назар  аударылып,  нақты 
мысалдармен тҥсіндіріледі: 
 
1-кесте – Етістік пен есімше бойынша грамматикалық бірліктерді ірілендіру 
ҥлгісі 
 
Бҧрынғы  кезде  темірден  соғылатын 
заттарды 
ҧсталар 
кҿрік 
пеште 
қыздыратын. 
Қыздыратын  тҥтікті  лаборант  дайындап 
қойды. 
 
Ҿткен жылы олар  тҽжірибені аптасына екі 
рет жасайтын. 
Жасайтын тҽжірибе туралы ҽңгімелестік. 
 
Ҧсынылған кесте тіл ҥйренушілерге біртектес, ҿзара байланысты бірліктерді 
бір мезгілде оқып, білуіне жҽрдем береді. Бҧл кесте: 
1.
 
Етістіктің ауыспалы мҽнінде қолданылуын; 
2.
 
Есімшенің етістікке ҧқсастығын аңғаруын; 
3.
 
Сол  жақтағы  бағанадағы  етістіктер  баяндауыш  ,  ал  оң  жақтағы  – 
есімшенің анықтауыш қызметін атқаруын; 
4.  Қойылатын  сҧрақтардың  айырмашылығы  –  не  істейтін?  жҽне  қандай? 
сҧрақтарын бір мезгілде меңгертуге мҥмкіндік береді. 
Етістікпен  тікелей  байланысты  ҿзара  ҧқсас  білімді  (кҿсемшені)                                       
тҿмендегідей тҥсіндіруге болады: 
 
2-кесте –  Етістіктің нақ осы шағы жҽне кҿсемшенің келер шағы 
 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: