Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

274 
 
ҼОЖ 74.202.5 
 
М
ЕКТЕПТІҢ ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АҚПАРАТТЫҚ МӘДЕНИЕТІН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІС
-
ТӘСІЛДЕР
 
 
Койшигулова Г.К., Абуова У.Е. 
М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
Раскрывается роль и значение  формирования информационной культуры учащихсястарших классов 
общеобразовательной  школы  с  учетом  их  психофизиологических  особенностей  развития.  Предлагаются 
интерактивные формы и методы основам информационной культуры, характеризуется их методика. 
 
Summary 
The role and importance of information culture uchaschihsyastarshih grades of secondary schools based on 
their psycho-physiological features of the development. Offers interactive forms and methods of information culture, 
characterized by their technique. 
 
Кітапханалық-ақпараттық  мҽдениет  –  бҧл  қазіргі  қоғамның  жалпы  адамдық  мҽдениетінің 
қҧрамдас  бҿлігі.  ХХІ  ғасырда  адамның  ақпараттық  мҽдениеттің  деңгейі  оның  барлық  тіршілігінің 
жемісті  болуына  ықпал  жасайды.  Қоғамның  басты  ресурсы  -  білімді  адам,  ол  қоғамның  барлық 
ақпараттық  ресурстарымен  пайдалана  білу  керек.  Қазақстанның  болашағы  жастарда  жҽне  келешек 
буынның  тҽрбиесінде  оқу  мҽдениеті  жҽне  ақпараттық  мҽдениет  маңызды  орын  алады.  Ең  бастысы 
ақпаратты қазір болмашы қҧбылыс демейтін болды. Ҿмір сапасы ақпаратқа жҽне оның пайдаланудың 
тиімділігімен байланыстыратын болған. 
Қазіргі қоғамды ҽр жеке адамның тағдыры оның ақпараттық мҽдениетімен тҽуелденеді жҽне бҧл 
тҽуелділік бара-бара ҿсе береді. 
Ол  жағдайды  қазіргі  балалар  мен  жасҿспірімдермен  байланыстыратын  болсақ,  олар  алдыңғы 
буынға  ҧқсамайтыны  айдан  анық.  Біздің  заманымыз  жаһандық  ақпараттандырумен  жҽне  бҧқаралық 
коммуникациялар  қҧралдарының  дамуымен  мінезделеді.  Балалардың  оқу  сипаты  ҿзгерген:  ол 
прагматикалық болып қалыптасуда. Ақпараттың бҥкіл кҿлемінен балалар қажеттісін таңдамайды, олар 
кҿбінесе оның орнына ақпараттың «сығындысын» қалайды.  
Қоғамның  ақпараттану  жағдайында  кітапханалардың    міндетінің  бірі  –  оқырмандардың 
бейнесінде жҽне ҽдетінде ҿзгерістерді байқаумен қатар, жаңа мҽдениеттің элементтеріне сыни кҿзбен 
қарауға  кҿмектесу  жҽне  жас  оқырманның  мҽтінді  кез  келген  формада  (баспалық  жҽне  электронды) 
оқуда жоғары мҽдениетті дамыту болып табылады. 
Мҧның барлығы кітапханалық-библиографиялық білім беруде кітапханашыларға кҿтеріңкі талап 
қойылатынын  айқындайды.  Кез  келген  кітапхананың  қызметінің  бір  бағыты  ретінде  қаралатын  ол, 
дегенмен, приоритеттік деп саналады. 
Кітапханалық-ақпараттық  мҽдениет  ол  балалық  шақтан  ақпаратқа  мҧқтаждығын  тҽрбиелеу, 
табысты қарьера жҽне кҥнделікті ҿмірге қажетті ақпаратты таба білу қасиеттерді қалыптастыру ҥрдісі. 
Бҧған  ақпаратты  ҿзектілігі,  сенімділігі  жҽне  толықтылығы  жағынан  бағалу  қабілеті,  сапалы,  талап 
етілетін ақпараттық ҿнімді жасау қабілеті де кіреді. 
Мектепте ақпараттық мҽдениет – ол кітапқа назар аудара білу, мҽтіннің тҥрлерімен, ақпараттың 
ҽрқилы кҿздерімен жҧмыс жасай білу. 
Мектеп кітапханасының жаңа жағдайдағы жҧмыс мақсаты – оқушыларды ҿз бетімен білім алуға 
ҥйрету,  оларды  ақпараттың  тҥрлі  кҿздерімен  жҧмыс  жасауға  ҥйрету,  ізеністік,  ғылыми-зерттеу  іс-
ҽрекетін дамыту. 
Жалпы  білім  беретін  мектептердің  ҽрекетіндегі  оқу  мҽдениетін  сипаттайтын  кітапханалық-
библиографиялық  білім  дағдылардың  едҽуір  бҿлігін  алады  жҽне  жалпы  оқу  білім  мен  дағдылар  деп 
қаралады. Олар оқу ҥрдісінде кеңінен қолданылады жҽне тҧтас алғанда оқу ҥрдісін қамтамасыз етеді.  
Кітапханалық-ақпараттық мҽдениет компоненттік қҧрамына мыналар кіреді: 
 
ҿз ақпараттық тҧтынымын айта білу, ақпараттық сҧраныстарды белгілеу; 
 
ақпараттық ресурстарды білу; 
 
кітапхананың мҥмкіндіктерін білу жҽне оны пайдалана білу; 
 
ақпараттық ізденіс жасай алу; 
 
ақпаратты ҿңдей білу жҽне дағдысын қалыптастыру; 
 
ақпаратқа  сын  кҿзбен  қарай  білу,  оны  ой  елегінен  ҿткізе  білу,  дҧрыс  ҧғыну,  бағалай  білу  жҽне 
ақпаратты саналы пайдалана алу; 
 
қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларымен пайдалана білу.  

275 
 
Бҥгінгі  таңда  білім  ҥрдісінің  маңызды  бағытының  бірі  тҧлғаның  ақпараттық  мҽдениет 
қалыптастыру.  Мҽтінмен  жҧмыс  жасау,  ақпаратты  іріктеу  (дҽстҥрлі  жҽне  электронды  режимдерде)  – 
осыны кітапханашы ҥйрете алады жҽне ҥйретуге тиіс.  
Ақпараттық  мҽдениет  тҧлғаның  жалпы  мҽдениетінің  бір  бҿлігі  ретінде  келесі  білім  мен 
дағдыларын игеруге жол ашады: 
 
ақпарат кҿздерін пайдалану жҽне оны іздеу принципін білу; 
 
ақпараттық  іскерлік  –  керекті  мҽліметтерді  табу,  жҥйелеу,  талдау,  қайта  ҿңдеу,  ҧсыну,  тапсыру, 
сақтау, соның ішінде – компьютердің де кҿмегімен; 
 
ақпараттық  дҥниетаным,  яғни  ақпаратқа  мағыналық  тҧрғыдан  қарау,  ҿзін  ақпараттық  кеңістігінде 
кҿрсете білу, ҿз ҿмірлік ҧстанымын анықтау. 
Білімді ақпараттандыру қоғамдық ҿмірдің ҿзге салаларының ақпараттандырылуынан озып шығу 
керек, себебі бҧл салада бҥкіл қоғамның ҽлеуметтік, психологиялық, жалпы мҽдени, сондай-ақ кҽсіптік 
алғышарттарының  іргесі  қаланады.  Қазіргі  қоғамда  тиісті  ақпараттық  қызметті  кең  дҥние  танымы, 
білімдарлы, ең алдымен ақпараттық мҽдениеті бар адам ғана атқара алады. 
Н.И.Гендинаның  анықтамасы  бойынша,  ақпараттық  мҽдениет  ол  жеке  ақпараттық 
тҧтынымдарын  ҥйлесімді  қанағаттандыруды  қамтамасыз  ететін  ақпараттық  дҥние  таным  жҽне  білім 
мен іскерлік жиынтығы [1]. 
Ақпараттандыру  ҥрдісінің  қарқыны  ҥдейе  тҥсуі  жҽне    ҥздіксіз  білім  жҥйесінің  дамуы 
жағдайында  тҧлғаның  ақпараттық  мҽдениеті  қоғамның  ҽлеуметтік  тҧтынымына  айналады.  Соның 
салдарынан  мектептің  жоғары  сынып  оқушыларының  ақпараттық  мҽдениетін  қалыптастыруын 
жетілдіру ҽрекеті маңызды орын ала бастайды. 
Олардың ақпараттық мҽдениетін қалыптастыру келесі шарттарды орындауын бҧйырады: 
-
 
мектептің  жҽне  кітапхананың  ҽрекеттерінің  нақты  жағдайын  ескере  отырып  жҧмыстың 
мақсаттарын, міденттерін анық белгілеу; 
-
 
оқушылардың белгілі тобының болуға қажет арнайы білімдерінің, дағдыларының минимумын 
анықтау; 
-
 
оқушының  нақты  жасына  сҽйкес  келетін  ақпараттық  мҽдениеттің  белсенді  ҽдіс-тҽсілдерін 
айқындау; 
-
 
мектеп пен кітапхананың ҿзара байланыстарын ескеру. 
Ең маңызды шарттың бірі – нақты жастағы оқушылардың психофизиологиялық ерекшеліктерін 
ескеру [2]. 
Психологияда жасҿпірімдердің жасына қарай  психологиялық ерекшеліктеріне сенімді мінездеме 
берілген.  Соған  орай  балалық,  бозбалалық,  жасҿспірімдік  топтарының  ҿзгеше  рухани  дҥниесі  жҽне 
тҧлғалық қалпы анық айқындалған. 
Ҽр жастық шақ тҧлғаның мектепте, отбасында, қатынас қҧруында ерекше кҿрініс алады. 
Сондықтан  ақпараттық  мҽдениетті  қалыптастыру  ҥрдісі  тиімді  болу  ҥшін  осының  барлығын 
ескереді. 
Оқушылардың  барлық  жасына    оқу  басты  ҽрекет болып  табылады.  Дегенмен,  14-15-тен  бастап 
16-17  жасқа  дейінгі  кезеңінде  оқу  ҽрекетіне  қоса  оқу-кҽсіптік  ҽрекет  қосылады.  Оқу  ҽрекеті  келешек 
ҿмірлік жоспарының жҥзеге асыру қҧралына айналады, ал негізгі ішкі қалауы оқушылардың кҿбісінде 
нҽтижеге  бағытталады.  Бҧл  жастық  тобына  оқуға  деген  қҧштарлығының  жоғарылай  басталатыны 
байқалады.  Жоғары  сыныптағылардың  оқу  ҽрекеті  талдау,  зерттеу,  тҧлғалық  орнын    ҿзі  белгілеуді 
қамтиды.  Қалау  талғамы  ҿмірлік  жоспарымен  байланысты  болады.  Олар  келешек  мамандығына 
қатысты  екі-ҥш  мамандандырылған  пҽндерге  қызығушылық  танытады,  ал  қалғандарына  немқҧрайлы 
қарайды.  Негізгі  іс-ҽрекеттерінде  жаңа  (есейген)  талғамдар  пайда  болады,  ҿз  ісіне  жаңа  кҿзқараспен 
қарайды. 
Осы топтың танымдық кҥштерін пайдалана отырып кітапханашы ҿз жҧмысында едҽуір нҽтижеге 
жете алады. 
Мҽселен,  жасҿспірімнің  ақпараттық  мҽдениетті  ҿнімді  игеруіне  келесі  ерекшеліктер  сипаттары 
негізге алынады: 
-
 
оның ҿз бетінше ҽрекеттенуіне ҧмтылуы; 
-
 
«есейгенін» сезінуі; 
-
 
мінез-қҧлқында есейген адамның қасиеттерінің қалыптаса бастайтыны; 
-
 
ҿзін танытуға талаптануы; 
-
 
жалпы белсенділігі, оның тҥрлі ҽрекеттерге араласа бастауға дайын болуы; 
-
 
қалауының кеңеюі жҽне тҥрленуі, оның тҧрақтала бастауы. 
Осы  жастағы  оқушылардың  психофизиологиялық  ерекшеліктерін  білу  арқылы  кітапханашы 
саналы,  сауатты  тҧрғыдан  ақпараттық  мҽдениетті  қалыптастырудың  тиімді  формалары  мен  ҽдістерін 
таңдайды. Егер бастауыш сыныптағы оқушылармен жҧмыс жасағанда кҿбінесе ойын, ҽңгіме, экскурсия 

276 
 
формалары  алынатын  болса,  жоғары  сыныптағы  оқушыларға  дҽріс  беру,  іскерлік  ойын  т.с.с.  жасына 
сҽйкес ҽдістер қолданылады. 
Сондай-ақ  ескерілетін  тағы  да  бір маңызды  жағдай бар  –  ол  жоғары  сыныптағы оқушылардың 
оқу  ҥрдісінің  салмағы  артықтау  болып  келеді.  Сондықтан  кітапханашы  ҿз  бағдарламасын  қҧру 
барысында осыны ескере отырып, кітапханалық-библиографиялық дағдыларының негізгі минимумын 
ғана  алу  керек.  Мамандар  шамамен  ҽр  оқу  жылына жыл  бойына  2-3  қана  сабақ  жҥргізген  дҧрыс деп 
санайды. 
Жоғары  сынып  оқушыларына  қолданылатын  ҽдіс-тҽсілдер,  біз  жоғары  айтып  кеткендей, 
олардың  психологиялыфизиологиялық  ерекшеліктерін  жҽне  дҥниетанымын,  ақпараттық  мҽдениетінің 
деңгейін ескереді.  
Мҽселен,  тҿменгі  сыныптағы  балаларға  ойындық  ҽдіс-тҽсілдер  тиімді  болатын  болса,  жоғары 
сыныпта да  ондай  тҽсілдер  қолданылады, бірақ  олар  ҿзгеше  ҧйымдастырылады.  Жасҿспірімдердің ҿз 
бетімен  жҧмыс  жасауын  ҧйымдастыруға  ерекше  кҿңіл  бҿлінеді.  Мысалға,  олар  кітапхананың 
анықтамалы-библиографиялық  аппаратымен  егжей-тегжей  таныстырылады,  балалар  электронды 
каталог не екенін, оның қандай мҥмкіндіктері жҽне қҧрамы бар екенімен танысады, мультимедиялық 
анықтамалықтар  мен  энциклопедиялармен  жҧмыс  жасауға  машықтанады.  Ең  бастысы  –  оларды 
танылатын  материалдың  қажеттілігіне,  маңыздылығына  сендіру,  олардың  қызығушылығын  ояту.  Ол 
аса кҥрделі жҧмыстың бірі, себебі 14-17 жастағы балалардың санасында, жалған болса да, «біз есейген 
адамдарға қарағанда, жаңа технологияларды жақсы білеміз» деген ой басым. 
Олармен жҧмыс жҥргізуде дайын кҥйде берілген білімдер нашар игерілетінін есте сақтау қажет. 
Оларды  ҿздігімен  зерттеу  жҥргізу  жолына  бағыттау  тиімділеу  болады.  Материал  кҥрделене  тҥсуіне 
қарай балалардың ҿздік жҧмыс жасау рҿлі жоғарылайды, ол оқушылардың жеке қалауымен, оқу жҽне 
ҽлеуметтік ҽрекетіндегі тҧтынымдарымен сҽйкестендірілуі тиіс. 
Соңғы  кезде  оқушылардың  ақпараттық  мҽдениетін  қалыптастыру  нҽтижелілігі  оқытудың 
интербелсенді  ҽдістерін  пайдаланумен  байланысты.  Интербелсенді  оқыту,  бірінші  кезекте,  диалогты 
негіздейді, оны жҥргізу барысында кітапханашы мен баланың ҿзара ҽрекеті жасалады. Интербелсенді 
оқыту  –  танымдық  ҽрекетті  ҧйымдастырудың  арнайы  формасы  екенін  білу  маңызды.  Ол  нақты  жҽне 
болжауға келетін мақсаттарды кҿздейді. Соның бірі – оқытудың қолайлы жағдайын жасау. Мҧндайда 
оқушы жетістікке жеткенін сезінеді, нҽтижесі – оқыту ҥрдісінің ҿнімділігі арттырылады [3]. 
Интербелсенді  оқытудың  мҽні  –  танымдық  ҥрдісін  барлық  балалардың  қатысуын  қамтамасыз 
ететін  қылып  ҧйымдастыру  керек.  Оқушылардың  бірлесіп  ҽрекеттенуінде  ҽр  қайсысы ҿз  жеке  ҥлесін 
қосуға тиіс. Сонымен қатар, олар бір-бірімен ойларымен, идеяларымен алмасады. 
Қазіргі  таңда  кітапханашылар  интербелсенді  оқытуды  қолға  ала  бастаған,  соның  ішінде 
кітапханалық сабақтар жҥргізу ең тиімді деп табылады. Мҧндайда келесі формалар қолданылады: 
 
шығармашылық тапсырмалар; 
 
шағын топта жҧмыс; 
 
жҧптастырып жҧмыс жасату; 
 
оқыту ойындары (рҿлдік, іскерлік, имитациялар); 
 
қоғамдық ресурстарды пайдалану (маманды шақырту, саяхат қҧру); 
 
бой жазу; 
 
жаңа  материалды  игеру  жҽне  бекіту  (интербелсенді  дҽріс,  кҿрнекі  қҧралдармен,  видео-
аудиоматериалдармен жҧмыс жасау, «оқушы мҧғалім рҿлінде», «ҽркім ҽркімді оқытады», мозаика, 
сҧрақтарды пайдалану); 
 
кҥрделі жҽне пікірталастық сҧрақтар мен мҽселелерді талқылау (пікірлер шкаласы, теледидар ток-
шоу тҽрізді пікірталас, дебаттар); 
 
мҽселені шешу (шешімдер ағашы, ми шабуылы); 
 
презентациялар. 
Интербелсенді  ҽдістерінің  ішінен  кітапханалық  сабақтар  ҿткізуде  ең  кҿп  таралған  тҥрлері 
мыналар: 
Шешімдер  ағашы  –  балалар  3  не  4  топқа  бҿлінеді,  ҽрқайсысында  оқушылар  саны  бірдей  болу 
керек.  Ҽр  топ  сҧрақты  талқылайды  жҽне  ҿзінің  «ағашына»  (ватман  парағы)  жазады,  сосын  топтар 
орындарымен ауысады жҽне ҿкршілерінің ағашында ҿз идеяларын қосып жазады. 
«Позицияңды  ҧстан»  -  белгілі  пікір  оқылады,  қатысушының  ҽрқайсысы  «ия»  немесе  «жоқ» 
дегенмен сҿзбен плакаттың жанына барады, жауабына қарай ҿз ойын ортаға салады. 
«Ҿз атынан соттық шешім қабылдау» ҽдісі оқушылардың презентациялар жасауда, конкурстық 
жҧмыстар,  эссе  жазғанда  қолданылуы  ықтимал.  Мҧндайда  қатысушылар  белгілі  жазушының 
шығармашылығына,  оның  шығармаларындағы  ҽдеби  кейіпкерлері  жҿнінде  ҿз  ҿнегелілік  бағасын 
береді. 

277 
 
Кітапханада  тҥрлі  іс-шаралар  ҿткізгенде  слайд-презентацияларды  жҽне  мультимедиалық 
презентацияларды қолдану дҽстҥрге айналып жатыр. 
Мультимедиалық  презентация  қазіргі  заманда  кітапханалардың  тҽжірибесінде  қуатты  қҧрал 
болып  табылады.  Ол  ақпаратты  анық,  жарқын,  жылдам  жҽне  қызықты  ҧсынуға  жҽне  кітапханашыға 
қажетті ақпаратты алуға мҥмкіндік ашады. 
Мультимедиалық  қҧжаттардың  ҧтымды  жағы  –  дҽстҥрлі  мҽтіндік  жҽне  графикалық 
мҽліметтермен  қатар олар  дыбыстық жҽне музыкалық  нысандармен  қоса  ҧсынылады,  сондай-ақ  онда 
анимация, видеофрагменттер де беріледі.  
Интербелсендіру  ҽдісі  оқушының  ҥрдіске  белсенді  тҥрде  қатысуына  жол  ашады.  Мысалы, 
интербелсенді  оқыту  бағдарламасында  оқушының  қалауы  бойынша  белгілі  парақты,  тарауды  ашуға, 
ҿткен материалды қайталауға болады. Мультимедиа қҧралдары ҿздік таңдау жасауға мҥмкіндік береді. 
Мультимедиалық презентациялардың ҧтымдылығы: 
 
тҥрлі мультимедиалық технологияларды пайдалану кез келген материалды қызықты етіп кҿрсетеді 
жҽне ақпаратты қабылдауды жеңілдетеді; 
 
динамикалық жҽне жақсы ойластырылып материалды ҧсыну кітапхананың статусын жоғарылатады; 
 
жасалған  презентацияларды  таратылу  немесе  иллюстрациялық  материал  ретінде  пайдалануға 
болады. 
Демек, оқыту барысында кітапханашы бір мезетте бірнеше ҽдістерді қолданғаны жҿн. 
Кітапханашының  жҧмысында  интербелсенді  ҽдістерді  қолдану  қажет,  себебі  олар 
жасҿспірімдерге  ақпаратпен  жҧмыс  жасауға  ҥйретумен  қатар  олардың  ҿзара  ҿнімді  ҽрекеттенуіне 
мҥмкіндік  береді.  Оларды  пайдалану  арқылы  кітапханашы  жоғары  сынып  оқушыларының  кітапқа, 
кітап  оқуға  тҧрақты  қҧштарлығын  қалыптастырады.  Ал  ол  бҥгінгі  таңда  балалардың  зияткерлік 
потенциалын кҥшейтуде ҿз септігін тигізетініне кҥмҽн жоқ.  
Қазіргі жасҿспірімдер білім алу жҽне тынығу ҽрекеттерінде ҽлемдік Интернет торабын белсенді 
қолдануда. Ол – берік орныққан факт. Баспа кітабының электронды кітапқа қарағанда маңызы зор деп 
дҽлелдеуге уақыт та кҥш те жҧмсауға болады, бірақ одан бірден жақсы нҽтиже шығады деп ешкім айта 
алмайды. Бірақ мҧндайда кітапхананың ақпараттық орталық ретіндегі  қызметін атқару  міндетті шарт. 
Ол  бірінші  кезекте  ҿсіп  келе  жатқан  буынның  оқу  ҥрдісінде  Интернеттің  жҽне  ҿзге  ақпараттық 
технологияларды сауатты да табысты пайдалануына кҿмектесу болып табылады. 
Кітапханалық  қоғамдастықтағы  қазіргі  тенденцияны  атайтын  болсақ,  дҽстҥрлі  кітапханалық 
қызметтің жаңаша қҧрылысы анық байқалады. Оның орнын компьютерлік техникамен жабдықталған, 
жаңа  ақпараттық  технологиялар  қолданылатын  кітапхана  басып  отыр.  Дҽстҥрлі  кітапханалық-
библиографиялық  біліммен  қатар  жасҿспірімге  қажетті  ақпараттық  іздеу  ҥшін  компьютерлік 
сауаттылық  қажет.  Ол  кітапханашының  ҿз  пайдаланушысын  компьютермен  жҧмыс  істеуге  ҥйретуді 
кҿздемейді,  жалпы  алғанда  желіде  электрондық  ресурстарды  дҧрыс  таба  білуге  жҽне  ҧтымды 
пайдалана  білуге,  кітапхананың  электронды  ресурстарымен  жете  танысуымен,  ж.т.б.  байланысты 
болмақ.  
 
Әдебиеттер 
1.
 
Гендина Н.И. Формирование информационной культуры личности в библиотеках и  образовательных 
учреждениях: Учебно-метод. пособие – 2-е изд., перераб. -М.: Школьная библиотека, 2003. - 182 с. 
2.
 
Стародубова,  Г.  А.,  Уленко,  Ю.  В.  Учет  библиотекарем  психофизиологических  особенностей 
учащихся  при  формировании  информационной  культуры  /  Г.  А.  Стародубова,  Ю.  В.  Уленко  // 
Библиотечное дело – 2004: Всеобщая доступность информации: материалы IX Международной науч. 
конф. (Москва, 22 – 24 апреля 2004). – М., 2004. – С. 85 – 86. 
3.
 
Бабикова,  Е.Е.  Использование  интерактивных  методов  в  формировании  библиотечно-
библиографической грамотности школьников / Е.Е. Бабикова // Шк. библиотека.  – 2008. - № 5. – С. 
64-65. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

278 
 
ҼОЖ 78:782 
 
КӚПШІЛІК ҚОЙЫЛЫМДА ТҤПКІ ОЙДЫ ЖҤЗЕГЕ АСЫРУДА МУЗЫКАНЫҢ АЛАТЫН 
ОРНЫ МЕН РӚЛІ 
 
Курманбаев С.А., Сахов А.С. 
М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент,Қазақстан 
 
Резюме 
В статье рассматривается вопрос о роли и значений песни в театрализованных представлениях 
 
Summary 
The probiem of the role and meaning ofa sond in teatrelized performances is considered in this article. 
 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ҽ.Назарбаевтың  «Қазақстан  болашағы  қоғамның 
идеялық бірлігінде» атты еңбегінде: «Мҽдени дҽстҥрлер қашанда ҽлеуметтік қайта тҥлеудің қайнар кҿзі 
болып  келеді.  Ҿзінің  тарихи  мҽдени  тамырларына  қайта  оралу-  бҧл,ҽрине  оң  про-цесс.  Қазақстанда 
ҧлттық  тілді,  мҽдениетті,экономиканы  дамытуға  барынша  қолдау  жасап  отыр,»-  деген  сҿзі  мҧның 
айғағы. 
Драмалық  іс-ҽрекетпен  тығыз  байланыстағы  ҽн  оның  мҽн-мағынасының  тереңдігін  ашуға, 
кейіпкердің жан дҥниесіндегі тебіреністерін, кҿңіл-кҥйін кҿрерменге жеткізуде айрықша  орын алады. 
Қойылымдағы  ҽуен  кҿрермендерге  ғана  ықпал  етіп  қоймай,  актердің  шығармашылық  ой-сезіміне  оң 
ҽсерін тигізіп, кейіпкердің бейнесіне кіруіне сахналық атмосфераны сезінуіне кҿмектеседі. 
Қойылымның ҽуенмен безендірілуі барысында мынадай жҧмыс кезеңдерін атағанымыз жҿн.  
- Ҽуендік безендірілудің режиссерлік шешімі 
- арнайы жазылатын немесе жинақталатын ҽуен 
- қойылымның ҽуенмен дайындығының мерзімін белгілеу  
- қойылым кезінде ҽуеннің жҥргізілу ерекшеліктері 
Драмалық  қақтығысына,  кейіпкерлердің  жасалуына,  қойылымның  жанрына,  қойылу  мҽнері-не 
болсын  ҽуеннің  тигізер  ҽсері  орасан.  Қақтығыстың  шиеленісуін  ҽуен  арқылы  ерекше  даралап 
кҿрерменнің кҿргенін саз арқылы «қҧлағына қҧйып», кҿңіліне ҧялатып тастаймыз. Қақтығыс қойылым 
ҽуенінің арқасында бҧрынғыдан да терең ҽсерге ие болады. 
Музыкалы  театрда  ҽн  мен  кҥй  басты  міндет  атқарып,  бірінші  планда  орындалса,  драмада  ҽуен 
аса қажеттіліктен  туындап, іс-ҽрекетімізді, сезім-тебіреністеріміздің ҽсерін кҥшейту мақ-сатымен фон 
ретінде екінші, ҥшінші жоспарда орындалады. Ҽуеннің кейіпкер болмысын ашу-мен бірге режиссердің 
кҿркемдік  ойын,  дҥниетанымын,  эстетикалық  деңгейін  кҿрсететіні  анық.  Шығармашылық  ізденістегі 
режиссер  автор  ойын  жҥзеге  асыруда  алдымен  қойылымның  ҽуен-дік  партитурасына  баса  назар 
аударары  сҿзсіз.  Ҽуен  драмалық  қойылымдарда  драмалық  тікелей  оқиғаны  немесе  кейіпкердің  жан-
сезімін  жеткізу  ҥшін  берілсе,  енді  бірде  оқиғаға,  ҿтіп  жатқан  іс-ҽрекетке,  кейіпкердің  кҿңіл-кҥйіне 
қарама-қарсы  мағынада  беріліп  қойылымның  драматизм-ін  кҥшейте  тҥседі.  Драмалық  қойылымда 
музыканы бірнеше шартты тҥрге бҿлуге болады.  
Ҽуендік-кҿрерменді  қойылымның  атмосферасына  енгізіп,  оқиға  ҿтетін  дҽуірмен,  қоғамдық 
ортамен таныстырады.  
Музыкалық  ҥзіліс-кҿріністер  арасындағы  сахналық  ҿзгерістер  кезіндегі  ҥзілістерді  толықты-
рады.  Кҿрерменнің  кҿзінен  тыс  тасада  ҿтіп  жатқан  оқиғалар  мен  іс-ҽрекеттерден  хабардар  етіп 
отырады. Естіген ҽуенімен дыбыстық шуларды қиялдары арқылы кҿкірек кҿздерімен елестете-ді.  
Кҿріністің немесе қойылымның соңғы ҽуені 
Увертюрада басталған музыкалық ойдың соңғы нҥктесі 
Іс-ҽрекет барысындағы ҽншілік номер 
Сюжеттік  музыка  кҿбінесе  пьесада  жазылып,  авторлық  ремархаларда  кҿрсетіледі:  кейіпкер-дің 
орындауындағы  ҽн  мен  кҥй,  радио  мен  магнитафон,  теледидардан  берілетін  ҽуендер,  билер-мен 
марштар,  сахна  сыртынан  естіліп  тҧратын  ҽндер,  сазды  дыбыстар.  Сахналық  ҽрекет  бары-сында 
оқиғаларға,  іс-ҽрекеттерге    байланысты  туындап,  кҿріністің  ішкі-сыртқы  мҽнін,  кейіп-кердің  мінез-
қҧлқын  ашып  кҿрсетеді.  Тыстан  естілген  дыбыстар  мен  ҽндер  арқылы  сахна  кеңіс-тігінің  шектеулі 
мҥмкіндігін кеңітеді. Сюжеттік ҽннің ҽсерлі болғанына қарамастан, шартты музыка режиссерлік ойды 
ашуда,  қойылымның  кҿркемдік  шешімін  жеткізуде,  эмоциялық  тҧтастығын  беруде  маңызды  міндет 
атқаратыны даусыз. 
Шартты ҽуен:  
Сахналық сҿз ҽрекетінің ҽсерін эмоциялық тҧрғыдан кҥшейтеді  
Кейіпкерлердің мінезін ашады 
Қойылымның композициялық қҧрылымын айғақтайды.  

279 
 
Қақтығысты ушықтырады 
Сахнадан тыс іс-ҽрекетттерден хабардар етеді. 
Жеңіл  ашық  бояулы  декорациясы  бар  комедиялық  қойылымға  симфониялық  музыкадан  гҿрі 
аспаптық музыканы қолдану керек. «Қаракҿзге» қажетті ҽн, «Беу, қыздар-айға» мҥлдем қабыс-пайды. 
Кей  кездерде  бір  ҽуенді  лейтмотив  (негізгі  ҽуен)  етіп  алу  арқылы  қойылымның  негізгі  музыкалық 
тақырыбын ашуға да болады.  
Лейтмотивті алғанда оның ҽр кҿрінісі сайын аспаптық қҧрамының кҿбейе беруіне ҽсер кҥші-нің 
ҿсіп  қоюлана  беруіне  кҿңіл  аударған  жҿн.  Режиссер  музыкалардың,ҽндердің  жанрлық  стильдік 
ерекшелігіне,  тарихи  тақырыбына,  ҧлттық  бояуына,  аспаптық  ерекшелігіне,  оранжи-ровкаларына, 
орындаушылық мҽнерлерінің ҧқсастығына кҿңіл қоюы керек. Режиссердің сим-фониялық музыка мен 
аспаптық музыкалар жҽне ҽндер жинағаны дҧрыс. Сол арқылы ҿзінің музыкалық біліктілігін жетілдіруі 
шарт. 
Музыкалық  спектакльге  кҿрерменнің  қҧлағын  ҥйретуде,халық ҽндерімен  кҥйлері  жҽне қазір-гі 
заман  сазгерлерінің  пайдалануы,бірден-бір  дҧрыс  жол  болары    һақ.  Мысалы:    «Қыз  жібек» 
спектакльінде  халық  ҽн-кҥйлерін  шығармашылық  зор  толғаммен,  ҥлкен  шеберлікпен  орнын  тауып 
пайдаланғандығы  сонша,  қойылымды  кҿріп  отырғанда,  онда  баяндалатын  оқиға  мен  ҽр-  алуан 
кейіпкерлердің  образына,мінез-қҧлқына  музыка  харақтерінің,мҽтінінің  сайма-сай  кел-іп,қабысып 
жатуы баршамызды таң қалдырған болатын. 
Спектаклінде қазақтың белгілі ҽнші-композиторлары; Біржан сал, Ҥкілі Ыбырай, Мҧхит, Естай, 
Мҽди,  Кенен,  Манарбек  ҽндері  мен  Тҽттімбеттің  кҥйлері  жҽне  басқа  да  халық  музыкасы  молынан 
пайдаланылады.  Ҽрбір  музыкалық  кейіптеу  бір  емес,  бірнеше  ҽндермен  кҿрсетіледі.  атап  айтқанда 
Жібек  қыздың  сҧлулығын  мадақтап,  асқақтата  шырқаған  шеге  ақын  жыраудың  шабытты    термесі 
болсын,аш  қасқырдай  жалақтаған  Бекежан  айтқан  «Сармойын»  болсын,  немесе  Тҿлегеннің    Жібекке 
деген  ғашықтық  сезімін  білдіретін  «Алқаракҿк»пен  «Қаракҿз»  болсын,Тҿлеген  жайыққа  аттанар 
сценадағы  би-хор  музыкарары  болсын,  осының  бҽрі  сабақтас  ҽрі  тереңнен    астасып,  халық  ҿмірінің 
бас-аяғы бір тҧтас тамаша музыкалақ  ҥндестігін тудыр-ды. 
Жібектің  жан  дҥниесі,  ҥлбіреген  нҽзік  сарынды  «Гҽкку»  ҽнімен  берілсе,  оның  тілегі  мен  ҥміті, 
жҥрек қобалжуы «Раушан», «Толқыма» ҽндерімен, ал қараңғы тҥнге айналған қысқа тағдыры «Дҥние-
ай»  ҽнімен  бейнеленеді.  Сол  сияқты,  тез  шешімді,  ҿткір,  арамдық  пен жауыз-дықты  бойына  сіңірген 
қызуқанды  Бекежанның  образы  асқақ  сазды,  ҿршелене  дамыған  «Ақ-қҧм»,  «Жиырма  бес»,  т.б. 
ҽндерімен  пысықталып  ширатылады.  Ал Тҿлегеннің  қайғылы  тағды-ры  «Қос  барабан»ҽннің  алғашқы 
оркестрлік  кіріспесіндегі  зарлы  «Ақсақ  қҧлан»  кҥйінің  сары-нымен    дараланады.  Шеге  тҿгілткен 
ҧлттық  термелер,  би  сахнасындағы  «Былқылдақ»,  «Кеңес»  кҥйлері,  «Садақ  биі»,  «Шашу  биі»  сол 
сияқты жалпы шығарма бойындағы «Боз жорға» ҽндері «Қыз Жібек»пьесасының музыкалық шоқтығы 
болып  саналады.  Қорыта  келгенде,  «Қыз  Жібек»  жыл      ҿткен  сайын  сахналық  шешімі  жағынан  да  , 
музыкалық  ҿңдеу  жағынан  да  ,  ҽнші-артис-тердің  шеберлігі  жағынан  да  жақсара  ,  жаңара  тҥсті  . 
Сондықтан да осыдан 76 жыл бҧрын қой-ылған « Қыз Жібек» жҧртшылық кҥні бҥгін де қызыға кҿріп 
ооодан  эстетикалық лҽззат алатын шын мҽніндегі классикалық туындыға айналып отыр . Ҿйткені бҧл 
шығарма  халықтың  даналық  ойының  ,  тасқындаған  ақындық  талантының  ,  ҽнші  ,  кҥйшілік  ҿнерінің 
негізінде туған асыл дҥние. Ендеше музыка, ҽн-би,артистердің ойыны, сахыналық кҿркемдеу заттары 
сияқты  музы-калық  спектакльдің  барлық  компонеттерін  бір  жерге  жинақтай  отырып,  қойылымның 
мейілін-ше  тҥсінікті,  сюжетті  болуына  бар  кҥшті  салу  керек.Сондағана    мықты  спектакль    туындай-
ды.Ол ҥшін режиссер ақын,суретші,сазгер,философ болуы керек. 
 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: