Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

89 
 
теледидар  мен  интернет  тҽрбиесін  алып  жатыр  десек  те  болады.  Сонда  біз  болашақ  ҧрпағымызды 
тҽрбиелерде  нендей  бағыт  ҧстауымыз  қажет  деген  ой  кҿкейге  ҧялайды.  Осы  жолда  бҧрынғы  дана 
Абайды тҽрбиелеген ҽже тҽрбиесі, Шоқанға ҽсер еткен Айғаным тҽрбиелері бҥгіндегі ата-ана мен ҽже, 
аталарымыздың ескеруінде болмауы. Яғни, біз балаға ертегі айта отырып, жаттау жаттатқызып, білім 
мен  тҽрбиені  егіз  ҧғымда  қатар  жолға  қояр  болсақ,  отбасындағы  ҧрпақ  тҽрбиесі  дҧрыс  жолға 
негізделері анық.
 «Бауыржан Момышҧлы: «Біріншіден, бесік жырын айтатын келіндердің азайып бара 
жатқанынан  қорқамын,  екіншіден  немерелеріне  ертегі  айтып  бере  алмайтын  ҽжелердің  кҿбейіп  бара 
жатқанына қорқамын, ҥшіншіден, дҽстҥрді сыйламайтын бабалардың ҿсіп келе жатқанынан қорқамын. 
Ҿйткені, бесік жырын естіп, ертегі тыңдап, дҽстҥрді бойына сіңіріп ҿспеген баланың кҿкірек кҿзі 
кҿр бала ма деп қорқамын.  
Ал,  кҿрдің  қолына  балта  берсең,  шаба  салады,  найза  берсең,  сҧға  салады,  намыстанбай  бҧға 
салады 
Мен табиғатынан, тағдырынан болған соқырлықтан жазылмасаң, халық болудан қаламыз ба деп 
қорқам»,  -  деп  ҿзінің  ҧлттық  тҽлім-тҽрбиенің  қалып  бара  жатқанына  орай,  қынжыла  қорқынышын 
білдіреді»  [2.  78  б.].  Бала  тҽрбиесінің  бастауы  отбасындағы  ҧйытқылық  пен  ҧлттық  қадір-қасиетпен 
негізделері  анық.  Ата-бабамыздың  бала  тҽрбиесіне  жіті  мҽн  беріп,  дҥниеге  келген  нҽрестені  бесік 
жырымен бҿлеп, нҽресте кезінен ертегімен сусындата тҽрбиелеуінде ҥлкен мҽн жатыр. Осындай тҽрбие 
нҽрімен  сусындап  ҿскен  бала  ойы  жетік,  тіл  байлығы  қалыптасқан  саналы,  ҿз  ҧлтының  нақыштарын 
жете  тҥсінетін  ҧрпақ  болып  қалаптасады.  Ҽрине,  бҧрынғы  кезеңде  де  тҽрбие  беру  ҽрқилы  болғаны 
анық.  Ҧлы  Абай  атамыз  қазақ  отбасындағы  кездесетін  баланы  жасынан  алдап  тҥбінде  ҿтірікшілікке, 
сҧм  адамшылыққа  баулып  ҥйрету  сынды  тҽрбиеге  қайшы  келетін  тҧстарды  сынға  алады.  Ондай 
кемшіліктерді ол  ҿз  қара  сҿздерінде  былай жеткізеді.    «Ҽуелі  балаңды  ҿзің  алдайсың, «ананы  берем, 
мынаны  берем»  деп  бастап,  балаңды  алдағаныңа  бір  мҽз  боласың.  Соңыра  балаң  алдаушы  болса, 
кімнен  кҿресің?  «Боқта»  деп  біреуді  боқтатып,  «кҽпір  қияңқы,  осыған  тимеңдерші»  деп, 
масаттандырып тентектікке ҥйретіп қойып, сабаққа бергенде молданың ең арзанын іздеп, «хат таныса 
болды» деп, «қу, сҧм бол» деп тірі жанға сендірмей, жат мінез қыласың. Осы ма берген тҽлімің? Осы 
баладан  қайыр  кҥтесің  бе?»,  -  дейді  (235-беттен).  Бҧндай  келеңсіздіктер  бҥгінгі  таңда  кҿзі  ашық, 
кҿкірегі  ояу  отбасыларда  кездесіп  жататыны  рас.  Біз  бала  тҽрбиесіне  кейде  тереңнен  қарамай  ҥстірт 
қарайтын  кездеріміз  болады.  Яғни,  баланың  тіліне  қызықтап  небір  жаман  сҿздерді  ҥйретіп  жатамыз. 
Бірақ,  баланың  сана-сезімі,  ақыл-ойы  осы  нҽресте  кезінен  қалыптасатынын  естен  шығаратын 
тҧстарымыз кҿптеп кездеседі. Ал, біздің ата-бабамыздың ҧлттық тҽрбиесі осындай бала тҽрбиесін жете 
ойлап,  жан-жақты  қарастырып,  тҽрбие  бастауларын  нақтылап,  негіздей  білген.  Шеген  Ахметов: 
«Ежелгі  Қазақстандағы  тҽрбие  ісі  негізінен,  басты-басты  сегіз  тҥрлі  мҽселені  қамтыған.  Біріншіден, 
тҽрбие  басы  ҽдептілікке  ҥйретуді  кҿздеп,  ҽдепті  бол  дегенді  басты  міндет  етіп  қойған.  Екіншіден, 
мейірімді болуға тҽрбиелейді. Ҥшіншіден, тілалғыш, елгезек бол деп ҥйретеді. Бҧл еңбекке баулудың 
алғашқы кҿрінісі болатын. Тҿртіншіден, адалдық пен шындыққа баулуды кҿздеген. Бесіншіден, білгір 
бол, ҧстаз бен ғалымдардың, кҿпті кҿрген данышпан қариялардың сҿзін тыңда, ақпақҧлақ болма, қҧйма 
қҧлақ бол дегенді бойларыңа сіңіре берді. Алтыншыдан, ҥлкенді, ата-ананы сыйлауға ҥйретуді басты 
міндет етіп қойған. Жетіншіден, кісі айыбын бетіне баспа дейді халық тҽрбиесі. Бҧл кемшілікті айтпа 
деген сҿз емес, қаріп-қасерлердің табиғи кемдігін (мҧрны пҧшық, кҿзі қисық, аяғы ақсақ деген сияқты) 
кҿрсетпе деген сҿз. Сегізіншіден, ел қорғаны батыр бол, халық алдында қызмет ет, бар ҿнеріңді соған 
жҧмса дегенді ҥйретеді. 
Халықтық  шығармалардың  балалар  мен  жасҿспірімдерге  тигізетін  тҽрбиелік  ҽсері  ҧшан  теңіз. 
Халықтық шығармалар  арқылы  адам  баласының ҿткен  ғасырлардағы тарихи ҿмірін,  тҧрмысын,  ҽдет-
салтын, кҥн кҿрісін, шаруашылық экономикасы мен мҽдениетін таныстырып отырады... 
Отбасы адам баласының тарихи дамуының барысында қалыптасқан жҽне ҥздіксіз дамып келеді. 
Ол  –  алғашқы  қауымдық  қҧрылыстың  ыдырау  кезеңінде  пайда  болған  ҽлеуметтік  топ.  Ҽрқашанда 
қоғаммен, оның кҿпсалалы қатынастарымен, рухани байлығымен тығыз байланыста ҿмір сҥріп келеді. 
Сол себепті, отбасы қоғамдық мақсат негізінде ҿмір сҥретін адамның алғашқы адамгершілік ҽліппесін 
ҥйрететін мектеп болып есептеледі. Осы киелі ҧяда тҽрбиеленген баланың тҽртібі, ҿзін-ҿзі ҧстай алуы, 
ҿзгелерге  деген  кҿзқарасы,  ҿзін-ҿзі  тҽрбиелеуі,  мінез-қҧлқы  ата-анасының  берген  тҽрбиесіне 
байланысты болмақ. Бала ҥшін дҥниедегі ең қымбат жандар – ата-анасы. Ата-ананың аялы алақанынан, 
ыстық  қҧшағынан  балаға  дҥниенің  есігі  ашылады,  ал  оның  дҥниетанымы  олардың  берген  тҽлім-
тҽрбиесіне  де  қатысты  болмақ.  Сол  себепті,  қазақ  отбасында  ҧлттық  тҽрбиенің  негізі  –  халықтық 
педагогика  болғандықтан,  баланы  ҧлттық  салт-дҽстҥрлер  аясында  тҽрбиелеген.  Яғни,  қҧрсақ  тойы, 
шілдехана,  сҥйінші,  қырқынан  шығару,  бесік  тойы,  тҧсау  кесер,  сҥндетке  отырғызу  тағы  басқа  салт-
жоралғылар қатаң ҧсталып, басшылыққа алынып отырған. Халықтың мҽдени деңгейін кҿрсететін салт-
дҽстҥрлер: игі ҽдет, ҽдет-ғҧрып, ҽдеп, дҽстҥр, салт-дҽстҥр, салт-сана болып сараланады. Олардың ҿмір 
қолданыстарындағы  кҿріністері:  рҽсім,  рҽміз,  ырым,  тыйым,  жҿн-жоралғы  деп  аталады.  Бҧлардың 

90 
 
ҧлттық  ерекшеліктері  мен  тҽрбие  негіздері  бар.  Халқымыздың  тҽлім-тҽрбие  беретін  ҽдет-ғҧрпы  мен 
салт-дҽстҥрлері мҽдени қҧндылықтарымыздың ажырамас бір бҿлігі болып табылады.  
Тегінде  жас  ҿскіннің  болашақ  азаматтық  бағдары,  оның  патриотизмі,  туған  жерге  деген 
жақындығы отбасынан басталып, балабақшада, мектепте, жоғары оқу орнында жалғасары бҽріне аян. 
Олардың оттан да ыстық Отанына шын берілген патриот болып қалыптасуына, Бауыржан Момышҧлы 
айтқандай:  «Ел  дегенде  еміреніп  қызмет  ететін»  азамат  болып,  алдыңғы  толқын  ағалары  мен 
ҽпкелерінің  ҿнегелі  ҿмірінен  тағылым  алып  ҿссе  нҧр  ҥстіне  нҧр  екендігі  айқын.  Сондықтан  да,  асыл 
мҧраларымызды тҽрбие ҥрдісінде тиімді пайдалана отырып, бойына сіңіреміз. Қазіргі жастарда ҥлкенді 
сыйлау,  жасы  ҥлкенге  орын  беру,  бір-бірімен  ана  тілінде  сҿйлесу,  ҧлттық  мҽдениетті  бағалау, 
қастерлеу,  қадірлеуге  немқҧрайды  қараушылық  кездесіп  жатады.  Осыдан  келіп  ҧлттық  тіл  мен 
мҽдениетін  менсінбейтін,  тілсіз,  дінсіз,  ессіз  ҧрпақтар  ҿркендеп  келеді.  Міне,  осыдан  келіп  бҥгінгі 
ҧрпаққа ізгілік, имандылық рухында, дҽстҥр аясында тҽрбие керек екендігі айқындала тҥседі.  
 Қазақ  халқының  тҽрбиесіндегі адами қҧндылықтарды меңгеріп, ҿз  бойына ҧлттық  қасиеттерді 
сіңіріп,  жаһандану  ҥрдісіндегі  даму  сипатын  тҥсіндіре  білім  беру,  ҽлемдік  мҽдениеттен  хабары  бар, 
ҧлттық мазмҧнды білім алған болашағымызды белең алған жаман қылықтардан арылтудың бірден бір 
жолы.  «Ҽлемдік тҽжірибеде мойындалған бір ақиқат бар. Ол – ел болудың биік мағыналы ҧғым екені. 
Оның іргетасы – мемлекет, анығырағы ҧлттық мемлекет. Ҽділіне кҿшсек, тек мемлекет қҧрған ел ғана 
ҽлемдік  кҿшке  ілесе  алады,  ҿзіндік  келбеті  бар  ҿркениет  жасай  алады,  ҿз  кезегінде  ҿркениет  жасай 
алған  ел  ғана  басқа  ҿркениетті  елдермен  терезесі  теңесе  алады.  Олай  болса,  еліміздің  тап  бҥгінгі 
болмысы мен ҽлемдік кеңістіктен ҿз орнын табуға ҧмтылысын мемлекетшілдік бастаулары деп айтуға 
толық негіз бар. Ресейге отар ел болып тҧрғанымызда «туған ҧлт», «ҧлттық», «ҧлтшылдық», «ҧлттық 
идея»,  ҧлттық  мҥдде»,  «ҧлттық  тҽрбие»  мҽселесі  туралы  сҿз  қозғау  мҥмкін  болмады.  Ҿйткені,  бҧл 
жайында  сҿз  қозғау  отарлаушы  елдің  «жасампаз»  интернационалистік  идеологиясына  қарсы 
шыққандық деп есептелетін. Қазір уақыт ҿзгерді, заман басқа, уақыт сҧранысына жауап беретін талап 
та  басқа»  [3.  12  б.  ],  -  деп,  академик  С.Ж.Пралиев  айтып  ҿткеніндей,  бҥгіндегі  ҧлттық  мҽселеге 
заманауи сипатта қарауға, тҽрбиелеуге зор мҥмкіндік бар.   
Атам  заманнан  жалғасып,  ар-ҧжданымызға  ҧялаған,  қанымызға  сіңген  қастерлі  қазақ  салтын 
ҧрпақтан-ҧрпаққа  жалғасатын  мҧра  ретінде  кейінгі  ҧрпаққа  қалдыру  –  бҽріміздің  де  борышымыз. 
Ҧрпақ  тҽрбиесіне  айрықша  мҽн  берген  ата-бабамыз  асыл  сҿздің  кестесімен  сҽби  жҥрегін  тербеп,  ой-
санасын игі адамгершілікке жетелей білген дана халық. Сондықтан кең байтақ ата жҧрттан ертеден жас 
буынға  жалғасып  келген  ар-ҧят  сақтау,  мейірімді,  шарапатты  болу  салтанатын  ҧғындыра  білген. 
Адамдар  ҿздерінің  арасында  тату,  кішіпейіл,  қатынастарды  қамтып  тҽрбиелеудің  жҿн  екендігіне 
ежелден-ақ ден қойған.  
Ҽлемдегі  ҽр  ҧлттың  кҿне  замандардан  келе  жатқан  ҿзіндік  салт-дҽстҥрлері  мен  рухани-мҽдени 
қҧндылықтары, ҧлттық тҽлім-тҽрбие сипаты бар. Осы орайда, кҿрнекті чуваш ғалымы Г.Н.Волковтың 
«Ҧлт қанша ғҧмыр кешсе, тҽрбие онымен бірге дамиды» деген тҧжырымы еске тҥседі [4. 85 б.].  
Демек,  ҧлттық  тҽрбие  туралы  тҽлімдік  ой-тҧжырымдар  аталмыш  жетекші  идеялар  мен 
тҽжірибелерге  сҥйенері  анық.  Халық  педагогикасындағы  салт-дҽстҥрлердің  қолданылу  аясы  туралы 
бірқатар  ғалымдар  еңбектерінде  кҿрсетіледі.  Салт-дҽстҥр  сипатын    ҧлт  тҽрбиесінің  негізі, 
инабаттылықтың  бастауы  ретінде  қарастыратын  ғалымдар  еңбектерінде  жан-жақты  сараланған. 
Тҥркімен  ғалымы К.Пирлиев  «ҧлт  тҽрбиесінің  негізгі  ҿзегі  инабаттылықтан  бастау  алу  керек»  екенін 
қадап айтады [5. 215]. Қазақстандық ғалым К.Оразбекова «инабаттылық иірімі жеке тҧлға тҽрбиесінің 
қайнар бастауы болуы керек» екеніне назар аударды [6. 154 б. ]. 
Ҧлттық тҽрбиелік қасиетінің ҧрпақ бойында қалыптасуы индивидтің ҿзі қоршаған ортасындағы 
тҥрлі қарым-қатынастардың ықпалына байланысты деуімізге негіз бар. Себебі, ҽр халықтың ҿсіп келе 
жатқан ҧрпағына  ең  алдымен  қоятын ҥлкен  талабы  –  оның шынайы  адам болып қалыптасуы  дегенге 
саяды.  Осыған  байланысты,  Ҽ.Садуақасовтың  зерттеуіндегі  «ҽулет  дҽстҥрінің»  негізгі  ҿзегі  шын 
мағынасында адамгершілік қасиеттердің негізгі арнасы болуы керек» [7.115 б.] деген тҧжырымы, кҿп 
жағдайда инабаттылық жағдаяттармен тҧспалдасып тҧр.  
Қазіргі  кезде  ата-бабамыздың  бойымызға  сіңірген  ҧлттық  тҽрбиесіне  ҿз  деңгейінде  кҿңіл 
бҿлінбейді  деп  айтуға  болады.  Оған  бір  жағынан,  бҥгінгі  таңдағы  ақпараттық-коммуникациялық 
технологиялардың даму ықпалының жастарға ҽсерін ескерсек, екінші жағынан, саяси ықпалдың жастар 
тҽрбиесіне  дҧрыс  ден  қоя  білмеуі  тҧрғысынан  қарастыруға  болады.  Кеңес  ҥкіметі  кҥйрегеннен  кейін 
ҧзақ  жылдар  енгізген  тҽрбие  негізін  қҧрту  мақсатында  шетелдік  идеология  ҿз  ықпалын  жҥргізуге 
кірісті. 
Ал енді, ҿзінің ҥрдісінен, ата-дҽстҥрінен жеріп, «демократия» деп, ҧл-қыздардың ҿктем, ҿрескел 
сҿйлеуі,  ашық-шашық  киінуі,  келіссіз  боянуы,  ішімдікпен,  шылыммен,  есірткімен  ҽуестенуі 
демократияның  бізге  ҽкелген  жағымсыз  жақтары  екені  баршаға  мҽлім.  Ақпарат  ғасырының  дамуына 
негіз болатын азаматтық қоғам қҧру барысында, дамыған батыстық мемлекеттердің ең біріншіден, ел 
ішіндегі саясатқа араласары сҿзсіз. Даму бағытын жаңа айқындап, стратегиялық жоспарларын енді ғана 
іске  асыра  бастаған  жас  мемлекет  –экономикасы  қарқынды  дамыған  мемлекеттер  ҥшін,  ҿз  саясатын 

91 
 
жҥргізуге  қолайлы  аймақ  болып  табылатыны  тарихта  жаңалық  емес.  Сондықтан,  жастарымыз  алды-
артын  бажайлап,  ақылмен  ойлап,  ҿзінің  ҧлттық  негізгі  салтына  сҽйкес  салмақтап,  дҧрысын  бойына 
дарытып,  байсалды,  байыпты  болғаны  жҿн.  Ҿйткені,  кҿп  ҧлтты  еліміздегі  қазақтар  ҥшін, 
демократияның маңызды ҿлшемі — ҧлттық қҧндылықтар екені сҿзсіз. 
Қазақстанда  ҧлттық  мерекеміз  Наурыздың  ҿзінен  жастардың  алар  ҿнегесі  мол.  Бірақ,  сол  ҿз 
деңгейінде ҿтіледі ме? Жастар сол мерекеден біздің ҧлттық тҽлім-тҽрбиеден хабардар болып, тҽрбиелік 
мҽн-маңызын ҧғындырар нендей жҧмыстар жҥргізілуде деген сҧрақ кҿкейге кейде ҧялайды. Енді осы 
тҧрғыда ҿткенге кҿз жҥгіртейікші. Мҧндай халықтың дҽстҥрлі мерекелері ҿзіндік идеологиясын атқара 
білген.  Қҧяр  сағасы  ҧрпағының  тҽрбиесін  ҧлттық  тҽліммен  ҧштастыра  білу.  Ойын  тҥрлері,  берілетін 
тағам тҥрлері, киім кию ҥлгілері жҽне т.б. ҧрпағына халықтың дҽстҥрлі ата-бабасынан қалған мҧраны 
дҽріптеп, тҽрбиелеу. Қазақ халқының ҧлттық мейрамдарында айтылатын ҿлең-жырларға дейін адамға 
жақсылық,  қайырым  жасау,  табиғатқа,  жан-жануарларға сҿз  қҧдiретiмен  оң  ықпал  ету  кҿзделгендігін 
кҿреміз.  Батырлар  жырлары  мен  лиро-эпостық  жырларда,  ертегiнiң  тҥрлерiнде  де  кҿзделетiн  мақсат 
келер ҧрпақты батыр, қырағы, алғыр азамат етiп тҽрбиелеу. 
Халықтық салт-дҽстҥр, жол-жора, ырымдар ҿнер тҥрлерiмен (ҿлең-жыр, би) астасып келiп, ауыз 
ҽдебиетi ҥлгiлерi арқылы жастарды еңбек сҥйгiш, елгезек, Отаншыл, батыр, ержҥрек, мейрiмдi «сегiз 
қырлы,  бiр  сырлы»  жетiлген  толық  ҧлтжанды  адам  етiп  тҽрбиелеу  кҿзделген.  Осындай  тҽрбиені  
бойына сіңіріп ҿскендіктен, қазақ халқы бҥгінде сол тҽрбие ҿрнектерін кейінгі ҧрпаққа жеткізе білген.  
Қазір  біздің  алдымызға  қойған  мақсат  қазақ  халқының  салт-дҽстҥрі  мен  менталитеттік  қадір-
қасиетін Қазақстанда тҧратын бар халыққа дҽріптеп, елімізде жастарды ізгілікке, тҽрбиелілікке баулу 
миссиясы  жҥргізілуі  керек.  Ҿз  ҧлтының  тҽрбиесін  сҥйіп  ҿскен  ҧл  мен  қыз  ешқашан  басқа  ҧлттың 
тҽрбиесіне жаман қарамары сҿзсіз. Ҿз елінің салты мен дҽстҥріне қанық болып, тҽрбиесін алып ҿскен 
ҧрпақ  халқын  сҥйері  анық.  Қазіргі  Қазақстанда  тҧрақтылық  пен  бейбітшілік  келісім  жолын  баянды 
етуде,  мемлекетімізді  жҽне  оның  ҧлттық  қауіпсіздігін  одан  ҽрі  нығайтуда,  экономиканың  тҧрақты 
дамуы  мен  азаматтардың  ҽл-ауқатының  артуын  қамтамасыз  етуде  ҧлттық  тҽрбиенің  алатын  орны 
ерекше.  Осы  мақсатта  ҧлттық  тҽрбиенің  негізі    ҧлттық  қҧндылықтарды  жастарға  тҥсіндіре  отырып, 
тазалық  пен адалдыққа  баулу.  Ҽрбір  ҧрпақ  ҿз  кҿзімен  ҿткеннің  тағдыры  мен  талаптарын,  объективті 
факторлар  ретінде  ҧсынып,  сол  арқылы  ҧрпақты  ҿмірге  даярлап,  оларды  жинақталған  бай  тҽжірибе 
негізінде  тҽрбиелей  отырып,  ҿзінің  ата-аналарының рухани мҧрасын  игере  тҥсуі  керек  екенін  тҥсініп 
ҿсуі қажет. Қазақ халқының тҽрбие тҽсілдері мен тҽжірибелері ҿте кҿп. Ҧлттық тҽрбиелік білім беру – 
халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тҽжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ҧрпақтың 
бойына  сіңіру,  баланың  қоршаған  ортадағы  қарым-қатынасын,  ҧлттық  дҥниетанымын,  ҿмірге  деген 
кҿзқарасын  жҽне  соған  сай  ҧлттық  мінез-қҧлқын  қалыптастыру  деген  сҿз.  Ҽдет-ғҧрып  ҥлгілері  мен 
ҿнегесі  бала  тҽрбиесімен  тығыз  байланысты. Осы тҧрғыда бесік  тҽрбиесі  ҧлттық  тҽрбиенің  бір қыры 
десек  те  болады.    Себебі,  бесік  тҽрбиесі  арқылы  бесік  жырын  айту  арқылы  біз  ҿзіміздің 
қазақилығымызды,  ҧлттық  рухымызды  жаңғырта  отырып,  бала  бойына  рухани  байлық  болмысын 
дамытамыз.  
Қазақ  отбасының  берік  болуымен  қатар,  білікті  болуы  да  қажет.  Қазіргі  отбасының  барлығы 
дерлік  сауатты  екені  рас,  ал  тегіс  біліктілігіне  кҿп  ретте  шҥбҽмыз  бар.  Қазіргі  заманда,  қоғамдық 
ҿмірдің  барлық  жақтары  демократияланып  отырған  тҧсында  отбасындағы  бала  тҽрбиесінің  маңызы 
арта тҥсетіні анық.  
Жастарға балбҿбек кезінде ҧлттық тҽрбиені сіңіру тиімдірек. Бала шыбық тҽрізді, қайдан жарық 
шықса,  соған  қарай  бҧрылып  ҿседі.  Ол  ҥшін  біріншіден,  балаға  ҽсер  ететін  тартымды  ҽуен  екенін 
ескеріп, ҧлттық аспаптармен орындалатын ҽндерді, кҥйлерді ақырын ғана қосып қойып, санасына ҽсер 
ететіндей,  қҧлағын  ҥйрете  берген  дҧрыс.  Одан  кейін  ҽр  тҥрлі  ою-ҿрнектермен  ҽшкейленген  суретті 
кітапшаларды халықтық музыка ҽуенімен біртіндеп ашып, кҿзін жаттықтыра беру. Ҥшіншіден, халық 
жырауларының  термелерін,  ертегілерді  тыңдату.  Бҧл  балаға  ҽсер  ететіні  соншалық  патриоттық  сезім 
оған қалай ҧялағанын ҿзі де байқамай қалады. Қазіргі кезде бала тҽрбиесіне келгенде ата мен ҽженің 
рҿлі сҽл тҿмендеп кетті деп жатамыз. Бҧрын баланы бҥкіл ауылы, руы болып тҽрбиелесе, қазір ата мен 
ҽженің  рҿлі  шынымен  де  тҽрбиеге  келгенде  сҽл  бҽсеңсіген.  Бҧл  ауылда  болсын,  қалада  болсын 
байқалып жатқан соңғы қҧбылыс. Алдына отырғызып, еркелете ертегісін айтып, жетектеп жҥргенінің 
ҿзінде де онша кҿңілін тола бермейді. Себебі кейде, ҽсіресе, қалалық жерде қасынан ҿтіп бара  жатып 
немересімен  орысша  шҥлдірлесіп  бара  жатқанын  кҿріп,  қарның  ашады,  бас  шайқайсың.  Ал,  ауыл 
болса,  оның  жайы  мҥлде  басқа.  Орысша  сҿйлемегенмен,  ақылдың  майын  тамыза  ҿнеге,  ҿсиетін, 
ертегісін сарыла айтатын ата мен ҽжелер де азайған. Ҽркім ҿзінің жан тыныштығын ойлайтын заман 
болып кеткен тҽрізді. Тҽрбиені шал мен кемпірге бердік деп, артынан кҿңілдері толмай кінҽлап жатқан 
жастарды да кездестіреміз. Бҧл жерде біз мҽселені шал мен кемпірдің тҽрбиесінің нашар болуында деп 
емес,  қандай  шал  мен  кемпірде  екендігінде  деп  айтар  едік.  Қалада  да,  ауылда  да  немересіне  ертегі 
айтып, ҽн-жыр,  кҥй  тыңдатып, ҿсиет-ҿнеге беріп  отыратын ата,  ҽженің  қатары  сирегені  рас.  Ҿйткені, 
қазіргі  60-70  жасқа  толған  ата-ҽжелеріміздің  ҿздері Кеңес  заманында  тҽрбиеленіп,  халық  тҽрбиесінен 

92 
 
оқшау  қалған  жандар.  Сондықтан  сексен  сҿз  сҿйлеп,  артына  сегіз  ауыз  сҿз  қалдырмаған  ата,  ҽженің 
кебін ҿзіміз киіп отыратынымызды ескеріп, қазірден кҿшті тҥзей беру керек. Бҧл кҿшті тҥзеу ҥшін жас 
балаларға  жҽне  ата-аналарға  арнап  республика  кҿлемінде  кҿп  тиражбен  халықтың  ата-мҧрасынан 
қалған  қҧнды  ертегілер,  мақал-мҽтелдер  жалпы  ауыз  ҽдебиеті  ҥлгілерін  бала  сана-сезіміне  лайықтап, 
қалыптасқан  шығармаларды  сҧрыптап  шағын  кітапшалар  етіп  шығару  қажет.  Бала  тҽрбиесіне  жіті 
кҿңіл  бҿліп,  ҽр  жас  ерекшелігіне  қарай  білім  берумен  сабақтастырған  орынды.  Ол  дегеніміз  бала 
дҥниеге  келгенде  бесікке  бҿлеп,  бесік  жырымен  сусындатудан  басталғаны  абзал.  Тілі  шығып 
былдырлап жҥрген балаға бҥгінде кейбір жас ата-аналар ҽр тҥрлі нҽрсе ҥйретіп жатады. Осы кезеңде 
балаға санамақ, жаңылтпаш ҥйретер болсақ, ойлау сана-сезімін кеңейтуге бағдар берген боламыз. 4-5 
жасында  жҧмбақ  шешкізіп,  6-7  жасынан  батырлық  жырларды  жаттатқызып,  мектеп  табалдырығын 
аттаған  сҽттен  бастап  жан-дҥниесіне  жақын  мамандыққа  қарай  икемдеуге  септігін  тигізер  болсақ, 
болшағынан ҥлкен ҥміт кҥттірер, ҿз елінің болашағын ойлар азамат тҽрбиелеген болар едік. 
  
Бала тҽрбиесіне қазақ ойшылдары ҽр тҥрлі ой-пікір тастайды: Жҥсіп Баласағҧн ҿзінің «Қҧтадғу 
білік»  еңбегінде  тҽрбие  жайлы:    «...Баланың  мінез-қҧлқы  жақсы  тҽрбиеден  туындайды.  Егер  бала 
ебедейсіз, шамшыл, ҿбектеліп ҿскен болса, бҧған бҽрінен бҧрын оның ата-анасы кінҽлы. Отбасы ҥшін 
бала  зор  қуаныш.  Баласыз  бақыт  жоқ,  бірақ  баланың  тууы  ата-анаға  зор  міндет,  жауапкершілік  те 
жҥктейді. Отбасы  тҽрбиесі  бала  мінез-қҧлқы мен  психологиялық бейнесін  қалыптастыру  негіздерінің 
негізі. Сондықтан оны балғын шағынан оқытып, жақсылап тҽрбиелеу керек. «Ҥй шаруасы мен баланы 
дҧрыс кҥтіп-бағу ҥшін тазалық сақтайтын ҽйел таңда». Баланы тҽрбиелеу ҽкенің де парызы. «Егер бала 
тҽртіпсіз болса, оған ҽкесі де кінҽлі». Ақылды, білімді етіп тҽрбиелеу ҥшін ҽке-шешесі баласын ҥнемі 
назарда  ҧстауы  тиіс.  Балаларды  қолҿнерге  баулу,  ғылым-білімге  қызықтыру  –  ата-ананың  қасиетті 
парызы. «Балаңыз ҿмірде ҿксімес ҥшін оған білім мен кҽсіп бер». Ҥлгілі тҽртіптің негізі – білім, ҽдет-
дағдыға  машықтану.  Сондықтан  баланы  кішкентайынан  тіл  алғызу,  ҥлкендерді    сыйлауға,  ағайын-
туысты,  ата-ананы  қастерлеуге  ҥйрету  керек»  [8.  114б.],  -  деп  кҿрсетілген.  М.Жҧмабаевтың 
еңбектерінде  педагогика  ғылымын  адам  жанының  заңдылықтарын  зерттейтін  психологиямен 
байланыстыра қарастырады. Ол шҽкірттерінің жан дҥниесін ескермейінше, тҽрбиені ҧғындыру мҥмкін 
емес [8, 40б.], - деп есептеді.  
Ҽрине,  бала  тҽрбиесі  ол  –  болашағыңның  тҽрбиесі.  Тҽрбиені  беру  туралы  ҽр  қилы  ойлар  мен 
тҧжырымдар  айтылып  жатады.  Осындай  кҿзқарастардың  қҧяр  сағасы  ол  қандай  жолмен  болса  да 
болашағымыздың тҽрбиесін дҧрыс жолға қою екендігі белгілі. Ежелгі дҽуірден бастап жоғарыда айтып 
ҿткеніміздей бҥгінгі кҥнге дейін бала тҽрбиесі туралы талай тҧщымды ойлар айтылып ҿмірде қажетті 
тҽрбиелік іске асып жатқаны орынды мҽселе. 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: