Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

0 
 
 
 
 

1 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
М.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҤСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ 
 
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 
ЮЖНО-КАЗАХСТАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ  
имени М.АУЭЗОВА 
 
  MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 
  M.AUEZOV SOUTH KAZAKHSTAN STATE UNIVERSITY 
 
 
 
 
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҤСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІНІҢ 
ҚҦРЫЛҒАНЫНА 70-ЖЫЛ ТОЛУЫНА  АРНАЛҒАН «ҚАЗІРГІ ЖАҺАНДЫҚ СЫН-
ҚАТЕРЛЕР ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҒЫЛЫМЫ, БІЛІМІ МЕН 
МӘДЕНИЕТІНІҢ ДАМУЫ» 
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ТӘЖІРИБЕЛІК КОНФЕРЕНЦИЯНЫҢ 
 
ЕҢБЕКТЕРІ 
 
 
ТРУДЫ  
МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ 
«РАЗВИТИЕ НАУКИ, ОБРАЗОВАНИЯ И КУЛЬТУРЫ НЕЗАВИСИМОГО 
КАЗАХСТАНА В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛЬНЫХ ВЫЗОВОВ СОВРЕМЕННОСТИ», 
ПОСВЯЩЕННОЙ 70-ЛЕТИЮ  ЮЖНО-КАЗАХСТАНСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО 
УНИВЕРСИТЕТА ИМ. М.АУЭЗОВА 
 
 
WORKS  
 
OF THE INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE 
«DEVELOPMENT OF SCIENCE, EDUCATION AND CULTURE OF INDEPENDENT 
KAZAKHSTAN IN CONDITIONS OF GLOBAL CHALLENGES OF MODERNITY», 
DEVOTED TO 70 YEARS ANNIVERSARY OF M. AUEZOV 
SOUTH KAZAKHSTAN STATE UNIVERSITY 
 
ТОМ 5 
 
Шымкент 2013 
 

2 
 
УДК 378 
ББК 74.58 
Ә 82 
 
М.Әуезов  атындағы  Оңтҥстік  Қазақстан  мемлекеттік  университетінің  қҧрылғанына  70-жыл 
толуына    арналған  «Қазіргі  жаһандық  сын-қатерлер  жағдайындағы  тәуелсіз  Қазақстанның 
ғылымы,  білімі  мен  мәдениетінің  дамуы»  халықаралық  ғылыми-тәжірибелік  конференциясы– 
Шымкент: М. Әуезов ат. ОҚМУ, 2013ж.  
5 Т. 301 б. Тілдері: қазақ, орыс, ағылшын. 
 
Международная  научно-практическая  конференция  «Развитие  науки,  образования  и  культуры 
независимого Казахстана в условиях глобальных вызовов современности», посвященная 70-летию  
Южно-Казахстанского  государственного  университета  им.  М.Ауэзова 
–
–
 
 
Ш
Ш
ы
ы
м
м
к
к
е
е
н
н
т
т
:
:
 
 
Ю
Ю
К
К
Г
Г
У
У
 
 
и
и
м
м
.
.
 
 
М
М
.
.
А
А
у
у
э
э
з
з
о
о
в
в
а
а
,
,
 
 
2
2
0
0
1
1
3
3
 
 
г
г
.
. 
 
 
5
5
 
 
Т
Т
.
.
 
 
3
3
0
0
1
1
 
 
с
с
.
.
 
 
Я
Я
з
з
ы
ы
к
к
и
и
:
:
 
 
к
к
а
а
з
з
а
а
х
х
с
с
к
к
и
и
й
й
,
,
 
 
р
р
у
у
с
с
с
с
к
к
и
и
й
й
,
,
 
 
а
а
н
н
г
г
л
л
и
и
й
й
с
с
к
к
и
и
й
й
.
.
 
 
 
 
The  international  scientific-practical  conference  «Development  of  science,  education  and  culture  of 
independent Kazakhstan in conditions of global challenges of modernity» devoted to 70 years anniversary 
of M. Auezov South Kazakhstan state university – Shymkent: M.Auezov SKSU, 2013 у. 
5 V. 301 p. Languages: kazakh, russian, еnglish. 
 
I
I
S
S
B
B
N
N
 
 
 
 
9
9
9
9
6
6
5
5
-
-
0
0
3
3
-
-
2
2
9
9
5
5
-
-
5
5
 
 
 
 
Бас  редактор:
  Мырхалықов  Ж.Ҥ.  -  М.Әуезов  атындағы  ОҚМУ  ректоры,  т.ғ.д.,  профессор,  ҦҒА 
корреспондент мҥшесі.  
Редакциялық  алқа  мҥшелері:  Сатаев  М.И.  –  тӛрағаның  орынбасары,  ҒЖ  және  ХБ  жӛніндегі 
проректор,  т.ғ.д.,  профессор,  ҦҒА  корреспондент  мҥшесі;  Горяинов  К.К.  –  з.ғ.д.,  профессор,  Рессей 
Федералды  қызметінің  жазасын  орындау    ҒЗИ,  Ресей;  Дырка  Стефан  –  э.ғ.д.,  профессор,  экономика 
ғылымдарының докторы, Верхнесилез экономикалық университеті, Польша; Меор Мохаммед Фаред – 
ассоциациялық  профессор,  Путра  университеті,  Малайзия;  Олден  А.  -  академик,  Лондон  Батыс 
университетінің есептеуші техника және технология мектебі, Ҧлыбритания; Окуян М.Д. - профессор, 
Балыкесир  университеті,  Тҥркия;  Линда  Лоутон  -  PhD  докторы,  профессор,  Робер  Горден  атындағы 
университеті,    Ҧлыбритания;  Мохд  Хасан  Бен  Селамат  -  PhD  докторы,  профессор,  Малайзия 
университеті,  Малайзия;  Ивахненко  А.П.-  PhD  докторы,  директор,  Мҧнай  зерттеу  орталығы,  Heriot-
Watt университеті, Шотландия; Елизавета Ф. - PhD докторы, профессор, Басел университеті, Австрия; 
Мишо  Ж.  -  т.ғ.д.,  профессор,  Лорейн  университеті,  Франция;  Петров  В.  -  доктор,  профессор,  Левон 
Католик  университеті,  Бельгия;  Радюк  С.Н.  -  PhD  докторы,    ассоцияциялық  профессор,  Оңтҥстік 
әдістемелік  университеті,  АҚШ;  Славинская  Н.А.  -  бас  ғылыми  қызметкері,  неміс  аэрокосмостық 
агенттігі,  Германия;  Жонго  Ок  -  PhD  докторы,  профессор,  Сеул  ҧлттық  техникалық  университеті, 
Корея, Беккерман М. - профессор, Ньюрски университеті, АҚШ; Крючкова О.Ю. -  ф.ғ.д., профессор, 
Н.Г.Чернышевский  атындағы  Саратов  мемлекеттік  университеті,  Ресей;  Марфенин  Н.Н.  -  б.ғ.д., 
профессор,  М.В.  Ломоносов  атындағы  Мәскеу  мемлекеттік  университеті,  Ресей;  Бишімбаев  У.Қ.  - 
т.ғ.д., профессор, ҚР ҦҒА академигі, Қазақстан; Жҧрынов М.Ж -  х.ғ.д., профессор,  ҚР ҦҒА академигі, 
Қазақстан;
 
Айменов  Ж.Т.  –  т.ғ.д.,  профессор;  ҚР  ҦЖҒА  академигі,  М.Әуезов  атындағы  ОҚМУ,  
Қазақстан  Байтанаев  Б.А  -  т.ғ.д.,  профессор,  ҚР  ҦҒА  корреспондент  мҥшесі,  М.Әуезов  атындағы 
ОҚМУ;      Калменов  Т.Ш.  –  ф-м.ғ.д.,  профессор,  ҚР  ҦҒА  академигі,  Қазақстан;  Молдабеков  Ш.М.  – 
т.ғ.д., профессор, ҚР ҦИА, Қазақстан; Надиров Н.К. – х.ғ.д., профессор, ҚР ҦҒА академигі, Қазақстан; 
Есимов  Б.О.  –  г-м.ғ.д.,  профессор,  М.Әуезов  атындағы  ОҚМУ;  Шакиров  Б.С.  -  т.ғ.д.,  профессор, 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ; Қалыбекова А.А. - п.ғ.д., профессор, М.Әуезов атындағы ОҚМУ; Мҧсаева 
Н.Р.  -  филос.ғ.д.,  профессор,  М.Әуезов  атындағы  ОҚМУ;  Мырзахметов  М.  -  ф.ғ.д.,  профессор, 
Қазақстан;  Назарбекова  С.П.  –  х.ғ.д.,  профессор,  М.Әуезов  атындағы  ОҚМУ;  Ташимов  Л.Т.  –  т.ғ.д. 
профессор,  ҚР  ҦҒА  корреспондент  мҥшесі,  М.Әуезов  атындағы  ОҚМУ;  Ниязбекова  Р.К.  -  э.ғ.д., 
профессор, М.Әуезов атындағы ОҚМУ; Волненко А.А. - т.ғ.д., профессор, М.Әуезов атындағы ОҚМУ; 
Тлеулов Э.М. – п.ғ.к., доцент, М.Әуезов атындағы ОҚМУ. 
УДК 378 
ББК 74.58 
I
I
S
S
B
B
N
N
 
 
 
 
9
9
9
9
6
6
5
5
-
-
0
0
3
3
-
-
2
2
9
9
5
5
-
-
5
5
 
 
М.Әуезов атындағы Оңтҥстік Қазақстан мемлекеттік университеті, 2013 
Южно-Казахстанский государственный университет им.М.Ауэзова, 2013 

3 
 
БІЛІМ БЕРУ САПАСЫ МЕНЕДЖМЕНТІН ЖЕТІЛДІРУ. БІЛІМ БЕРУ ӘДІСТЕРІН 
ЖАҢҒЫРТУ,  ЗАМАНАУИ ҦСТАЗДЫ КӘСІБИ ДАЙЫНДАУ. ҚАШЫҚТЫҚТАН ОҚЫТУ 
МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ МЕНЕДЖМЕНТА КАЧЕСТВА ОБРАЗОВАНИЯ. 
МОДЕРНИЗАЦИЯ МЕТОДИК ОБРАЗОВАНИЯ И ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ 
ПОДГОТОВКА СОВРЕМЕННОГО ПЕДАГОГА. ПРОБЛЕМЫ ДИСТАНЦИОННОГО 
ОБУЧЕНИЯ 
 
PERFECTION OF QUALITY MANAGEMENT OF EDUCATION. MODERNIZATION OF 
EDUCATION METHODS AND PROFESSIONAL TRAINING OF MODERN TEACHER. 
PROBLEMS OF DISTANCE LEARNING 
___________________________________________________________________________________
 
 
ӘОЖ 371.351 
 
ҦЛТТЫҚ ОЙЫНДАРДЫҢ ОҚУШЫЛАРДЫ ОҚЫТУДА ҚОЛДАНЫЛУЫНЫҢ 
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Абдрахманова А.Н., Қойшыбаева Н.И., Тасполат М., Бименова М. 
М.Әуезов атындағы  ОҚМУ, Ӛрлеу» БАҦО» АҚ-ның филиалы ОҚО бойынша ПҚБАИ, 
Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
Данная статья поднимает и рассматривает некоторые актуальные вопросы применения национальных 
игр в обучении школьников. 
 
Summary 
Given clause lifts and considers(examines) some urgent questions of application of national games in training the 
schoolboys. 
 
Қай  заманда  болмасын  адамзат  алдында  тҧратын  ҧлы  міндет  —  ӛзінің  ӛмірін  жалғастырушы 
сапалы  ҧрпақ  тәрбиелеу.  Еліміз  егемендікке  қол  жеткізгеннен  соң  жас  ҧрпаққа  ҧлттық  тәрбие  беру 
міндеті уақыт талабымен бірге келген игілікті мақсат екені даусыз. Ел президенті Н.Ә. Назарбаев «Ҧлт 
мәселесіне қатысты жалпы ҥрдісті танып-тҥсіну, сӛз жоқ, қажет. Мҧнсыз мемлекеттік дамудың жалпы 
логикасын бажайлау мҥмкін емес», - деп кӛрсеткен. 
Бҧл  міндеттер  Қазақстан  Республикасының  «Білім  туралы»  заңында  Білім  беру  жҥйесінің 
міндеттері: «...азаматтық пен елжандылыққа, ӛз Отаны — Қазақстан Республикасына сҥйіспеншілікке, 
мемлекеттік  рәміздерді  қҧрметтеуге,  халық  дәстҥрлерін  қастерлеуге,  әлемдік  және  отандық 
мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республикасының басқа халықтарының тарихын, 
әдет-ғҧрпы  мен  дәстҥрлерін  зерделеу,  мемлекеттік  тілді,  орыс,  шетел  тілдерін  меңгеру»  —  деп 
кӛрсетілуіне  орай,  халықтық  педагогикасының  элементтерін  мектепте  оқытудың,  баланың  бойына 
ҧлттық сананы сіңірудің маңызына ерекше кӛңіл аударылғанын байқауға болады. 
Бҧл талаптарды жҥзеге асыру бағытындағы жҧмысты ҥздіксіз білім берудің ең алғашқы сатысы – 
бастауыш мектепте оқушылардың білімге деген қҧштарлығын қалыптастыра бастағанның маңызы ӛте 
зор.  Әсіресе,  болашақ  қоғам  мҥшелерінің  нарықтық  экономика  жағдайында  ӛмір  сҥріп,  нәтижелі 
қызмет  етуіне  математикалық  білімнің  жасайтын  ықпалының  молдығына  кейінгі  кезде  аса  кӛңіл 
бӛлініп жатқаны кӛпшілікке мәлім. 
Қазақстан  Республикасының  орта  білім  мемлекеттік  стандарттарында  жалпы  білім  беретін 
мектептерде  оқытудың  мақсаты  –  жеткіншек  жасындағы  балаларды  оқыту  барысында  оқушылардың 
алған білімі  жоғарғы  сыныптарда оқытудың  тірегі  болатындай шығармашылықпен,  ӛз бетінше  ойлай 
білетін  оқушыларды  тәрбиелеу  екендігі  айтылған.  Осы  мақсаттарға  жету  ҥшін  оқушылармен  оқу-
тәрбие ҥрдісінде ҧлттық ойындарды кҥнделікті сабақ тақырыптарына сай іріктеп, тиімді және ҧтымды 
әрі оқу мотивациасының мәнін арттырады. 
Сондықтан, білім беру жҥйесінің негізгі бағыттарның бірі - оқушылардың бойында білімге деген 
қызығушылықты,  қҧштарлықты  дамыту,  соның  ішінде  жеткіншек  жасындағы мектеп  оқушыларының 
белгілі  бір  пәнге  қызығушылығын  қалыптастыру  болып  табылады.  Бҧл  бағдарлама  ӛзінің  кӛкей 
тестілігімен ерекшелініп, қазақтың халық психологиясы мен педагогикасындағы идеялармен ҥндестік 
тауып жататындығымен де қҧнды.  

4 
 
Қазақ  халқының  ойындары  арқылы  оқу  мотивациясын  қалыптастыру  сабағы  оқушының  алған 
білімін кҥнделікті ӛмірменен берік ҧштастыруға қолайлы мҥмкіндік жасайды. Пән сабақтарында халық 
ойындарын  қолданудың  тҥрлі  жолдары  бар.  Мысалы,  ойын  сабақтың  барысында  не  ортасында,  не 
соңында қолданылуы мҥмкін. Ойынды сабақтың басында қолдану жаңа сабаққа немесе сҧралатын ҥй 
тапсырмасына  оқушыларды  тҥгел  қатыстыру  мақсатын  кӛздейді.  Егер  ойын  сабақтың  ортасында 
қолданылатын  болса  онда  мҧғалімнің  мақсаты  –  оқушылардың  кӛңіл  кҥйін  сергіту,  шаршағанын 
ҧмыттыру, ерік жігерін дамыту. Ойын сабақтың соңында тақырыпты беру не сол сабақтан алған білімді 
жинақтау мақсатында да пайдаланылады. 
Ҧлттық  ойындарды  ӛткен  сабақтарда  қайталау  кезінде  де  қолдануға  болады  ол  жағдайда  ойын 
элементтері  сабақты  тҥрлендіріп  мазмҧнын  байыта  тҥседі,  балалардың  қиалдарын  қозғап,  зейіндерін 
кеңейте тҥседі ӛмір тәжірбиелерін толықтырады. 
Бҥгінгі кҥні дидактика саласындағы фундаментальды мәселелердің бірі – білім берудегі ойындар 
технологиясы болып отыр. 
Оқу  ҥрдісінде  ойын  әрекетінің  негізгі  ҥш  тҥрлі  даму  деңгейлерінен  тҧрады:  кәсіптік  ойындар, 
әуестену  ойындары,  оқу  жаттығу  ойындары.  Жеке  тҧлғаның  мәнді  әрекеті  ретінде  қарастырылады. 
Адам  ӛзінің  және  басқалардың  ойынының  нәтижесін  бақылай,  талдай,  қорытындылай  отырып,  оны 
ӛзінің  жақсы  да  жаман  да  істерінде  ҧтымды  қолдануға  машықтандырады.  Адам  ойынының  жалпы 
қҧрылымдары  тҥрінде  ҧйымдастырылғар  оқушының  белсенді  бірлескен  оқу  және  оқыту  әрекеті  - 
оқытудың  ойын  формасы  деп  аталады.  Қазіргі  кезде  оқытудың  ойын  формасын  зерттеудің  мәні  мен 
міндеті  оның  тҥрлерін:  имитациялық,  символдық  және  оқу-зерттеу  деп  бӛле  отырып,  осы  оқу 
ойындарының технологиясын талдау болып отыр. 
Оқытудың ойын формасын қолдануды екі жақты дидактика байқалады: біріншіден, ойнау ҥшін 
білу,  ҥйренудің  қажеттілігі,  екіншіден  адамның  ойнай  отырып  ӛзіндік  білім  алуы  ӛмір  тәжірибесін 
жинақтаудың қажеттілігі. 
Ойын  теориясы  мен  практикасын  отандық  және  шет  елдік  педагогтар,  психологтар, 
әлеуметтанушылар зерттеуде. Мысалы, Иохан Хейзингтің «Ойыншы адам», Д.Б. Элькониннің «Ойын 
психологиясы»,  Эрик  Берннің  «Адамдар  ойнайтын  ойындар»  атты  еңбектері  жазылды.  Ойын 
теориясын зерттеуші Қазақстандық ғалымдар: Н.К. Ахметов, Ж.С. Хайдаров тағы басқалар. 
«Баланың  ынтасын  тарту  ҥшін  оқылатын  нәрседе  бір  жаңалық  болу  керек»,  -  деп  жазады 
Ж.Аймауытов. 
Жеткіншек  жасындағы  балаларды  оқытуда  ҧлттық  ойындарды  қолданудағы  психологиялық 
ғылыми  ой-пікірдің  қалыптасуының  бҧлақ-бастауларының  бірі  –  халық  педагогикасы  мен 
психологиялық идеялары болып табылады. 
Олар:  Қазақ  халқының  ауыз  әдебиетіндегі:  ертегі,  аңыз  әңгімелер,  ойын  ӛлеңдері  (санамақ, 
жаңылтпаш,  жҧмбақ),  мақал-мәтелдер,  нақыл  сӛздер,  жыр-термелер,  айтыс-ӛлеңдер,  эпостар,  дастан-
толғаулардың  мазмҧнына  тереңірек  ҥңілсек,  ерте  заманнан-ақ  жас  баланың  ақыл-ойын  дамытуда, 
қарапайым  ҧғымдарды  қалыптастыруда,  оның  ерекше  орын  алатындығын  айқын  кӛруге  болады. 
Бабаларымыздың даналық ойлары, мақал-мәтелдері мен нақыл сӛздері терең пайымдаулары балаларды 
тәрбиелеудің,  олардың  психологиялық  дҧрыс  дамуын  сондай-ақ,  білімнің  қажеттігін  насихаттауда  да 
кең орын алған. «Ескісіз жаңа болмайды, есепсіз дана болмайды», - деген мәтел осының дәлелі сияқты. 
Халық ойындарын – пән сабағында пайдалану оқушының алған білімін кҥнделікті ӛмірімен берік 
ҧштастыра  тҥсуге  қолайлы  мҥмкіндік  жасайды.  Сыныпта  берілген  білім  мен  тәрбие  сыныптан  тыс 
жҧмыстармен  тығыз  байланыста  бірлікте  болып,  бірін-бірі  толықтырып  отыруы  тиіс.  Халық 
ойындарын  пайдаланудың  дҧрыс  әдіс  –  тәсілін  тапқан  жерде,  ол  тәрбиенің  басқа  да  қҧралдары  мен 
астаса отырып, бҧл олқылықтың орынын толтырады. 
Баланың  оқуға  тартудағы  мҥмкіндігін,  оқуды  табысты  әрі  қолайлы  етуге  мән  берген  белгілі 
педагогтар; И. Гербард, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский және т.б. дәлелдеп тҧжырымдаған. 
Ҧлтық  ойындардың  ӛзіндік  психологиялық  ерекшеліктері  мен  орындалу  шарттары  жӛнінде 
Тӛтентайов  Б.,  Сағындықов  Е.,  Алдабергенов  Ә.,  Табылдиев  Э.,  Толбаев  Қ.,  Қазыбеков  М.,  т.б. 
еңбектерінде жан-жақты талдау жасаған. 
Кӛптеген  зерттеушілердің;  Ысмайлова  Ш.,  Әділманов  Р.,  Горошенко  В.П.  т.б.  ойынша 
оқушылардың  ойлау  қабілетін  дамытудың  неғҧрлым  тиімді  жолы  ол  халық  ойындарын  пән 
сабақтарында қолдануына кӛңіл бӛлген. 
Ҧлттық ойындардың пән сабақтарында тиімді пайдаланудың ҧжымшылдық рухты қалыптастыру 
қажеттілігіне: Кәрімова Б., Бидосов Ә.,Сағындықов Е., Баженов И.И, Қазыбеков М., Тӛтенаев Б. және 
т.б.  айтарлықтай  кӛңіл  бӛлген.  Оқушылардың  логикалық  ой-ӛрісін  ойын  арқылы  арттыруда  және 
оларды  пәнге  қызықтыру  мәселесін  Е.  Әбдіразах,  М.М.  Мҧханов,  С.  Халиев,  В.  Гоноболин,  Н. 
Дакимова,  А.Қ.  Жарықбаев  және  т.б.  айналысқан.  Мҧнда  оқушылардың  оқу  процесіндегі 
инициативациаясын,  шығармашылық  іскерлігін  арттыру  мақсатындағы  сыныптан  тыс  жҧмыстың 

5 
 
тҥрлерін жҥргізу қажеттілігі ҧсынады. С. Рахметова, А. Кӛшкінбаев, Б. Қҧлмағанбетова, К. Ақбаева, Ә. 
Тоқбергенов, К.У.Пахирдинова, А. Асқарбаева т.б педагог ғалымдар оқушының ынтасын, зейінін қалай 
арттыру қажет, оның әдістемелік әдіс-тәсілдерін қарастырады. 
Пәннен  сыныптан  тыс  жҧмыстарды  ӛткізудің  белгілі  әдіскер  маманы  Қ.  Қаңлыбаев 
оқушылардың оқуға, білімге деген ынтасы мен мҥмкіндіктерін толық пайдалану, оларды оқу ҥрдісінде 
ҥздіксіз  дамытып  отыру  және  сабақ  барысында  білімдерін  практикада  қолдану  дағдыларын 
қалыптастыру ҥшін ойын тҥрлерін қолданудың да кӛздейтінін кӛрсетеді. М.Н. Перова, Ә. Табылдиев, 
Ж. Қалбеков, Б. Қосболова, П.Б. Горшенко, Б. Асанов, Б. Тӛтенаев т.б. пәнінен сабақ ӛткізу кезінде ӛз 
бетінше жҧмыс ҧйымдастыруды және ӛткізуде тҧлғаның белсенділігінің қалыптасуы қарастырылады. 
Халық  ауыз  әдебиетінің  қағидасына  сҥйенетін  болсақ,  онда  қазақ  балаларын  жас  ерекшелігіне 
қарай: «бір жасқа дейінгі нәресте, бір жастан жетіге дейін сәби, сегізден он тӛртке дейін жас ӛспірім, 
он бестен жиырма беске дейін жігіт», - деп тӛрт топқа бӛлінеді. 
Қазақ халқының фольклорын ҧлттық ойындарын жинаушы этнограф Я. Диваев ӛзінің «Қырғыз 
(қазақ) балаларының ойыны» - деген еңбегінде оның бала тәрбиелеудегі ролін маңызын айта кетіп, сол 
кездегі қалыптасқан әдеп – ғҧрып жас ерекшелігіне қарай, балаларды негізінен ҥш топқа бӛледі: 
1. 1-жастан жетіге дейін нәресте; 
2. 7-жастан он беске дейін боз бала; 
3. 15-жастан отызға дейінгі жігіт. 
Осы  дәстҥрлі  қағиданың  негізіне  сҥйене  отырып  біздерде  ҧлт  ойындарын  бес  топқа  бӛліп 
қарастырдық: 
1)
 
Туылған бір жасқа дейінгі кезең – нәресте жас кезеңі; 
2)
 
1–ден 3–жасқа дейінгі кезең – бӛбектер жасы; 
3)
 
3–тен 7–ге дейінгі сәби жасынжағы баланың ҧлттық ойыны; 
4)
 
8–ден 11–жасқа дейінгі періште жасы; 
5)
 
12–жастан 16–жасқа дейінгі жас ӛспірім шақ. 
Бала ӛзінің қоршаған дҥние туралы алғашқы тҥсінікті ойын ҥстінде алады. Ол дҥние сырларын 
тҥйсініп аңғарады, тәжірбие жинайды. «Адам ата  – анадан туғанда есті болмады: Естіп, кӛріп, ҧстап, 
тартып,  ескіре  дҥниедегі  жақсы  жаманды,  таниды  дағы,  сондайдан  білгені,  кӛргені,  кӛп  болған  адам 
білімді болады » - деді ҧлы ақын Абай Қҧнанбаев. 
1)  Осыған  орай  бірінші  топқа  туылғаннан  бір  жасқа  дейінгі  нәрестені  тәрбиелеудегі  «бесік 
жыры» жырлары жатады. 
«Баланы  жастан»  -  дегендей  нәресте  дҥниеге  келгеннен  бастап  тәрбиеге  алынады.  «Бесік 
жырында» ең әуелі ырғағы бесіктің тербелісіне сәйкес келетін сабырлы екпінде айтылатын қоңыржай 
әуен  нәрестенің  сезім  мҥшелері  арқылы  оған  сҥйкімді,  сҥйсінерлік  әсер  етіп,  жан  -  жҥйесін 
жадыратады, яғни ҧнамды, ҧнасымды әсермен баланы жҧбатады. Екіншіден баланың келешегіне ҥміт 
артып,  тілек  айта  отырып  оны  жҧбатушы  ана  болашақтың  шамшырағымен  нҧр  сәулесінен  қуат 
алғандай әсерленеді. 
2) 1-ден 3 жасқа дейінгі кезең бӛбектер жасы.Бӛбектер жасындағы ойындарға келер болсақ. Бҧл 
кезең баланың тілі шығып, денесі нығайып ойнай бастау кезеңі. Бҧл бӛбектер жасында «саусақ санау» 
ойынын ойнатады. 
Қазақ халқында кең тараған саусақтың атаулары бар: бас бармақ, сҧқ саусақ, ортан саусақ аттары 
балалар  тілінде  ҧғымды  да  жеңіл  айтылуы  ҥшін  басқаша  айтылады: бас бармақ,  балалы  ҥйрек,  ортан 
терек, шылбыр шҥмек, кішкентай бӛбек. 
3) 3-тен 7 жастағы сәби жас кезеңіне арналған ҧлттық ойындар кӛп. 
Халық ӛмірін ой арманға меңзейтін шытырман оқиғалы ғажайып қиялы әңгімелер тіл дамыту, ой 
ӛрісін  кеңейту  мҥмкіншілігін  байыту,  тілінен  туған  жаңылтпаш,  жҧмбақ,  балалар  ертегілері,  балалар 
ойынын  ойын-сауық  жоралғыларын  туғызды.  Балалардың  тілін,  ақыл-ойын  дамытып,  денесін 
шынықтыратын ойындарды топтастыруымызға болады. 
Олар жаңылтпаштар, жҧмбақтар, ӛтірік ойын ӛлеңдері, ертегілер, ақтерек-кӛктерек, айгӛлек т.б. 
халық баланың тілін ширату ҥшін, оған сӛз ҥйретіп дҥниетанымын дамыту мақсатында жаңылтпаштар 
ойлап шығарған. 
Жаңылтпаштарды  халық  бала  психологиясы  мен  тілінде  болатын  мҥкістерге  шығарған.  Бала 
тілінде  кӛбінесе  «е»  дыбысы,  «и»  дыбысы,  «ш»  дыбысын  «с»  дыбысымен  шатастыру  байқалады. 
Әсіресе тілдің алдыңғы дірілмен айтылатын «р» дыбысын айту алғаш кӛптеген сәбилерге қиын сияқты 
болып  кӛрінеді.  Сондықтан  жаңылтпаштарды  кӛбінесе,  сол  «р»  дыбысы  мен  «л»  дыбысымен  қатар 
айтуға қҧрылған. 
4) 12-16 жас аралығындағы балалар ойыны. 

6 
 
Тапшы  кімнің  дауысы?  Ойын  алдында,  спорт  залында  ӛтеді.  Ойынға  кӛз  байлайтын  орамал 
керек.  Ойыншыларының  санына  шек  қойылмайды.  Ойын  басқарушы  бір  баланы  шеңбер  бойымен 
қатар шығып оның кӛзін байлайды.  
Ойын ережесі: осы кезде барлық ойыншылар хормен: 
Секір-секір деген кім, 
Білгіш болсаң таба қой, 
Тауып ал да ӛзің кеп, 
Сол орынға тҧра қой, 
Деп  ӛлеңдетіп  шеңберді  айнала  қозғалып  тҧрады.  Хор  айтылып  біткен  соң,  ойын  басқарушы 
белгіленген  оқушы  «секір-секір»  дейді.  Айтылып  болған  соң,  басқарушы  ортадағы  тҧрған  баланың 
кӛзін шешеді. Ол «секір» деп айтқан баланы іздеуге кіріседі. Тапса, айтқан бала ортаға шығып, ойын 
басқарушы  кӛзін  байлайды.  Егер  таба  алмаса  ӛзінің  кӛзін  қайта  байлайды.  Осылайша  ойын  жалғаса 
береді. 
Бҧл ойын балада есте сақтау қабілетін және дыбыстарды ажырата білу қабілетін ашады. 
Ҧлттық  ойындардың  психалогиалық-педагогикалық  мәніне  тоқталатын  болсақ  «Кедеймін  деп 
қысылма, ӛнерің болса бойыңда»,  «Ӛнерлінің  ӛрісі  кең»  деген  халық  даналықтары ӛте  дәл  айтылған. 
Бҥгінгі қазақ жастары қандай ӛнерді таңдап алып,соған деген мҥмкіншілігі мол. Спортта ӛнер ретінде 
қарастырылады.  Бірі-кҥштің  толысуына  әсер  етсе,  екіншісі  жылдамдықты,  ҥшіншісі-тапқырлықты, 
тӛртіншісі-адами қасиеттерді қалыптастырады. 
Қазақ  халқының  әдет  ғҧрыптары  негізінде  дамыған  алуан  тҥрлі  ҧлттық  ойындары  кӛшпелі 
ӛмірге,  дала  табиғатына  сай  дами  береді.  Әр  тҥрлі  ӛнер  белгілі  бір  жҥйеленген  ортада  кӛріне 
алатындықтан, халық ойындары болғаны да даусыз. 
Қазақтың  ҧлттық  қимыл  –  қозғалыс  ойындарын  баланың  жеке  басын  тәрбиелеудің,  олардың 
адамгершілік қасиеттерін, адалдығын, шыншылдығын, ҧстамдылығын, тәртіптілігін, жолдастық сезімін 
дамытудың  бағалы  қҧралы  ретінде  пайдалана  аламыз.  Әр  тҥрлі  дене  тәрбиесі  жаттығулардың  ішінде 
ойынның  арттықшылығы,  оның  ерекше  тартымдылығынан  балалардың  кҥшін  жҧмылдыратын, 
қуанышпен  қанағат  сезіміне  бӛлейтін  әсерлігінен,  ірі  бҧлшықеттерінің  (жҥгіру,  секіру,  лақтыру) 
айтарлықтай  бӛлігінің  жҧмысына  кӛмектесетін  қозғыштық  қызметін,  қимылдың  қарқынымен  кҥш-
қуатын  балалардың  ӛздерінің  реттей  білу  мҥмкіншілігінен,  жеке  бастаманың  және  батылдық,  тәртіп, 
тапқырлық т.б. психологиалық қасиеттерді дамытуынан деуге болады. 
Қимыл  қозғалыс  ойындары  тірек  -  қимыл  аппараттарына  дамыту  және  жетілдіру  жолымен 
ағзаны кҥшейтуге кӛмектеседі.  
Сонымен,  ҧлттық  ойындар  балаларды  әдептілікке,  ҧқыптылыққа,  тәртіптікке,  әрекетті 
жинақтауға  және  жоспарлауға  ҥйретеді.  Терең  ойды  талап  ететін  ойындарға  дойбы,  тоғызқҧмалақты 
жатқызамыз.  Қызығына  ешбір  тоймайтын  халықтың  даналығы  қалдырған  ойындардың  бірі  болып 
табылады.