Халқымыздың өткен замандардағы тарихын, рухани тыныс-тіршілігін танып-білуде көркем сөз шеберлерінің қалдырған әдеби

XX ғасырдың басында өмір сүрген Сыр бойы, Қаратау өңірі ақындарында өлеңмен айтысып ақындық өнер жарыстырумен қатар қысқа түрде сөз қағысу, өлеңмен әзіл айту дәстүрі де болған. Осындай дәстүрдің бір көрінісін Құлыншақтың Майлықожамен әзілді сөз қағысуынан көруге болады.

Құлыншақ ақын Майлықожаға:

Майлы, Майлы десе де май болмадың,

Жұрттан алып жегенмен бай болмадың,

-дегенде, Майлықожа:

Сен Құлыншақ болғалы талай болды,

Иә құлын, иә жабағы, тай болмадың,-

деп іліп ала жөнелген екен. Ақындардың бұл өлеңмен қағысуы, кейде аздаған өзгерістермен, ел ішіне кең тарап белгілі болған. Бұл қағысудан екі ақынның да суырып салғыштығымен қатар тапқырлық қасиеттерін де көреміз.

Құлыншақ ақынның Майлықожамен сөз қағысуының бірі мынандай оқиғамен байланыстырыла айтылады: "Шымкенттегі ояз ордасында істейтін Кенесарының кенже баласы Ақымет төренің алдында Құлыншақ пен Майлықожа кездескенде, Ақымет тұрып "Екеуіңіз бір-бір ауыз өлеңмен сөз сынасыңыздаршы" депті. Сонда Құлыншақ:

Қожаның бөлек болған ауылы жоқ,

Қазаққа қоңсы болып өмірі өткен,

-дей бергенде, Майлықожа оның сөзінің аяғын аяқтатпай:

Ей, Құлыншақ,

Арғы атамды сұрасаң,

Үрістем, Дастан,

Бергі атамды сұрасаң,

Ақ пайғамбар, Әлі Атыстан,

Сен қазақ қожаға қоңсы емес пе ең әуел бастан?!

деп тоқтатып кеткен екен" дейді Ә.Оспанұлы [14.55]. Біздің ойымызша, бұл сөз қағысудың соңғы жағы, жалғасы бар болуы мүмкін. Бұндай сөзден кейін Құлыншақ ақынның сөзден тосылып қалуы бізге мүмкін еместей сезіледі.

Осындай өлеңмен сөз қағысуының бірі мынадай болып келеді. Құлыншақ ақын мен Майлықожа кейінірек тағы бір кездескенде Құлыншақ өзі бір өлеңнің басын бастайтынын, аяғын ойланбай жалғастыруын Майлықожаға айтады да:

Қаратаудың басынан көш келеді,

Дәулет пенен перзенттің кештігі жоқ, Біреуге ерте, біреуге кеш келеді,-

деп өлеңінің соңын жалғастырып тоқтаған екен. "Бұны Құлыншақ "бұлай емес еді ғой":

Ажал тағдыр ешкіммен ақылдаспас,

Біреуге ерте, біреуге кеш келеді,

-деп қорытындылапты. Сонда Майлықожа "жөн екен" депті" [14.55].

Осы сияқты бір-бірінің ақындық өнерлерін сынау мақсатында ақындар бас қосқан кездерде өлеңнің басын бірі шығарып, екіншісі ортасын, келесісі өлеңнің соңын шығаратын дәстүр болған.

Ақындар өлеңнің мағынасын сақтай отырып, кідірмей ұйқастыра отырып жалғасын табуы тапқыр импровизаторлықты керек ететіндігі белгілі.

1991 жылы шыққан «Өсиетім» деген атпен шыққан жинақта «Алты ақын мен Ұлбике» деген атпен жарияланған шығармада Оңтүстік, Сыр бойы ақындары шығармашылығында жиі кездесетін бір ақындық дәстүр көрініс тапқан. Бір құбылысқа арнап бірнеше ақынның өнер жарыстыра өздері табан астында суырып салып өлең шығаруы ақындық сынасудың бір жолы сияқты болған құбылыс.

Алты ақын - Құлыншақ, Мәделі, Майлықожа, Бұдабай, Жанкел, Күдері ақындар Ташкент, Шыршық жақтан келе жатып Мұсабай деген бай датқаның үйіне түседі. Бай да, оның бәйбішесі де үйінде жоқ болып шығады да, датқаның келіні қонақтарға ас даярлау қамына кіріседі. Келін тамақтың қамымен қамыр илеп отырып, байқаусызда жел жіберіп қояды да, ұялғанынан әміркен мәсісін шиқылдата береді. Бұл жайтты байқаған ақындар"әрқайсысы өзінше сол құбылысты әзілмен өлеңге қосады.

Жолға аттанып кеткен ақын қонақтардың соңынан қайтаруға, болмаса тіл қатысып қалуға қуа келген Ұлбике ақын мен Мәделі сөзбен шарпыса, болған оқиғаға байланысты айтылған әзілді жалғастыра, сабақтастыра ақындық өнер жарысына түседі. Бұндай айтыс түрін де қазақ ақындар айтысының тағы бір қырын аша түсетін сөз үлгісі ретінде қарастыруға болады.

Құлыншақтың ақындық өнері, ақындық өнерді бағалауы мен құрмет тұтуы оның Бұдабай ақынға өлеңмен сәлем беруі мен Бұдабай ақынның Құлыншаққа өлеңмен берген жауабынан да айқын көрініс тапқан деуге болады.

Сыр өңіріне белгілі Әйеке болыс дұшпандарының қолынан мерт болғанда қартайыңқыраған Бұдабай оның өліміне жоқтау шығарып, оны қыздарына айтқызғаны әдебиет тарихынан белгілі. Құлыншақ та осы оқиғаға байланысты елге, оның туыстарына көңіл айта келіп, қайтар сапарында Бұдабайға сәлем беруге барады.

Сонда Құлыншақ ақын Бұдабайдың ақындық өнерін:

Озып бәйге алған ең,

Жарыстарда сен талай.

Өрт едің қаулаған,

Өлең едің заулаған.

Аузыңмен құс тістеген,

Қыран ең ілмей түспеген.

Көндіруші едің талайды,

Өлеңдете күшпенен.

Мерген едің жасындай,

Оғың жерге түспеген.

Кәрілік шіркін, бұл күнде,

Өз айтқанын істеген,-

Ең озығы Құлыншақ,

Өлең десе ұрыншақ.

Шу асауды тоқтатқан,

Бұғалықты бұрын сап,

Айып бізге болмай ма

Сөзден тайып тығылсақ?-

деп өлеңмен жауап беруді жөн санағанын айтады. Осыдан кейін өсиет мәнді сөздері мен ер, ел амандығын тілек еткен Бұдабай ақын Құлыншаққа ақ жол батасын бере:

Жолың болсын қайтсаң,

Сәлем де Қаратау еліне.

Ажал, шіркін келмейді,

Көзіңе сенің көріне.

Жөнеп бір кетсең бір күні,

Қияметтің өріне,

Дұғаңды бізге арнай жүр,

«Кетті -деп, - барар жеріне ,

-деп жырмен сөзін аяқтаған екен.

Құлыншақ пен Бұдабай ақындардың бұл 72 жолдан тұратын сәлемдесу, жауап түріндегі айтысын Ә.Оспанұлы Е. Өмірбековтің тұңғыш рет "Шежірелі өлке" деген еңбегінен алып «Шымкент келбеті» газетінде жариялады [16.19].

Бұл да Құлыншақ ақынның ақындық өнерін танып-білудегі маңызды шығармаларының бірі болып саналады.

XIX ғасырдағы Оңтүстік ақындарында хат жазысып бір-бірімен шығармашылық жақтан байланысты болу, хатпен айтысу дәстүрі де болған. Бұған көптеп мысалдар келтіруге болады. Бұндай құбылыс Құлыншақ ақынның шығармашылығында көрініс тапқан. Соның бірі ақынның Молда Мұсаға (Мұсабек Байзақовқа) жазған хаты. Ақын бұл хатында Молда Мұсаның амандық-саулық жайын сұрай келе ақындық өнерін, білімін құрметтей отырып бұдан бұрын жазған хатына жауап ала алмағанын айта келіп:

Мұсабек өзің ақын, өзің молда,

Мұсабек өлеңщі деп болдым ойда.

Мен де бір дуанамын елді кезген,

Сендегі үміткермін шырын сөзден.

Көр боп өскен ағаңа көрсетіп қой

Ақынның бұл өлең хатынан оның үнемі өзінің білімін жетілдіру жолында ізденісте болғандығы аңғарылады. Құлыншақтың осындай ізденіетегі ой-мақсаты Шәді төремен өлеңмен жазысқан хаттарында да айқын байқалады.

Құлыншақ Шәді төреге:

"Төреден ақын Шәді шығыпты" деп ,

Мақтап жүр сыртыңыздан жұрттың бәрі,-

деп сәлем жолдай келіп, оның Қазан қаласында баспадан шыққан "Сияр Шәріп " қиссасын сұрайды.

Шәді сонда інілік ізгі ниетпен ақын сұрауын қабыл алып:

Жақында ^иОрқа - Күлше" тағы шықпақ,

Келген соң тағы келіп аласың да, -

Ақындық бұл да бір қасиет қой,

Осындайөлең жүрсе арасында...-

деп жауап хатын аяқтайды.