ІІ БӨЛІМ. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу дәуірі 1900-1904 жж.)
Осының нәтижесінде халық ауыз
әдебиетінің көркем де көрнекті үлгі-
лерінен, қазақ әдебиетінің көрнекті
өкілдерінен, әсіресе, Абай, Ыбырай
шығармасынан бас тартқан кез дері
де аз емес. «Шолпан», «Таң», «Те-
мір қазық» журналдары мен «Ақ жол»
газетінің төңірегіне топтасқан ақын-
жазушылардың бәрі дерлік «ұлт шыл-
дар» саналып, олардың «әдеби мұ-
раны жариялаудағы мақсаты хан дық,
байшылдық дәуірді насихаттау»,
«Абай – ұлтшылдық әдебиеттің ба-
сы» деген қате ұғымдар орын алды,
көп мәселені орынсыз насырға шап-
тырып отырды.
Мәдени-әдеби мұраны игеру
мен пайдалануда «әр ұлтта екі түр-
лі мәдениеттің элементтері болады»
деген лениндік қағида қатты дә-
ріптелді. Соның салдарынан Алаш
зиялыларына қарсы күрес ұраны,
әдеби-теориялық білімді меңгеру са-
ласындағы тәжірибесіздік, идеоло-
гия майданындағы толып жатқан ай-
тыстардың ықпалынан әдеби-та рихи
зерттеуге тежеу саларлық кейбір ма-
қалалар да жазылып қалды. С. Мұ-
қанов өзінің «Қара тақтаға жазы-
лып жүрмеңдер, шешендер» және
кейіндеу жазған «Әркім өзінше ой-
лайды» атты мақалаларында артық
сілтеп, кем өлшегендері жоқ емес,
пролеткультшылдық ой-толғамдары
айқын байқалады.
Алайда 1920 жылдардың алғаш-
қы жартысында жалпы әдебиет, оның
қоғамдық рөлі, әдеби мұра туралы
пікір білдірген мақалалар дың бәрі
дерлік нигилизмге, тұр пайы социо-
логизмге толы болды десек қате бо-
лар еді. «Ұлтшыл әде биетшілерге»
қарсы күрестің әсе рінен Абай шы-
ғармашылығы жө нін де сыңаржақ
пі кір айтқанымен С. Мұқанов фоль-
клорлық мұра туралы біршама дұрыс
көзқараста болды. «Қазақ әдебиеті
һәм Ыбырай» атты мақаласында ес-
кі әдеби мұраның иесі үстем тап
емес, еңбекші халық мұңын жырла-
ған ақын, жыршылар болғанын дә-
лелдейді. «Қазақ әдебиетін төменгі
сатыда деп далаға тастауға болмай-
ды. Мәдениетті елдер бірте-бірте
өнерленген. Ендеше қазақтың алдағы
аз жылда мәдениетті болуына сөз
жоқ. Ол күнді күтіп отырмай қазақ
әдебиетін тексерудің негізін қазір
сала беру керек....Әдебиет екі түрлі
ғой, біреуі – ауыз әдебиеті, біреуі –
жазба әдебиеті. Қазақ жазба әдебиеті
әлі жан-жақты толық өркендеп
болған жоқ. Ал ауыз әдебиеті бізде
бай, әдемі деуге болады» деген пі-
кірінің өзі зерттеушілік ойдың өре-
сін сездіреді. Сонымен қатар, ауыз
әдебиетінің халықтың тұрмыс-тір ші-
лігі, әлеуметтік өміріне тығыз бай-
ланыстылығына тоқтала келіп, ав-
тор халық әдебиетінің ең көрнекті
өкілдері деп Шөже, Орынбай, Шал,
Біржан, Ақан, Ыбырай, т.б. ақын-
жыр шылардың өнерпаздығына кө ңіл
аударады. Олардың шығармаларын
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У