ПРОТОНДЫ - АПРОТОНДЫ ЕРІТКІШТЕР ҚОСПАСЫНДАҒЫ ПОЛИМЕР-ТҰЗ

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 61
 
   Алынған  дифрактограммалар  нҽтижесінде,  бастапқы  құрам  бҿліктер  мен 
молекулалық  комплекстердің  қарқындылық  (

)  жиынтығын  ҿлшеу  арқылы  полимер-тұз 
жүйесінің  құрылымдық  диаграммасы  құрылды  (1-сурет).  Мұндағы 

  бұл  фазалар 
құрамының  ҿзгеруі. 

  кҿрсеткішін  дифрактограмма  негізінде  бастапқы  құрам  бҿліктер 
мен  молекулалық  комплекстердің  кристалдық  жолақтарының    қарқындылығын  ҿлшеу 
арқылы аламыз. 
Этанол-ацетонитрил  аралас  еріткіштерінің  50:50  қатынасында  алынған  ПЭГ 
(ММ=15000)

(NaBPh
4
) жүйесінің құрылымдық диаграммасы 1-суретте берілген.  
 
 
1 – сурет. Этанол-ацетонитрил аралас еріткішінің 50:50 қатынасында алынған ПЭГ 
(ММ=15000)- (NaBPh
4
) жүйесінің құрылымдық диаграммасы 
1 – қисық  (NaBPh
4
) рефлексі, 2 – қисық ПЭГ-тің рефлексі, 3,4,5 

 қисықтар 
молекулалық комплекстердің рефлекстері 
 
Суреттен кҿрініп тұрғандай тұз рефлекстерінің қарқындылығы, оның жүйедегі үлесі 
азайған  сайын  тҿмендейді.  Ал  полимердің  кҿрсеткіші  оған  керісінше  екенін  кҿруге 
болады. 
Суреттегі  1,2  қисық  тұз  бен  полимердің  қарқындылығын  сипаттайтын  қисықтар. 
Суреттегі  3–қисық  9:1  қатынасынан  басталып  8:1  ара  қатынасында  максимум  деңгейге 
жетіп  7:1  ара  қатынасында  тҿмендеп  аяқталады.  Бұл  осы  жүйеде  түзілген  молекулалық 
комплекстің  құрамын  айқындайды.  Сонымен  қатар  8:1  ара  қатынасында  түзілген 
молекулалық  комплекс  күй  диаграммасындағы  ликвидус  қисығының  иілу  нүктесін,  яғни 
перитектикалық нүктені (Р
1
) анықтап тұр. 
Ары  қарай  суреттегі  4–қисық  6:1  қатынасынан  басталып  3:1  ара  қатынасында 
аяқталады.  5:1  ара  қатынасында  максимум  деңгейге  жетіп,  3:1  қатынасында  тҿмендейді.  
Бұл нүкте екінші перитектиканы (Р
2
) сипаттайды.  
5-қисық  3:1  ара  қатынасынан  басталып  1:1  қатынасында  аяқталып  тұр.  Қисық  2:1 
қатынаста  максимум  деңгейге  жетіп,  1:1  қатынасында  тҿмендейді.  Сонымен  қатар  2:1 
қатынасында  түзілген  молекулалық  комплекс  күй  диаграммасындағы  ликвидус 
қисығының максимум мҽнін, яғни дистектика нүктесін (М) сипаттап тұр. 
    Құрамдары  анықталған  молекулалық  комплекстер  тҿмендегідей:  2:1  құрамы   
d=9,6; 7;  4,6; 14 Å; жҽне 5:1 құрамы d=11,84;  7,7; 5,5; 3,94; 3,75; 4,6; 14 Å, 8:1  құрамы 
11,84; 7;    4,6;14 Å  жазықтық аралық қашықтықтармен сипатталады. 

62 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
Тҽжірибе  нҽтижелерінің  мҽліметтеріне  сүйенсек,    ПЭГ  (ММ=15000)  –  (NaBPh
4
)   
жүйесінің  1:1–  10:1  құрамында,  еріткіштердің  50:50  кҿлемдік  қатынасында  үш  комплекс 
түзілетінін кҿрсетеді.  
Бұрынғы 
зерттеулерде 
протонды 
еріткіште, 
яғни 
этил 
спиртіндегі 
комплекстүзілудегі ерекшеліктер тҿмендегідей сипат берген.  
 
2-кесте. Этил спиртіндегі полимер-тұз арасында түзілген комплекстердің  
құрылымдық сипаты. 
 
№ 
Құрамы  
d ,Å
 
 
1 
2:1 
9 кристалдық 
түзу 
Жоғары 
қарқындылық-
пен 
Орташа 
қарқындылық-
пен 
Тҿмен 
қарқындылық- 
пен 
2 
3 
4 
2 
7:1 
13 кристалдық 
түзу 
 
4 
  
4 
 
5 
 
Деректерге  сүйенсек  2:1  жҽне  7:1  құрамдарында  комплекс  түзілген.  Яғни  таза 
этанолда  екі молекулалық комплекстің түзілгенін айқындайды. 2:1 құрамы  9 кристалдық 
түзулермен сипатталып тұр. Оның жоғары қарқындылық кҿрсетіп тұрғаны екеу, орташасы 
үшеу жҽне ең тҿмен қарқындылықпен тҿрт сызық табылған. 
Ал  түзілген  комплекстердің  дистектика,  перитектика  жҽне  эвтектика  нүклері  2-
кестеде  келтірілген.  Алынған  жүйенің  фазалық  сипатын  беретін  бұл  нүктелер  мынандай 
құрамдарға сҽйкес келеді: 2:1 жҽне 1:2 (М) дистектика нүктелері, балқу температуралары 
472-535К,  7:1  құрамы  перитектика  нүктесі  (Р),  балқу  температурасы  410К,  ал  эвтектика 
нүктесі  (Е)  25:1  құрамына  сҽйкес  келеді.  Ол  нүктенің  балқу  температурасы  325К 
температураға тең. 
Қорыта  келгенде,  зерттеу  нҽтижелері  жоғарыда  айтылған  еріткіштердің 
қоспасындағы    комплекс  түзілуде  құрылымдық  ерекшеліктерінде  басқа  қатынастарға 
қарағанда ҿзіне тҽн ерекшеліктер бар деп тұжырымдауға болатынын кҿрсетеді. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Johansson  A.,  Lauenstein  A.,  Tegenfeldt  J.  The  research  conductivity  of  solid  polymer 
electrolyte // J. Phys. Chem. 1995. V. 99.№ 16. P. 6163

6166. 
2.
 
Торебеков  О.Т.,  Жұмаділов  Т.Қ.,  Бектұров  Е.Ә.  Полиэтиленгликоль  мен    натрий 
тҿртфенилбораты  жүйелерінің  фазалық  жҽне  құрылымтүзілуіне  апротонды  еріткіш 
ацетонитрилдің ҽсері // Вестник КазНУ, сер. хим., 2006г. №2(42) с.49 – 52 
3.Сапарбекова  И.С.,  Садыкова  Г.Т.,  Бутин  Б.М.,  Джумадилов  Т.  К.,  Бектуров  Е.А. 
Влияние  молекулярной  массы  полиэтиленгликоля  на  структурообразование  его 
комплексов  с  тетрафенилборатом  натрия  в  среде  этилового  спирта  //  Вестник  КазНУ. 
2004. № 2. С. 45 

 48. 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Оптикалық  микроскопия  ҽдісімен  жҽне  рентген  мҽліметтерімен    алынған 
поиэтиленгликоль 
мен 
натрийтетрафенилбораты 
арасындағы 
молекулалық 
комплекстердің құрылым түзуі зерттелген. 
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 63
 
РЕЗЮМЕ 
Методом 
оптической 
микроскопии 
изучены 
температура 
плавления 
и 
структурообразование  системы  полиэтиленгликоль  (ПЭГ)  –  тетрафенилборат  натрия 
(NaBPh
4
) в смешанных растворителях. 
 
 
 
ҼОК  664.165.+541                                                  
КӘДІМГІ КАРТОП ӚСІМДІГІНІҢ ЖЕМІСІНІҢ ЖӘНЕ ВЕГЕТАТИВТІ 
БӚЛІГІНІҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ 
 
Нурбекова М.А.- х.ғ.к., оқытушы,  Еркін Р.- 4курс студенті,  
(Алматы қ., ҚазмемқызПУ)  
 
Картоп картофель (немісше Kartoffel), түйнекті алқа, ақтүйнек — алқа тұқымдасына 
жататын кҿп жылдық дақыл. 150-ге жуық түрі белгілі. 
Отаны – Оңтүстік жҽне Орталық Американың таулы аудандары. 
Бір жылдық дақылдық негізінен, 2 жақын түрге бҿлінеді. Анд картобы (andіgenum) 
Колумбия,  Эквадор,  Перу,  Боливия  жҽне  Аргентинада  ҿседі.  Чили  (Еуропа)  Картобы 
(tuberosum)  климаты  қолайлы  елдерде  ҿседі.  Қазақстанға Еуропадан ҽкелінген, 
республиканың  барлық  аймақтарында  ҿсіріледі.Жарықсүйгіш,  ылғалсүйгіш  (ҽсіресе, 
гүлдеу жҽне түйнектүзілу кезінде), суыққа тҿзімді дақыл. 
Биіктігі 40 – 80 см, кейде 150 см-ге дейін жетеді. Бір түпте 3 – 6 сабақ болады. Гүлі 
ақ, қызғылт не кҿкшіл күлгін түсті. Жемісі екі ұялы, кҿп тұқымды. Жер астындағы ҿркен 
сабағының  ұшы  түйнекке  айналады.  Топырақ  температурасы  5  –  8°С-та  түйнек  бүршік 
жара бастайды, түйнектің түзілуіне ең қолайлы темп-ра 10 – 13°С, 20°С-та түйнек түзілу 
процесі тоқтайды. Ал –1 – 2°С суықта жас ҿскіндері үсіп кетеді. Вегетациялық кезеңі 70 – 
120 тҽулік. Тұқымынан жҽне түйнектен кҿбейеді. К. түйнегінде 23,7% құрғақ зат болады, 
оның ішінде: 17,5% крахмал, 0,5% қант, 1 – 2% белок, 1%-ке жуық минералды тұздар, С, 
В1,  В2,  В6,  РР,  К  витаминдері  бар.  Қазақстанда  картоптың  20-дан  астам  сорттары 
аудандастырылған  (оның  ішінде  10-ы  жергілікті  селекциядан  шыққан),  1  га-дан  орта 
есеппен 100 – 200 ц ҿнім түседі. К. тағам, мал азығы жҽне ҿнеркҽсіпте тех. шикізат ретінде 
пайдаланылады. 
Зиянкестері: картоп түн кҿбелегі, колорадо қоңызы, тағы басқа. 
Картоптың таралуы 
Оңтүстік  Америкадан Еуропаға 1565 жылы  ҽкелінген.  Ең  алғаш  Франция 
ханшайымы Мария-Антуанетта картопты насихаттау үшін оның гүлін шанына қыстырған 
екен.  Бұл  сҽндік  король  сарайы  қызметкерлерінің  барлығына  лезде  мода  болып,  кеңінен 
тараған. Осыдан кейін Францияда картоп ҿсіру қолға алынады. Тіпті король ХVІ Людовик 
картопты  кеңірек  наихаттау  мақсатында  қала  маңындағы  ҿз  бақшасына  тек  қана  картоп 
отырғызып, оны күзетуді бұйырды. Бір қызығы: картоп ұрлаушыларды тек қана айыптап, 
«ұрыларды  ұстамауға»  міндеттейді.  Бұл  ҽрекет  картоптың  сол  елде  кең  таралуына 
қолайлы  жағдай  туғызған.  Картоптың  отаны  Чили  болып  саналады.  1560  жылдары 
Испанияға ҽкелінген картоп кейін Еуропа мен Азияға таралады. Ал Ресейге ол І Пертдің 
ұсынуы бойынша 1765 жылы ҽкелінген. Қазіргі заманда дүние жүзінің бырлық елдерінде 
егіледі. 
Картоп –  алқа (Solanum) туысына  жататын кҿпжылдық шҿптесін  ҿсімдік.  Сабағы 
жуан,  тікенексіз.  Сабағының  кҿп  бҿлігі  топырақ  астында  болады.  Ұзын  мұртшалар 
шығарады (ұзындығы 15-20, кейбір түрлерінде 40-50 см). Жапырағы қою жасыл, сабақта 
кезектесіп  орналасады.  Гүлі  ақ,  күлгін  түсті,  сабақ  басында  шоғырланған  болады,  гүлі  5 
күлтелі.  Отаны  – Оңтүстік  Америка,  күні  бүгінге  дейін  осы  аймақта  табиғи  жағдайда 
ҿсетін жабайы картоп түрлерін кездестіруге болады. 

64 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
Картопты  вегетативтік  тҽсілмен,  картоптың  түйіндері  арқылы  кҿбейтеді.  Картопты 
бірнеше  бҿліктерге  бҿліп,  5-10  см  тереңдікке егеді.  Егілген  түйіндер  ҿну  үшін,  15-20  °C 
температурада  ұстау  қажет.  Ал  сабағының  ҿсуіне,  жапырақтардың  ҿсіп  шығуы  мен 
гүлдеуі  үшін  16-22  °C  температура  жеткілікті.  Картоп  гүлдеу  кезінде  жҽне  түйін  салу 
кезінде  суды  кҿп  мҿлшерде  қажет  етеді.  Дегенмен,  судың  шамадан  артық  болуы  да 
картопқа  зиян.  Картоптан  кҿп  ҿнім  алу  үшін,  сабағын  топыраққа  кҿміп  2-3  рет  түптеу 
қажет. Картоптың жер бетіне ҿсіп шығуы үшін жҽне гүлдеу, түйін салу уақытында ҿте кҿп 
тыңайтқыш  пайдаланылады.  Мысалы,  1  гектар  жерден  ҿсіп  шыққан  200-250  ц  картопқа 
100-175  кг  азот,  40-50  кг  фосфор  жҽне  140-230  кг  калий  жұмсалады.  Сонымен  қатар 
қопсыту  жұмыстарын  жиі  жүргізу  керек.  Түйнекті  алқаның  түйнектерін  күзде  қазып, 
жинап алады. Химиялық құрамы: Картоптың түйнегінде 10-28% крахмал, 15% май, 1,3% 
белок, A, B1, B2, C, PP, K1, Д витаминдері, натрий, калий, кальций, хлор, күкірт тұздары, 
микроэлементтерден 
мыс, 
қобальт, 
йод 
болады. 
Крахмал ҿндірісінде 
қолданылады.Бҽрімізге  белгілі,  картопты  кҿптеген  елдерде «екінші  нан» деп  атайды. 
Ҿйткені,  ҿзінің  құнарлығымен  жҽне  дҽмімен  үлкен  орын  алатын  картоп  барлық  елдер 
дастарханындағы тағам құрамында болады. Картоптан кҿп мҿлшерде крахмал алынады. 
 Картоптың  ауылшаруашылығы  саласындағы  маңызды  орнын  ескере  отырып 
аталмыш ҿсімдіктің химиялық құрамын зерттедік. 
  Картоп  ҿсімдігінің  де  құрамының  элементтік  анализі  Аграрлық  университеттің  қазақ-
жапон орталыңындыңы электронды микроскоппен жасалды.  
Зерттеу  нҽтижелері  бойынша  картоп  ҿсімдігінің  жемісіне,  жапырағына  сабағына 
элементтік  анализ  жасалды.  Ҿсімдік  Алматы  облысы  12  -  декабрь  елді  мекенінен  қазып 
алынды. 
 
 
 
 
1-сурет. Картоп ҿсімдігінің жемісінің элементтік құрамы. 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 65
 
Картоп  ҿсімдігінің  құрамында    топинамбурмен  салыстырғанда  аздап  ҿзгешеліктер 
байқалады.  Топинамбурда  бор  кҿп  мҿлшерде  болған  болса,  мұнда  кҿміртек  элементі  ең 
кҿп мҿлшерде екенін кҿреміз. Салыстыру мақсатында картоптың жапырағы мен сабағына 
да  анализ  жасалды.  Тҿмендегі  13-14  суреттен  аталмыш  жерүстілік  бҿлігінің  элементтік 
құрамын кҿре аламыз. 
 
 
 
2-сурет. Картоптың жапырағының элементтік құрамы. 
 
 
 
 
 
3-сурет. Картоп сабағының құрамына элементтік анализ 
Берілген  мҽліметтерге  сүйенсек  картоп  ҿсімдігінің  химиялық  құрамы  мынандай 
еэлементтерден тұрады жҽне мҿлшерҽ сҽйкесінше: кҿміртек 0,14 пайыз, оттек 0,48 пайыз, 
магний, алюминий, кремний 17-20 пайыз жҽне темірмен кальций 0,33-0,40 пайыз. 
Сонымен қатар аталған зертханада, электронды микроскопта картоп жемісі, сабағы, 
жапырағының микрфотолары түсірілді. 
Тҿмендегі 3-4-5 суреттерден микроқұрылымды байқай аламыз. 

66 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
 
А) 
 
Б) 
 
В) 
 
4- сурет. Картоп ҿсімдігінің микросуреттері. 
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 67
 
А- жемісі 
Б- жапырағы 
В-сабағы 
ҼДЕБИЕТТЕР  
1. Құлжабаева Г.Ҽ.;«Ҿсімдіктер ҽлемі» оқу-ҽдістемелік кешені, Кҿкҿністер: Дидактикалық 
материал.- Алматы, 2011. - 16 б, ISBN 978-601-7237-33-2 
2. ―Қазақ Энциклопедиясы‖, IV-том 
3. Лыков А.М., Коротко А. А., Громокова Т. Г. «Земледение с почвоведеним» 23-56 б.б. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  қарапайым  картоп  ҿсімдігінің  химиялық  құрамының  зерттеу  нҽтижелері 
берілген.  картоптың  жерасты  жҽне  жерүсті  бҿліктері  электронды  микроскоп  арқылы 
зерттелді. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  приведены  данные  химического  состава  картофеля.    Данные  получены  с 
помощью электронной микроскопии.  
 
 
 
ҼОЖ 547.823.241.07+631.547 
1-ЭИНИЛ-1-АМИНОЦИКЛОГЕКСАН ЖӘНЕ ОНЫҢ КЕЙБІР 
МОДИФИЦИРЛЕНГЕН ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ СИНТЕЗІ 
 
Нургожаева А.М. – магистрант, Джиембаев Б.Ж. – х.ғ.д., профессор, Барамысова Г.Т. – 
х.ғ.д., профессор*, Тилеген Б. ** 
(Алматы қ, ҚазмемқызПУ*, 
Алматы қ,   АҚ «А.Б. Бектуров атындағы химия ғылымдары институты»**) 
 
Циклогексан  қатарындағы  ҿндірістік  алициклді  аминдердің  синтезі  жҽне  олардың 
қасиеттерін түсіндіру  тҿңірегіндегі зерттеулер нейтротропты, қабынуға қарсы, мукалитті 
белсенділікке  ие  болатын  олардың  жаңа  қосылыстарын    іздеудің  перспективтілігін 
кҿрсетті  /1,2/. 
Фосфорилденген  ацетиленді  аминдер  толық  зерттелінбеген.  Осы  жоспарға  сҽйкес 
жаңа  фосфорилденген  ацетиленді  аминдердің  қасиетін  білу  мен  синтезінің  тиімді  ҽдісін 
жасау  қажет.  Циклогександы,  гетеротұйықты  кетондар  жҽне  олардың  туындыларының 
ҽртүрлі  реакциялық  қабілеттіліктері  мен  оларды  түрлендіруді  зерттеу  жұмыстары  «Ҽ.Б. 
Бектұров атындағы Химия ғылымдары институты» АҚ синтетикалық жҽне табиғи дҽрілік 
заттар химиясы зертханасында жүргізіліп, кҿптеген жаңа қосылыстар алынды.  
Алифатты  жҽне  алициклды  қатардағы  фосфорилденген  ацетиленді  аминдерді 
синтездеу  жҽне  қасиеттерін  зерттеу  нҽтижесінде,  олардың  арасынан  биологиялық 
белсенділікке ие заттар анықтады. Фосфорилденген аминдердің кҿптеген кластары ішінен 
практикалық маңызды қасиетке ие бірқатар заттар табылды. 
Жаңа  полифункцияналды  фосфорорганикалық  қосылыстарын  алу  мақсатында  1-
этинил-1-аминоциклогексанның  диалкилфосфит  арасындағы  реакция  Тодда-  Атертона 
реакция жағдайында жасалды. 
 

68 
Вестник Казахского государственного женского педагогического университета №1(40), 2012 
   
NH
2
C
HC
NH
C
HC
+
HP(OR)
2
O
CCl
4
, (C
2
H
5
)
3
N
-CHCl
3
, -(C
2
H
5
)
3
N HCl
P(OR)
2
O
 11 -R= CH
3
,  
12 -R= C
2
H
5
,  
13 -R= C
3
H
7
,  
14 -R= C
4
H
9
,  
15 -R= CH
2
CH
2
Cl
1
2-10
11-19
 16 - R
17 - R
OCH
2
CH
CH
2
OCH
2
C
CH
18 - R =
19- R = N(CH
3
)
2
N
                                                                                              
Бұл  қосылыстар  шеңберін  кеңейту  жҽне  олардың  биологиялық  белсенділігіне 
фосфонат тобындағы орынбасушылардың ҽсерін анықтау мақсатында жаңа О,О-диалкил-N-
(1-этинилциклогексан-1-ил)  амидо-(16,  17)    жҽне  диамидофосфаттары-ның  (18,  19)  синтезі 
жүзеге асырылды. Алынған қосылыстардың құрамы мен құрылысы элементтік анализ, ИҚ-, 
ПМР-, ЯМР 
31
Р спектроскопия мҽліметтерімен дҽлелденді

3, 4

.  
Ацетиленді  препараттар  ҿздерінің  олефинді  немесе  қаныққан  аналогтарымен 
салыстырғанда  белсенділігінің  жоғары,  ал  уыттылығының  тҿмендігімен  ерекшеленеді. 
Олардың  молекуласында  реакцияға  қабілетті  үш  байланыстың  болуы  зерттелетін  жаңа 
фосфорорганикалық қосылыстарды алу мүмкіндігін арттырып қана қоймай, сонымен қатар 
олардың  биологиялық  белсенділігіне  С≡С  байланысының  ҽсерін  анықтауға  мүмкіндік 
тудырады. 
Құрылымында  ацетиленді  байланысы  бар  фрагменттерден  құралған  үлкен 
қосылыстар  тобы  олардың  реакцияға  қабілеттіліктерін  зерттеу,  сонымен  қатар  олардың 
негізіндегі биологиялық белсенді заттар алу мақсатында олардың жаңа модифицирленген 
туындыларының  синтезі  күмҽнсіз  қызығушылық  тудырады.  Фосфорилденген  ацетиленді 
аминдер  потенциалды    биологиялық  белсенді  қосылыстар  болып  табылатын,  жоғары 
реакциялық  қабілеттілік  кҿрсететін  жҽне  ҽртүрлі  қосылыстар  синтезі  үшін  бастапқы  зат 
қызметін  атқаратын  N-орынбасқан  пропаргиламиндердің  фосфорилденген  туындылары 
есебінде  диссертация  жоспарына  сҽйкес  жаңа  фосфорилденген  ацетиленді  аминдердің 
қасиетін білу мен синтезінің тиімді ҽдісін жасау қажет /5,6/.  
Осыған байланысты, 1-этинил-1-аминоциклогексан (2.3) негізіндегі жаңа синтондар 
синтезі  бойынша  жұмыстарды  дамытуды  жалғастыра  келе,  оны  бромды  пропаргилмен 
алкилдеу  бойынша  зерттеулер  жүргізілді.  Осы  зерттеулер  пропаргилорынбасқан 
туындылар  синтезі  ҽдісіне  деген  қызығушылықты  арттыра  отырып  жасалды,  яғни 
олардың  биологиялық  белсенділікке  ие  модифицирленген  туындыларын  алу  бойынша 
зерттеу жұмыстарын белгілі дҽрежеде кеңейтті/7/. 
1-этинил-1-аминоциклогексан  (1)  негізінде  молекуласына  жаңа  фармакофорлы 
фрагменттер  енгізу  жолымен  химиялық  түрлендірулер  мүмкіндігі,  оның  негізінде 
потенциалды  биологиялық  белсенділікке  ие  жаңа  туындылар  синтездеу  ҿте  маңызды 
мҽселе болып отыр. Осыған байланысты 1-этинил-1-аминоциклогексан (1) молекуласына 
жоғары  реакциялық  қабілетке  ие  фенацил  фрагментін  енгізу  жаңа  полифункционалды 
туындылар синтездеу жұмыстарын белгілі дҽрежеде кеңейтеді. Осы мақсатта алғаш рет 1-
этинил-1-аминопропаргилциклогексаннан  (21)  жҽне  оның  фосфондалған  туындылары 
синтезделді (22, 23). 
 
NH
2
C
HC
BrCH
3
NH
C
HC
CH
2
1
C
CH
C
CH
21
+
K
2
CO
3
,ацетон
KBr
20
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университетінің Хабаршысы №1(40), 2012.
 
 69
 
1-Этинил-1-аминоциклогексанның (1) бромды пропаргилмен (20) реакциясы ацетон 
ортасында  поташ  қатысуымен  жүргізілді.  Бақылау  ҽртүрлі  органикалық  еріткіштер 
жүйесіндегі  алюминий  оксидінде  жұқа  қабатты  хроматография  кҿмегімен  жүргізілді. 
Нҽтижесінде 84 % шығыммен 1-этинил-1-аминопропаргилциклогексан (21) алынды жҽне 
сипатталынды,  оның  құрамы  элементтік  талдау  жҽне  құрылысы  ИҚ-спектроскопия 
мҽліметтерімен дҽлелденді.  
1-этинил-1-аминоциклогексанның 
N-пропаргилорынбасқан 
туындысынан 
аминофосфонды ҿнімдері алынды. 
 
N
C
HC
CH
2
C CH
P(OC
2
H
5
)
2
O

жүктеу/скачать 4,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: