Хурметбек октябрь

35 
 
2 ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ ЖҮРГІЗІЛГЕН АЙМАҚТЫҢ ТОПЫРАҚ 
КЛИМАТ ЖАҒДАЙЫ 
 
Танаптық  тəжірибе  жұмыстары  жүргізілген  аймақ  Ақмола  обласының 
құрғақ 
далалы 
аймағында 
орналасқан. 
Абсолюттік 
максимум 
ауа 
температурасы жаз айларында (маусым, шілде жəне тамыз) +16 дан +22 градус 
аралығында  болды,  ал  ең  төменгі  ауа  температурасы  қыс  айларында 
(желтоқсан,  қаңтар,  ақпан)  болды.  Орташа  тəуліктік  температура  0
0
С  сəуір 
айының  бірінші  онкүндігінде  басталып,  жылы  кезеңнің  ұзақтығы  75  тен  90 
күнге  дейін  созылды.  Ылғал  мөлшерінің  түсуі  көбінесе  күзгі  жəне  көктемгі 
уақыттарда  болды.  Шыдамды  қар  жамылғысы  5  айға  дейін  сақталды,  қар 
жамылғысының орташа қалыңдығы 20 дан 35 см болды (9 сурет), (Қосымша А). 
Көп  жылдардан  бері  қатты  желдің  əсерінен  танаптағы  қарлар  ұшып  кетеді. 
Сəуір  айының  бірінші  онкүндігінен  бастап  ери  бастайды.  Топырақтың  негізгі 
ылғалдану  көзі  еріген  су  есебінен  болуы  ол  көктемгі  айлардағы  ылғал 
мөлшерінің  аз  болуы.  Алғашқы  бозқырау  тамыз  айының  соңында  болса,  ал 
соңғы бозқырау мамыр айының соңында байқалады. 
 
 
     
Сурет 9 – Қар жамылғысы 
 
Жайылымның 
топырақ 
жамылғысы 
негізінен 
оңтүстік 
қалыпты 
кебірленген,  əлсіз  кебірленген,  орта  жəне  аз  жетілген,  орташа  жəне  ауыр 
құмбалшықты гранулометриялық құрамды топырақтардан құралған. Жайылым 
учаскесінің  агрохимиялық  талдаулары  Ақмола  обласы  Жақсы  ауданы  Жақсы 
ауылындағы  арнайы  мамандандырылған  «AgroComplexExpert»  зертханасында 
жүргізілді. 
Зерттеу 
аймақтарындағы 
топырақ 
құнарлығының 
негізгі 
көрсеткіштері келесі 1 кестеде көрсетілген (Қосымша Б). 

36 
 
1  кесте  –  Топырақтағы  қоректік  заттар,  қара  шірінді  құрылымы,  рН  (орташа 
2012-2014 жж.) 
 
Қабаты, см 
Қара шірінді, % 
N-NO
3, 
мг/кг 
P
2
O
5, 
мг/кг 
K
2
O, 
мг/кг 
pH 
0-20 
3,1 
7,37 
1,68 
530,60 
7,30 
20-40 
3,93 
2,18 
396,50 
7,95 
 
Гумсты  (%)  И.В.  Тюрин,  жылжымалы  фосфор  мөлшерін  Б.П.  Мачигин 
(мг/кг),  нитратты  азотты  (мг/кг)  О.В.  Сдобников  ұсынған  ионометриялық 
əдісімен  анықталды  жəне  талдау  талдау  нəтижелері  табиғи  жайылымдардың 
топырақ  жамылғылары  аталған  көрсеткіштер  бойынша  төмен  қамтамасыз 
етілген  топтарға,  ал  Б.П.  Мачигин  тəсілімен  анықталған  алмаспалы  калий 
(мг/кг)  көтеріңкі  жəне  жоғары  қамтамасыз  етілген  топтарға  жатады.  Реакция 
ортасы бейтарапты орташа сілтілі көрсеткіштермен сипатталады. 
Зерттеу жұмыстары жүргізілген жылдары ауаның тəуліктік температурасы 
көпжылдық  орташа  көрсеткіштермен  салыстырғанда  қыс  айларында  (қаңтар, 
ақпан)  2,6
0
С  суықтау  болса  (10  сурет),  ал  көктемгі  жəне  жазғы  айларда  2-4
0
С 
(Қосымша В). 
 
 
 
Сурет 10 – Көпжылдық орташа көрсеткіштермен салыстырғандағы  
2012-2014 жж. ауаның орташа тəуліктік температурасы, 
0
С 
 
Өсімдіктердің  өсіп-дамуы  кезеңінде  ылғалдың  түсуі  біркелкі  болған  жоқ. 
Қыс  айларында  (қаңтар,  ақпан)  зерттеу  жұмыстарын  жүргізген  кезеңдерде 
көпжылдық  орташа  көрсеткіштермен  салыстырғандағы  2012  ж.  жауын-шашын 

37 
 
мөлшері 2,5-3 есеге төмен түсті, ал 2013-2014 жж. керісінше 2,5-3 есеге жоғары 
болды  (11  сурет),  (Қосымша  В).  Көктемгі  айлардағы  түскен  жауын-шашын 
мөлшері  көпжылдық  орташа  көрсеткіштер  деңгейінде  болды.  Орташа  үш 
жылда  маусым  айында  31,3  мм,  шілдеде  65,3  мм,  көпжылдық  орташа 
көрсеткіштерден  13,3  мм  жоғары  ылғал  түсті.  Құрғақшылық  болған  2012 
жылды  қоспағандағы  жаз  айларында  түскен  жауын-шашын  мөлшері 
көпжылдық орташа көрсеткіштерден 1,5 есеге жоғары болды. 
 
 
 
Сурет 11 – КЖОК мен салыстырғандағы 2012-2014 жж. түскен  
жауын-шашын мөлшері, мм 
 
Зерттеу  жұмыстары  жүргізілген  жылдары  зерттеу  аймақтарының  қар 
жамылғысы  биіктігі  қаңтарда  орташа  15,6  см,  ақпанда  17,5  см  құрады. 
Көпжылдық  шөптер  мен  шөптер  қоспасы  өсуі  алдында  топырақтың  бір  метр 
қабатындағы ылғал қоры 98,1 мм, маусым айының ортасында түптену-гүлдену 
кезеңінде  көпжылдық  шөптердің  ылғалды  қарқынды  пайдалану  əсерінен  102,6 
мм  дейін  төмендеді,  ал  көпжылдық  шөптерді  шауып  алғаннан  кейін  шілде 
айының  ортасындағы  тоқтаусыз  жауын  түсуінен  кейін  147,6  мм  дейін 
жоғарлады.   
Осыған 
байланысты 
зерттеу 
жұмыстарын 
жүргізген 
кезеңдегі 
метеорологиялық  жағдайлар  талдаулар  негізінде  осы  үш  жылда  тек  бір  жыл 
(2012)  құрғақшылық  болса  (ГТК  –  0,7),  ал  2013-2014  жылдарда  ылғалдану 

38 
 
жағдайы  біршама  қолайлы болып  жəне  құрғақшылық  көрсеткіші  (ГТК-1,0-1,1) 
төмен  болды  (Қосымша  Г).  Құрғақшылық  болған  2012  жылы  ылғалдану 
жағдайының  төмен  болуы  жайылымдық  массаның  өнімділігінің  қалыптасуына 
кері  əсерін  тигізді.  Яғни  бақылау  нұсқасына,  себілмей  өңделген  нұсқаға  жəне 
өңделмей  себілген  сонымен  қатар  өңделіп  себілген  нұсқадағы  көпжылдық 
шөптер қоспасының тұқымдарының танаптық өнгіштігіне кері əсерін тигізді. 
 
2.1 Зерттеу жүргізу орны, тәжірибе кескіні және зерттеу объектісі 
№1  Тәжірибе.  Арнайы  белгіленген  (контур)  табиғи  малазықтық  жерлерді 
түгендеу. Жалпы 3 жылдық зерттеу нəтижелері бойынша 700 га, соның ішінде – 
Баймырза  ауылының  300  га,  Бірсуат  ауылының  300  га  жəне Мамай  ауылының 
100 га жер теліміне түгендеу жұмыстары жүргізілді.  
№2 
Тәжірибе. 
Жайылымдарды 
əртүрлі 
жақсарту 
əдістерінің 
жайылымдардың  шөпоттылығын  қалыптастырудағы  тиімділігі.  Танаптық 
тəжірибе  жұмыстары  Ақмола  обласы  Еңбекшілдер  ауданының  «Баймырза-
Агро» ЖШС табиғи малазықтық жайылымдарында танаптық жəне зертханалық 
стационарда жүргізілді. Зерттеу жұмыстары жылдар мерзімі жəне қайталымдар 
бойынша тəжірибе жұмыстары жүргізілді. 
Тəжірибеде  топырақтың  шымды  қабатын  əртүрлі  жақсарту  əдісінің  əсері, 
əртүрлі  шөп  қоспаларды  таңдап  алу  жəне  оларды  себу  əдісінің  жайылымдар 
мен  шабындықтарды  үстіртін  жақсарту  барысында  шөпотын  қалыптастыруы 
зерттелді. 
Танаптық тəжірибе жұмыстары мерзімдік қайталымдар бойынша 2 кестеде 
көрсетілген əжірибе сұлбасы бойынша жүргізілді.  
 
2 кесте – Тəжірибе сұлбасы 
 
Тəжірибе нұсқасы 
Табиғи жайылымдарды жақсарту əдістері 
Шөп қоспалар құрамы 
Өңделмеген жайылымдық жер телімі 
(бақылау) 
себілмеген 
Ауыр тырмалармен өңделген 
жайылымдық жер телімі 
себілмеген 
Шөп қоспалары тікелей себілген табиғи 
жайылымдық жер 
еркекшөп+қылтықсыз арпабас+жоңышқа 
қылтықсыз арпабас + еркекшөп 
жоңышқа + қылтықсыз арпабас 
эспарцет+ еркекшөп 
Шөп қоспалары БДТ-10 ауыр тырмасымен 
өңделген табиғи жайылымдық жерге 
себілген 
еркекшөп+қылтықсыз арпабас+жоңышқа 
қылтықсыз арпабас + еркекшөп 
жоңышқа + қылтықсыз арпабас 
эспарцет + еркекшөп 
 
Танаптық  тəжірибе  4  нұсқа  жəне  3  қайталым  бойынша  жүргізіледі, 
сонымен қатар 4 шөп қоспалары таңдап алынды. Əр мөлдектің ауданы 126 м
2
. 
 

39 
 
2.2 Тәжірибедегі агротехника 
Танаптық  тəжірибеде  топырақтың  шымды  қабатын  БДТ-10  тырмасымен 
өңдеу  жəне  өңдемеу  барысында  үстіртін  жақсартудың  негізгі  технологиялары 
зерттелді,  яғни  қорүнемдегіш  технологияның  əсері  бағаланды.  Сəйкесінше 
барлық  бақылаулар  ауыл  шаруашылық  дақылдарын  Сортсынау  жəне 
шабындықтар мен жайылымдар тəжірибе əдістемесімен жүргізілді [168-169]. 
Себуге келесідей көпжылдық шөптердің сұрыптары таңдалынып алынады: 
еркекшөп  –  Батыр  жəне  қылтықсыз  арпабас  –  Лиманный,  жоңышқа  – 
Шортандинская 2, эспарцет – Шортандинский 83. Көпжылдық шөптер СЗС-2,1 
тұқым  сепкішімен  2-3  см  тереңдікке  Қазақстанның  далалы  аймағына 
ұсынылған  себу  мөлшерімен  себіледі  (12  сурет).  Себу  алдындағы  шөптер 
тұқымдарының  паспорт  бойынша  шаруашылық  жарамдылығы  еркекшөпте 
тазалығы  –  96,88%,  зерханалық  өнгіштігі  –  67,6%,  өсу  энергиясы  –  52%, 
қылтықсыз  арпабаста  тазалығы  –  99,40%,  зерханалық  өнгіштігі  –  81,6%,  өсу 
энергиясы  –  62%,  жоңышқада  тазалығы  –  99,75%,  зерханалық  өнгіштігі  – 
71,7%,  өсу  энергиясы  –  67,3%,  эспарцетте  тазалығы  –  100%,  зерханалық 
өнгіштігі – 82,7%, өсу энергиясы – 60%. 
 
   
 
а                                                                            б 
    
 
 
в                                                                   г 
а - шөпқоспаларды өңделген жер теліміне субу; б - шөпқоспаларды тікелей себу;                  
в - арнайы тілгіштер орнатылған СЗС-2,1 тұқым сепкіші; г - БДТ-10 ауыр тырмасы 
 
Сурет 12 – Көпжылдық шөпқоспаларын өңделген нұсқаға жəне тікелей 
себу жұмыстары 

40 
 
Көпжылдық  шөптер  қоспасын  жəне  таза  күйіндегі  себу  жұмыстары                 
В.Р. Вильямс атындағы мал азығы ҒЗИ-ның əртүрлі топырақ климат жағдайына 
байланысты 
ұсынылған 
себу 
мөлшері 
негізінде 
арнайы 
орнатылған 
тілгіштермен СЗС-2,1 тұқым сепкішімен себілді. Тұқымдар 4 млн. өнгіш тұқым 
себу мөлшерімен себілді. 
Көпжылдық  шөптер  қоспасы  себу  мөлшері  таза  күйіндегіден  50%-ға 
азайды. Тұқымдар 2-3 см тереңдікке себілді. 
 
2.3 Зерттеу жұмыстарын жүргізудегі есептеулер мен бақылаулар: 
– жер беті бедерін орналасуына байланысты сипаттау; 
–  метеорологиялық  көпжылдық  орташа  көрсеткіштерді  көрсете  отырып 
аймақтың климатын сипаттау; 
–  жайылымдарда  фенологиялық  бақылаулар  жүргізу,  яғни  өсімдіктердің 
өсіп-даму кезеңдерінде алғашында 10% кейін 75% өсімдіктер өсіп дамығаннан 
кейін  10-20  өсімдік  санап  алынады,ауыл  шаруашылығы  дақылдарын  МСТ  
(1985); 
– 
жайылымдардың 
малазықтық 
қорының 
динамикасын 
есептеу 
(малдардың жейтін азығына сəйкес шөп мөлшерін шауып алу арқылы); 
– себу жұмыстарынан кейін танапты бақылау; 
– тұқымдардың себу сапасын анықтау (тазалығы, зертханалық өнгіштігі, 
себу жарамдылығы) яғни: 
–  тұқым  тазалығы(МСТ  12037-85)  –  қапшықтағы  бiрiншi  орташа  үлгiден 
бөлiнген  белгiлi  бiр  шөкiмдегi  (эспарцет  –  20  г,  қылтықсыз  арпабас  –  5  г, 
жоңышқа, еркекшөп т.б. – 1 г) негiзгi дақыл тұқымының пайыз мөлшерi. 
– талданатын дақылдар үшiн шөкiм мөлшерi белгiленедi;  
– iрi қоспаларды бөлiп алып, қапшықтардағы орташа үлгi массасы арқылы 
оның % мөлшерi анықталады;  
– орташа үлгiден талдау үшiн екi тұқым шөкiмi бөлiнедi;  
–  тиiстi  елеуiштi  таңдап  алып,  шөкiмдердi  елеу  арқылы  ұсақ  қоспалар 
ажыратылады;  
–  негiзгi  дақыл  мен  iрi  қоспаларды  бiр-бiрiнен  бөлiп,  ұсақ  жəне  iрi 
қоспалардың жиынтығын 0,01 г дəлдiкпен өлшейдi;  
–  қоспалардан  басқа  мəдени  өсiмдiктер  мен  арамшөп  тұқымдарын 
сұрыптап  алып,  жеке-жеке  санайды,  ботаникалық  құрамы  анықталады  жəне 
нəтижелерi жоғарыда кетiрiлген кескiндегi жұмыс бланкiсiне жазылады;  
–  елеуiште  қалған  орташа  үлгiден  басқа  өсiмдiктердiң  тұқымдары 
ажыратылады;  
–  1  кг  таза  тұқымға  барлық  қоспалардың,  оның  iшiнде  арамшөптердiң, 
саны есептеледi;  
–  əрбiр  шөкiм  үшiн  жеке-жеке  негiзгi  дақыл  мен  қоспалардың  процент 
мөлшерi есептеледi, ауытқу шегi тексерiледi, негiзгi дақыл мен мөлшерленетiн 
қоспалардың орташа арифметикалық көрсеткiштерi анықталады. 
(МСТ  12038-84)  Тұқымның  зертханалық  өнгiштiгi  мен  өну  энергиясын 
анықтаудағы жұмыс тəртiбi:   

41 
 
– төсенiш түрiн анықтау жəне оны тұқым себуге дайындау;  
–  əрқайсысында  100  данадан  (iрi  тұқымды  дақылдарда  50  дана)  4  тұқым 
үлгiсi санап алынады;  
–  термостатты,  растилняларды  бөлме  температурасындағы  суды  т.б. 
дайындау;  
–  төсенiшке  тұқым  үлгiлерiн  орналастыру  жəне  үлгiлер  мен  жүздiк 
тұқымдардың  нөмiрлерi,  сонымен  бiрге  өну  энергиясы  мен  өнгiштiктi 
анықтайтын күн көрсетiлген этикетканы салу;  
– растилняларды термостатқа орналастыру;  
– термостаттың температурасын күнделiктi бақылау жасау жəне онда таза 
ауа алмасуын қамтамасыз ету;  
–  белгiленген  мерзiмде  қалыпты  өнген,  шiрiген,  қатты  жəне  бөрткен 
тұқымдарды санау;  
–  өну  энергиясы  мен  өнгiштiктi  есептеу  жəне  сандық  деректердi  жұмыс 
банкiсiне жазу.  
– тұқымның себуге жарамдылығы дегенiмiз талданып отырған тұқымдағы 
таза  жəне  өнгiш  тұқымның  процент  мөлшерi.  Бұл  көрсеткiштi  тек  қана 
кондициялы  тұқымға  төмендегiдей  анықтама  бойынша  есептейдi  формуламен 
(1).   
 
100
*

Л
Т
С
Т
Ж

                                                         
(1)
 
 
мұнда С
Ж 
– тұқымның себуге жарамдылығы, %;  
Т
Т
 – тұқымның тазалығы, %;  
Л
ө 
– тұқымның өнгiштiгi, %;  
–  себуге  жарамдылықты,  əдетте, бүтiн санмен  көрсетедi. Мысалы, орташа 
үлгiнi талдағанда мынадай нəтижелер алынады: тұқымның физикалық тазалығы 
–  99,7%,  зертханалық  өнгiштiгi  96%.  Себуге  жарамдылығы  С
Ж
  = 
99,7*96:100=95,7 немесе 96%; 
– тұқымдардың танаптық өнгіштігін, арнайы белгіленген үлескілерде (1 м
2
) 
тəжірибенің  барлық  бақылауларында  4  қайталану  бойынша  толық  өнген 
өскіндерінің  себілген  тұқым  санына  пайыздық  қатынасы,  яғни  алынған  4 
ауданнан  0,25  м
2
  ауданда  толық  өнуде  жəне  жинау  алдында  ауыл 
шаруашылығы дақылдарын МСТ – Москва, 1971 əдістемесімен; 
–  өсімдіктердің  биіктігін  –  өсімдіктердің  өсу  динамикасын  барлық 
бақылаулар  бойынша  екі  қайталанумен  малазықтық  10  өсімдіктен  20  күннен 
кейін анықтау; 
– жапырақтану дəрежесін (көпжылдық шөптер – жоңышқа, эспарцет жəне 
т.б.) жапырақтарын, сабақтарын, гүлшоғырларын есептеу; 
– малазықтық шөптердің бірнеше қайтара өнім беруін анықтаушы қабілеті 
– қайта өну жəне өсу энергиясын есептеу; 
– жапырақ бетінің ауданын, жайылымдардың ФП мен ФТӨ есептеу;  

42 
 
– екпе дақылдардың қолайлы жапырақ бетінің ауданы 35-40 мың. м
2
/га деп 
есептеледі, алайда дақылға жəне ылғалдану жағдайларына қарай бұл көрсеткіш 
Солтүстік  Қазақстанда  9-15  мың.  м
2
/га  (суармайтын  жерлер,  дəнді  дақылдар, 
еркекшөп  жəне  т.б.).  ФП  белгілі  бір  уақыттағы  жапырақ  ауданы  қызметінің 
ұзақтығын сипаттайды (м
2
/тəулік) формуламен (2): 
 
ФП = Жб * Т                                                   (2) 
 
мұнда ФП – егістіктің фотосинтетикалық потенциалі– мың.м
2
/га; 
Жб – жапырақ беті, мың. м
2
/га; 
Т – кезеңнің узақтығы (тəулік); 
–  фотосинтетикалық  потенциал  ерте  пісетін  сорттар  мен  дақылдарда    2-
2,5 млн. м
2
/тəулік, ал кеш пісетіндерінде 2,5-3,0 млн. м
2
/тəулік; 
–  фотосинтездің  таза  өнімділігі  (ФТӨ)  тəулігіне  1  м
2
  жапырақ  беті 
ауданымен  қанша  абсолют  құрғақ  зат  жинақталатынан  сипаттайды.  Есептеу 
мына формуламен (3) анықтамамен жүргізіледі: 
 
(3) 
 
мұнда ФТӨ – г/м
2
 *тəулік; 
В
1
 – алдындағы анықталған өнім массасы, г/м
2
; 
В
2
 – кейінгі анықталған өнім массасы, г/м
2
; 
– қаралып отырған уақыттағы жапырақ беті ауданының орташа көрсеткіші 
жапырақ ауданының жұмыс істеген уақытына көбейтілген (ФП) м
2
/тəулік. 
–  топырақтың  0-20  см,  20-40  см  қабаттарындағы  қоректік  заттарды  (N,  P, 
К)  алаңның  диагональі  бойынша  5  нүктеден  жайылымдықтар  мен 
шабындықтардың  өсімдіктерінің  өсіп-дамуының  басталуы  мен  аяқталу 
кезеңдерінде анықтау;  
– топырақтың 0-100 см қабатындағы ылғалды өсімдіктердің вегетациялық 
кезеңі  басталмастан  бұрын  жəне  қысқа  кетер  алдында  жайылымдарда  əр 
жерден 4 үлгіден алып, өлшеу. Ылғал қорын анықтау үшін арнайы бур арқылы 
топырақтың  1  м  қабатында  жүргізіледі.  Əр  10  см  қабаттаға  топырақ  үлгісі 
арнайы  ыдыстарға  салынып  өлшенеді,  кейін  термостатқа  150
0
С  температурада 
өзгеріссіз  салмаққа  дейін  қойылады  да  кептірілген  топырақ  үлгілері  кайтадан 
өлшенеді, яғни келесі формуламен (4): 
 
m
M
W
100
*

                                                
(4)
 
мұнда W – топырақ ылғалы; 
M – сулы топырақ үлгісінің салмағы, г; 
m – құрғақ топырақ салмағы, г.  
Ылғал қорын мм-ге шығаруда келесі формуламен (5) қолданылады: 
 
W= 0,1 ( W
ф
– W
ВУЗ
)б*h                                               (5) 
 
Т
Ж
Ж
В
В
ФТО
*
2
2
1
1
2




43 
 
мұнда W – ылғал қоры, мм; 
б – топырақтың салмағы, г/см
3
; 
h – топырақ қалаңдығы, см; 
W
ф 
– топырақтың танаптық негізгі ылғалы; 
0,1 – ылғал қорын мм-ге ауыстыру;  
W
ВУЗ  
– тұрақты солу ылғалдылығы;  
– өсіп даму кезеңінде белсенді температура жиынтығын анықтау; 
–  шабу  алдында  көпжылдық  шөптердің  екінші  жылындағы  өсімдіктерінің 
жасыл массасының өнімін есептеу; 
–  жайылымның  өнімділігін  шабу  əдісімен  анықтау:  қазықтармен 
белгіленген  тұрақты  алаңдардан  шөп  шабылып  алынады.  Дымқыл  немесе 
құрғақ  түрдегі  үлгілерге  ботаникалық  сараптама  жүргізіледі  (түрлері  немесе 
шаруашылық  топтар  бойынша).  Кептіргеннен  кейін  үлгілердің  салмағын 
өлшейді; 
– өсімдіктердің қоректену жағдайы; 
–  көпжылдық  шөптердің  қыстап  шыққаннан  кейінгі  жағдайы  жəне  қысқа 
төзімділігі; 
– тамыр қалдықтарын есептеу; 
– өсімдіктердің ауырулармен жəне зиянкестермен зақымдануы. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

44 
 
3 ФИТОЦЕНОЛОГИЯЛЫҚ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ ТҮГЕНДЕУ 
 
№1  тəжірибе  бойынша  700  га  жайылымға  В.Р.  Вильямса  атындағы  Бүкіл 
Рессейлік  мал  азығы  институтының  əдістемесі  бойынша  фитоценологиялық 
бағалау жүргізілді.   
Мəдени жағдайы. Зерттелген жайылымдардың (Баймырза, Бірсуат, Мамай) 
мəдени жағдайы жаман емес. Зерттеліп отырған жер телімдерінің төбешіктері –
3% дан аспайды. 
Орналасқан аймағы жəне рельеф. Жайлым орналасқан жері Қазақтың ұсақ 
шоқылырының  солтүстік  аумағында  орналасқан.  Ұсақ  шоқылар  арысында 
жартасты  ұсақ  шоқылармен  қатар,  тегіс  жəне  толқынды  жазықтар  арсында 
төбешіктер кездеседі. Ұсақ шоқылар өзінің төбелі жəне толқынды жазығымен, 
көптеген  дара  жоталарымен,  тарақты  немесе  берік  шоқылы  жазығымен 
ерекшеленеді.  Осы ұсақ  шоқылардың  биіктігі  теңіз  деңгейінен  300-350  метрге 
дейін жетеді. Жайылымдық жер телімінің топырақ жамылғысы əлсіз сортаңды, 
сортаңды,  оңтүстік  қара  топырақты  сортаңды,  орташа  батпақты  жəне  ауыр 
батпақты механикалық құрамнан тұрады (Қосымша Е).  
Ылғалдану  жағдайы.  Жайылымдар  аймағында  11  су  өткелдері  кездеседі. 
Ұзындығы  25  км  болатындай  23  көл.  Қолданбалы  жер  үсті  жəне  жер  асты 
суларымен  əлсіз  қамтылған.  Саға,  Тəттімбет,  Баймырза,  Атан,  Шат,  Тассу 
өзендері жəне басқада су ағарлар тек көктемгі еріген қар суымен ғана толығып, 
кайтадан  азайып  кейбіреуі  құрып  кетеді.  Əр  дайым  толып  тұратын  үлкен 
көлдер  тұзды болып  келеді.  Жайылымдық  жердің  оңтүстік  бөлігінде  жер асты 
суынан пайда болған Кішкентай көл орналасқан. 
Жайылымдарды 
зерттеу 
жылдарында 
(2012-2014) 
2012 
жылмен 
салыстырғанда  2013-2014  жылдарда  ылғалдану  жағдайы  біршама  жоғары 
болды  (топырақтың  1  метр  қабатындағы  ылғал  мөлшері)  (3  кесте),  (Қосымша 
Д). 
 
3 кесте – Зерттеу жұмыстары жүргізіліп отырған жайылымдық жер теліміндегі 
өсімдіктердің өсіп-даму кезеңінің бірінші жартысындағы топырақтың 0-100 см 
қабатындағы ылғал қорының өзгеруі, мм (орташа 2012-2014 жж.)    
 
Аймақтың атауы 
Жер телімі көлемі 
Топырықтағы ылғал қорының динамикасы, мм 
08,05 
13,06 
14,07 
№1 Баймырза 
300 
103,8 
70,8 
135,2 
№2 Бірсуат 
300 
88,9 
51,4 
82,5 
№3 Мамай 
100 
105,5 
110,0 
95,5 
 
3.1 Зерттеу жұмыстары жүргізілген аймақтың жер жамылғысы 
Өсімдіктердің  жер  үсті  бөлігінің  көлденең  кескініндегі  тығыздығын, 
шөпоттылығын  анықтау  үшін  «жер  жамылғысы»  термині  қолданылады. 
Жайылымдық  жерлердің  жер  жамылғысы  Раменскидің  төртбұрышты  кестелі 
торымен анықталады. Өсімдіктер жамылғысы торлар санымен есептегенде 89,9 
дан 98,1%, ал бос торлар саны 1,9-10,1% ғана (4 кесте), (Қосымша Е). 

45 
 
4  кесте  –  Ақмола  облысы  Еңбекшілдер  ауданындағы  зерттеліп  отырған 
жайылымдардың жер жамылғысы  
 
Өсімдіктер  құрамы.  Табиғи  жайылымдардың  жай-күйін  бағалау  үшін 
маңызды  элементтердің  бірі  ол  жердің  өсімдіктер  құрамын  анықтау.  Зерттеу 
жүргізілген 
жер 
телімдерінің 
фитоценозында 
80%-ға 
дейін 
астық 
тұқымдастардың 4 түрі кездеседі (5 кесте), (Қосымша Ж).  
 
5 кесте – Табиғи жайылымдарының ботаникалық құрамы 
 
Өсімдіктер жəне тұқымдас атауы 
Жалпы шөпоттылықта кездесуі,% 
Баймырза 
Бірсуат 
Мамай 
1 
2 
3 
4 
астық тұқымдастар 
Agropyron pectinatum  
42 
54 
34 
60 
15 
52 
Bromopsis inermis  
4 
7 
8 
Leymus junceus  
3 
3 
4 

жүктеу/скачать 8,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: