И. А. Зимняя педагогикалық психология

99 
сенсомоторлық деңгейін белгілеуді (0-2 жас) толығымен Ж. Пиаже 
ашқан. Ол ойлау әрекетінің қҧрылымы болып табылатын интеллекті 
баланың (логикалық) қисынды ойлауын дамыту мысалында шешті. 
«Оның зерттеулерінің ең басты міндеті – логикалық (қисынды) 
операциялардың 
психикалық 
механизмдерін 
зерттеу 
үшін 
интеллекттің тұрақты, біртұтас, логикалық құрылымдарының 
біртіндеп пайда болуын белгілеу» [150, 20 б.]. Бала логикасының 
онтогентикалық дамуын зерттеу Ж. Пиаженің теориясында келесілерге 
сҥйенеді:
- интеллектуалдық даму тепе-теңдікке ҧмтылады, оның соңғысы
бӛлшектер мен тҧтастың теңестірілетін қҧрылымы;
- интеллектуалдық дамудың әрбір деңгейі жинақталған тәжірибе 
ретінде әрекеттер схемасына рәсімделеді; 
- жаңа 
ой-еңбектік 
қҧрылымдар 
әрекеттер 
негізінде 
қалыптасады;
1) субъекттің қоршаған ортамен ӛзара әрекеттесуінің қҧралы 
ретіндегі функциялар (динамикалық процестер): ассимиляция мен 
аккомодацияның
тепе-теңдігінен тҧратын ҧйымдастыру мен бейімделу, 
және 2) ӛмір сҥру барысында қалыптасатын жҥйелер ретіндегі 
қҧрылымдар арасындағы ара қатынас «дамудың үздіксіздігін, 
сабақтастығын және әрбір жас ерекшелік сатысында оның сапалық 
ӛзінділігін қамтамасыз етеді» [150, 23 б.].
Ойлау қисынын дамыту, Ж. Пиаже бойынша, операцияны дамыту, 
«бұл ішке қарай кӛшірілген әрекеттер, олар жүйе ішінде қайтымды 
және үйлестірілген, жүйеге біртұтастық ретінде қарайтын заңдарға 
бағынатын әрекеттер» [173, 579 б.], мҧнда қарама-қарсы әрекетке 
ауысу ретіндегі қайтымдылық (мысалы, қосылу және ажырастыру) 
негізін қалаушы категория болып табылады. Ж. Пиаже бойынша, 
операцияны қҧру тӛрт кезеңнен ӛтеді: қайтымдылыққа енді ғана белгілі 
беталыстары біліне бастаған «моторлық әрекеттерден», - тек қана 
сенсомоторлық әрекеттердің ғана қайтымдылығымен сипатталатын 
операцияға дейінгі кезеңге дейін; «логикалық, қисынды операциялар …. 
қайтымды жүйелер формасына ие болған қосылу, ажыратылу, ретке 
келтірілу және сәйкестікті белгілеу әрекеттірінің үйлестіру ӛнімі 
ретінде нақты операцияға дейін жетіліп ӛседі» [173, 587 б.] және ақыр 
аяғында, «балада үлкен адамның логикасы... болжамдармен ойлау 
қабілеттілігі қалыптасқан жағдайда» – пропозиционалды немесе 
формалды операцияларға [ 173, 587 б.] . 
Операционализм негізінде интеллектуалдық (логикалық) дамуды 
осылайша тҥсіну бҧл процесті жалпы инволюциялық-эволюциялық, 

100 
ҥдемелі процесс ретінде жалпы дидактикалық анықтамамен 
байланысады, онда әрекеттің талдамалық-синтетикалық дамуы мен 
жетілдірілуінің 
негізінде 
(С.Л. 
Рубинштейн) 
интеллекттің
қҧрылымдануы, оның біртҧтас қҧрылымының пайда болуы, 
компоненттерінің ара қатынасының ӛзгеруі одан есе кӛп жҥреді, ол 
есею кезеңінде де жалғаса береді. Бҧл қҧрылымды инттелектуалдық 
міндеттердің әрбіреуінің арасындағы белгілі байланыстар неғҧрлым 
анығырақ байқала бастайды, олар бір бҥтін болып қосылады. 
Осылайша, ересектердің әсерінен (олардың қатысуымен де), баланың 
ӛзінің және оқытудың пәндік-коммуникативтік әрекетінің әсерінен 
оның танымдық аясын ӛзгерту, жасы ӛскен сайын оның ой-еңбектік 
әрекетінің біртіндеп кҥрделенуі Б.Г. Ананьев бойынша, сенсорлық-
перцептивті (сезіну, қабылдау) мнемикалық (ес, ойлау), атенциондық 
(зерде) сияқты компоненттерінде интеллекттің біртҧтас қҧрылымын 
қалыптастыру тҥрінде кӛріне бастайды [7, 348-362]. Б.Г.Ананьев 
мектебінің зерттеушілері интеллект қҧрылымының ҥнемі ӛзгеріп 
отыратынын кӛрсетті. 22 жастан 25 жасқа дейін адам интеллектінің 
қҧрылымында 
екі 
ҧйытқы 
сақталынады 
(факторлық 
және 
корреляциялық талдаудың деректері бойынша) оларға барлық 
психикалық процестер мен кӛрсеткіштерді қосатын байланыстар 
тартылады. Бірінші ҧйытқы – мнемикалық, яғни ес пен ойлаудың 
бірыңғай қҧрылымы, екіншісі – атенциондық, яғни, зерде ҧйытқысы. 30 
жастан 35 жасқа дейін интеллект қҧрылымында тағы да ҥш ҧйытқы 
қалыптасады: мнемикалық, логикалық және атенциондық. Атенциондық 
ҧйытқының болуы адамның зердесін анықтайтын сананың бағыттануы 
мен шоғырланушылығы, оның интеллектуалдық әрекетінің маңызды 
шарты болып табылады. 34-35 жаста интеллект қҧрылымында тағы да 
екі ҧйытқы пайда болады, былайша айтқанда, оның «тартылуы» жҥреді 
және барлық корреляциялық байланыстар логикалық және атенциондық 
ядролардың тӛңірегінде топталады.
Интеллекттің мектептік кезеңнен соң дамуы әсіресе студенттік 
жаста білінеді, бҧл жастық шақ пен ересек шақтағы «психикалық 
қатаю» туралы ережені толығымен жоққа шығарады (Э. Клапаред). 
Студенттік шақ – бҧл интеллектің аса кҥрделі қҧрылымдану шағы (ол 
ӛте жеке және кӛп вариантты). «Зерттеушілердің кӛпшілігі осы 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: