Қарым-қатынас проблемасына келістер

309 
кӛрініс табуын білдіреді. Бҧл жерде, осы вербалды қарым-қатынастың 
кҥрделілігі мен кемеліне жеткендігі оны келесі форма тҥрінде 
қарастыруға мҥмкіндік береді, «мұнда қарым-қатынас процесінің 
жалпы заңдылықтары зерттеуге неғұрлым жеңіл, неғұрлым жалаң 
және неғұрлым оған тән түрінде беріледі» [109, 15 б.]. 
Екіншіден, бҧл процесті осылайша тҥсіну қарым-қатынас пен іс-
әрекет бірлігіне негізделеді, ол «қарым-қатынастың кез-келген 
формалары бұл адамдардың бірлескен іс-әрекетінің ереше формалары» 
деп ҧйғарады [10, 93 б.]. Берілген жағдай педагогикалық процесс ҥшін 
ерекше болып табылатын қарым-қатынасты субьекттердің бірлескен 
оқу іс-әрекетінің формасы ретінде санауға мҥмкіндік береді. 
Іс-әрекет пен қарым-қатынас бірлігі жайлы пікір, сонымен бірге, 
осы 
қҧбылыстар 
байланысының 
сипатын 
тҥсіндірулерінің
біржақтылығын ҧйғармайды. Олар адамның әлеуметтік болмысы 
жағынан (Б.Ф. Ломов), қарым-қатынас іс-әрекет тҥрі сияқты тек (род) – 
тҥр (вид) қатынасында болатын қҧбылыс ретінде қарастырылуы мҥмкін, 
яғни, (Г.П. Щедровицкий, А.А. Леонтьев, В.В. Рыжов, Г.В. Гусев және 
т.б.). Соңғы жағдайда ол қандай іс-әрекет даралық па әлде ҧжымдық па 
деген сҧрақ туындайды. Біз іс-әрекеттің екі формасы да мҥмкін дегенді 
негізге аламыз, бірақ қарым-қатынастың ӛзі іс-әрекет емес, ол 
қоғамдық-еңбектік қатынаста әртҥрлі іс-әрекеттің айналысатын 
адамдардың ӛзара әрекеттесу формалары болып табылады. Мҧндай 
тҥсіндірме Б.Ф. Ломовтың жалпы позициясымен сәйкес келеді, бҧл 
позиция бойынша қарым-қатынас – бҧл «бір-бірімен қатарлас 
(симметриялы) дамушы іс-әрекеттердің бірінің үстіне бірі қосылуы, 
жапсырылуы емес, ол оған серіктестер ретінде қатысушы 
субьекттердің ӛзара әрекеті» [121, 252 б.]. Алайда тҥсіндермелердегі 
айырмашылық мынада: Б.Ф. Ломов ҥшін қарым-қатынастың ӛзі ӛзара 
әрекеттесу болса, оқулықта келтірілген анықтама бойынша қарым-
қатынас оның формасы болып табылады.
Ӛзара әрекеттесу формасы, адамның қоршаған ортамен, басқа 
адамдармен ӛзара әрекеттесуінің ҥш жоспарының бірі ретіндегі адамдар 
іс-әрекетінің қоғамдық коммуникативтік аясында пайдаланатын 
қҧралдарынан тәуелді. Адамзаттың іс-әрекетінің аясы ең алдымен, 
адамның ӛмірлік іс-әрекетінің мақсаттарының бағыттылығының 
ӛзгеруіне байланысты жіктелінеді. Мысалы, ӛз ӛзі ҥшін, ӛзінен тыс 
нәрсені басқалар ҥшін және ӛзі ҥшін жасау, жарату сияқты адамның іс-
әрекетінің негізгі мақсаттарының ішінде мақсаттардың ҥш тобы бӛлінуі 
мҥмкін: материалдық және рухани мәдениет ӛнімдерін жарату; 
білімдерді қабылдау, жинақтау, меңгеру және ой алмасу, мақсаттардың 

310 
алғашқы екі тобын қарым-қатынастағы рухани қажеттіліктерді 
қанағаттандыру ҥшін жҥзеге асыру. Осыған сәйкес, шартты тҥрде іс-
әрекеттің ӛзара байланысты және ӛзара шартталған ҥш саласын реттеуге 
болады: қоғамдық-ӛндірістік (еңбек), танымдық (танып білу) және 
қоғамдық-коммуникативтік (қарым-қатынас). Іс-әрекеттің осындай 
формаларын Б.Г. Ананьев оған субъект қҧрылымы тҧрғысынан келу 
негізінде бӛлгені маңызды. Бҧл келіс бойынша, адамда еңбек, таным 
мен қарым-қатынас субъекттері қасиеттерінің ҥйлесуі адамның жалпы 
іс-әрекет субьекті және тҧлға ретінде ҧйымдасуын анықтайды.
Іс-әрекеттікпен қатар басқа да келістер бар. Мысалы, вербалды 
қарым-қатынасқа деген келістердің бірі байланыс теориясы мен 
ақпараттар теориясымен ара қатынаста және ӛз кӛрінісін Ч. Осгуд, Дж. 
Миллер, Д. Бродбенттің жалпы психология бойынша еңбекетерінен, 
Г.Гебнердің, Д. Берлоның және т.б. коммуникация бойынша 
жҧмыстарынан табады. Бҧл келіс Г. Лассвелдің, қарым-қатынасты 
зерттеу міндеттерін «кім, нені, қай арна бойынша, кімге, қандай әсермен 
берді»
3
формуласымен анықтаған еңбектеріне дейін ӛрлей отырып, 
негізінен 
ақпарат 
алудың 
(қабылдаудың) 
психологиялық 
ерекшеліктерін, коммуникатор мен аудиторияның сипаттамаларын, 
қарым-қатынас шарттарын, қҧралдарын және т.б. зерттеуге бағытталған. 
Коммуникация модельдерінде оларды зерттеу компоненттері (жалпы 
тҥрде: бастау – хабар – арна - алушы) мен аймақтары қарастырылады 
(коммуникатор мен аудитория ерекшеліктері, жағдайлары, ситуациялар, 
қҧралдары және т.б., қарым-қатынастың тілдік қҧрылымы, ҧйымдасуы 
және стилі, оның мәндік және семантикалық мазмҧны т.т.). 
эксперименталды зерттеулерден алынған қорытындылар негізінде 
аудитория реакцияларының әсерлері мен формаларына қатысты, яғни 
кері байланыс әсеріне, аудиторияның ӛзінің сипатына және де 
коммуникацияның реципиенттерінің
әлеуметтік ҧстанымдар жҥйесіне, 
мысалы олардың конвергенциясына әсер ету аймағына қатысты. 
«Ақпарат», «жҥйе», «кері байланыс» тҥсініктері осы келісте орталық 
тҥсініктер болып табылады.
Жҥйелік-коммуникативтік-ақпараттық 
келіс, 
ақпараттарды 
байланыс арналарымен беру жағдайында психикалық процестер 
барысының 
ӛзгешелігін 
есепке 
алу 
негізінде 
коммуникация 
тиімділігінің критерийлерін, жағдайларын және тәсілдерін анықтауға 
мҥмкіндік береді. Бҧл жерде жҥйе ретінде ӛзара әрекеттесуші 
3
Кейіннен осы формула келесі тҥрде болады: «коммуникацияға қатысушылар – 
перспективалар – ситуация– негізгі қҧндылықтар – стратегиялар – реципиенттер реакциясы – 
эффектілер». 

311 
субъекттер тҥсінігі нақтыланады. Ю.А. Шерковиннің кӛрсетуінше, 
жҥйелерді коммуникациялық тізбекке біріктіру кезінің ӛзінде ол 
олардың кҥйлерінің тәуелділігін білдіреді. Бҧл жағдайда функционалды 
келісімделген жҥйелер – коммуникатор психикасы мен реципиент 
психикасы 
(немесе 
реципиенттердің) 
ӛзара 
әрекеттеседі. 

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: