Әр түрлі операциялармен жағдайдарынан туындайтын Табысты есептеуі «Табыс» 18 ХҚЕС сәйкес жүргізілуі қажет.
Табыс - өзінің капиталының өсімі, меншік иесінің шотына салымдар арқылы өзіндік өсудің қорытындысы болып келетін ұйымдық істің кезінде пайда болатын кезеңдегі экономикалық пайданың жалпы түсімі.
Табыс әділетті алынған құнмен немесе алынатын сыйақы бойынша өлшенеді.
Әділеттік құн – екі жақтың тәуелсіз операциялардың жүзеге асырғысы келетін, операцияны жүзеге асыру кезінде жақсы хабардар болған активерді айырбастау немес орындау сомасы. Тауарлардың және қызметтердің, айырбастаудың өлшемі және сипаты бойынша ұқсас тауарларды және қызметтерді айырбастау кезінде табысты пайда болдыратын операция ретінде қарастырылмайды.
Тауар және қызметті жақсы тауар және қызметке айырбастау кезінде айырбастау өзгертідген ақша қаражаттар сомасына немесе олардың эквиваленттеріне, алынған тауарлар және қызметтердің ғаділетті алынған құнын өлшеуші табыс болып келеді.
18 ХҚЕС сәйкес келесі нәтижие бойынша алынған жеке табыстарды айыра білу қажет:
тауарды сатудан;
қызметті көрсетуден;
пайыз, роялти, диведендтерді алып келетін басқа ұйымдармен компания активтерін қолдану.
Тауарды сатудан алынған табыс келесі шарттар қанағаттандырылғанда ғана танылады:
ұйым тауарға өзіндік құқығы бар мағыналы тәуекелді және сияқыны сатып алушыға берді;
өзіндік құқығымен қауымдастырылған деңгейді басқару да енді қатыспайды. Сонымен бірге сатылатын тауарларды бақыламайды;
табыстың сомасы сенімді өлшенген;
операциямен байланысты экономикалық пайданың ұйымға түсуі мүмкін;
операциямен байланысты және күтілетін шығындар сенімді өлшенуі мүмкін.
Қызмет көрсету.
Табыс, егер келісім нәтижиесі сенімді бағаланса баланс күніне тоқтату деңгейінде танылады. Шарт бойынша шарт егер кеткен шығындардың күтілетін өтем деңгейінде танылады.
Келісім нәтижиесі келеше шарттарды орындау кезінде сенімді бағаланады:
табыс сомасы сенімді өлшенуі керек;
келісіммен байланысты экономикалық пайданың ұйымға түсуі мүмкін;
келісімнің аяқталу деңгейі есептілік күніне сенімді анықталуы мүмкін;
келісімнің аяқталуы үшін келісімді және шығындарды орындау кезінде кеткен шығындар нақты анықталуы мүмкін.
Егер келісім нәтижиесі нақты бағаланбаса, онда табыс қайтарылып алатын шығындар мөлшерінде танылады.
Пайыздар, роялти және дивидендтер.
Табыс пайыз, роялти, диведендтерді алып келетін басқа ұйымдармен компания активтерін қолдану қолданылатын келісіммен байланысты экономикалық пайда ұйымға түскенде және табыс сомасы сенімді өлшенгенде танылады.
Табыс келесі негіздерде танылады:
пайыздар активтердің тиімді табыстылығын ескергенде уақытша пропорционал негізінде танылады;
роялти арнайы шарттың мазмұнына сәйкес есептелу әдісі бойынша танылады;
дивидендтер акционерлердің пайданы алу құқығын орнатқанда танылады.
Табыстың танылуы мезеті:
табысты беру кезіндегі танылуы (мезеті);
сатудан кейінгі табыстың танылуы;
сатуға дейінгі табыстың танылуы.
Табысты беру кезіндегі танылуы.
Табыстың танылуы үшін шарттарды, шарттың орындалуы және тауарды немесе қызмет көрсету кезінде беру мезетінің орындалуында алынған табыс мүмкіндігі. ТМҚ сату кезіндегі табыс сату күнінде танылады, яғни ТМҚ клиентке берілген түні.
Қызмет көру табысы қызмет көрсеткен кезде танылады. Бұл әдіс – сату мезеті әдісі деп аталады.
Мерзімі кейінгіге қалдырылған табыс. Журналға жазылуды сататын компаниялар немесе авикомпаниялар қолда бар қаржыны тауардың немесе қызметтің жеткізілгеннен кейін алады. Дегенмен өткізу критериялары қанағаттандырылған, өнім жеткізілгенге дейін табысты алу үдерісі толық болып келмейді.
Осы жағдайдан қолда бар қаржының келуі табыс болып келмейді, бірақ ТМҚ-ны беруді және өткізу міндеті салтаңдатылады. Бұл міндет мерзімнің кейінге қалдырылған табыс немесе алынбаған табыс деп аталады. Ол табыс жеткізіліп немесе қызмет көрсетілгенше дейін табыс деп танылмайды.
Сатудан кейінгі табыстың танылуы.
Кейбір жағдайларда табыстың танылу критериясы қанағаттандырылмайды және тауардың немесе қызметтің клиентке ұсынылған кезінде де.
Кейбір өнеркәсіп саласын да, яғни кітап өндіруші немесе жабдықтарды дайындау сияқты, клиенттерге көптеген созылған уақыт кезінде және нақты бір жағдайлар кезінде тауарларды қайтарып беру құқығы беріледі. Өнімді ұсынғаннан кейін нақты анықтау мәселесі туындайды: қорытындылай келген кезде қай сома өткізуші болып келеді.
Қайтарып алу құқығы бар сату;
Егер сатушы тауарды қайтару тәуекелділігіне кез болса, онда табыс бухгалтерлік есептеуде келесі шарттар қанағаттандырылмағанынша көрсетілмеуі қажет:
сатып алушы үшін сатушының бағасы нақты тіркелген немесе сату күніне анықталған;
ұсыну төлемінің орны бар немесе сатып алушы сатушыға төлеймін деп міндеттенді, және бұл міндет өнімді қайта сату кезінде шарт болып келмейді;
сатушының алдында сатып алушының міндеті егер ұрланса, жеке шешім немесе өнімнің бұзылуы кезінде өзгермейді;
сатушы алдындағы қайта сатуына байланысты сатып алушының алдында арнайы міндеттемелері жоқ.
Табыс егер кәсіпорынмен тауардың бұзылуына байланысты сомасының қайтарылуы мүмкін болмаса, ал нарықта тауарды қайтаруы көзделмегендіктен танылмайды. Сатудан алған табыс тауардың сатылған құны және табыс қайтарып алу құқығының мерзімі біткенге дейін кейінге қалдырады.
Сатуға дейінгі табыстың танылуы.
Кейбір жағдайларда табыстың алу үдерісі ұзақ болып келеді және бірнеше есептік кезеңде жалғасып келеді. Оларға мысал болып, үлкен кемелердің құрылысы, мұнайды табу бойынша жабдықтарды өндіру болып келеді.
Негізінде құрылысшы сатып алушыға жөнелтпе құжат жазып береді, жасалған жұмыс акті деп аталады. Құрылыстың аяқ кезінде көптеген жасалған жұмыс актілері төленетін болады. Егер құрылысшы (сатушы,) құрылыстың аяқталуын табысты тану үшін тосса, қаржы есептілігіне қосылған табыстар және шығындар туралы ақпарат уақытында және нақты болады.
Осындай жағдайларда табыстығ танылуының бірнеше әдістері бар:
орындау пайызының әдісі – табыстар, шығындар және жалпы пайда әр есептік кезеңде құрылыс жобасының пайызды бағалау негізінде аяқталуы танылады;
аяқтау пайыз әдісі – үзілмеген сату шарт бойынша жасалған жұмыс мөлшерінде жүргізіледі және егер тұтынушы уақытында ақпарат ұсынып отырса табыс шарттың аяқталуына дейін танылуы керек.
Шығындар – шығындану немесе активтерді қысқарту немесе табысты алу бойынша шаруашылық бірлік ісінің нәтижиесінде пайда болған міндеттердің экономикалық ресурстарының азайтылуы.
Есептік кезеңдегі табыстың өлшеніп және табыс қағидасына сәйкес осы кезеңдегі шығын өлшемінің қағидасы қолданылады.