И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
оян, оят, баданадай, алпамсадай, момын, момақан, шалқақ
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
| оян, оят, баданадай, алпамсадай, момын, момақан, шалқақ,
шалқалау, т. б. сияқты сөздердің түбірі, сөз жоқ, оя, бадана, ал- памса (я алп), мом, шалқа екенін бір түбірден өрбіген түбірлес сөздер де көрсетіп түр. Бірақ бүлар қазір тілімізде түбір күйінде қолданылмайды, жеке түрып ешбір мағына да білдіре алмайды. Сондықтан да оларды өлі түбір дейміз. Ал басқа тілдерде, мы- салы, орыс тілінде, түбір әр уақытта мағыналы бола бермейді, жеке түрғанда ешбір мәнді, үғымды білдіре алмайды. Мысалы, прочптать (оқып шығу) деген сөздің түбірі - чит, про - при- ставка, ать - жүрнақ, бүндағы чит бөлшегі жеке түрып ешбір мәнге ие емес. Сондай-ақ тілімізде өте сирек болса да сөз бен дыбыстың да сәйкестігі кездеседі. Мысалы, у (Мен ішпеген у бар ма? — Абай) и (басыңды и) тәрізді сөздер бір-бір дифтонг дыбыстан түр. Осыған қарап кейде жеке дыбыстар да мәнді болады, мағына білдіре алады деп түжырым жасауға бола ма? Әрине, жоқ. Сондықтан әр уақытта белгілі бір үғымды білдіре алатын, тілдің ең кіші мағыналы бөлшегі сөз болып табылады. Бүл - сөздің басты және тұрақты лексика-семантикалық және грамматикалық қасиеті. Осы қасиеті арқылы сөз тіл білімінің барлық саласының зерттеу объектісі болып табылады. Сөздің белгілі бір мағынаны, үғымды білдіруі оның ішкі мазмүны болса, сөз белгілі бір дыбыстар жиынтығынан түратындықтан, оның сыртқы дыбыстық жағы да бар. Кез кел- ген сөз белгілі бір дыбыстар жиынтығынан, демек, дыбыстық комплекстен түрады. Мысалы, бала деген сөз төрт дыбыстан түрады, оның бірі (а) екі рет қайталанған, келмеген - 8 дыбыстан түрады, оның бірі (е) үш рет қайталанған. 12 Сұрақ. Сөздің ішкі мағыналық жағы мен сыртқы дыбыстық комплекс жағы арасында байланыс бар ма? Байланыс болса, оның сипаты қандай? Жауап. Сөздің ішкі мағыналық жағы мен сыртқы дыбыстық комплекс жағы арасында, әрине, байланыс бар. Егер олардың арасында ешбір байланыс болмаса, кез-келген дыбыстар жиынтығы сөз бола берер еді ғой, жаңағы бала, келмеген деген сөздер белгілі дыбыстар жиынтығынан және ол дыбыстардың белгілі бір тәртіппен орналасуынан жасалып тұр. Ондағы ды- быстарды абла немесе лаба немесе лбаа, т. б. етіп қосқаннан сөз жасалмайды. Бұның өзі лексикалық единица ретіндегі сөз, оның білдіретін мағынасы мен сыртқы дыбыстық қабыршағы арасында белгілі бір байланыс бар екенін көрсетеді. Бірақ ол байланыс - табиғи байланыс емес. Өйткені дыбыстар жеке түрғанда, ешбір мәнге ие бола алмайды б, а, л, а, дегеннің әрқайсысынан ең бір мән туып түрған жоқ. Сондықтан да белгілі жастағы адам мәніндегі бала сөзінің магынасы сол төрт дыбыс білдіретін мәннен қүралып түрған жоқ (жеке дыбыста мән жоқ). Тілімізде біркелкі дыбыстар жиынтығынан түратын, тіпті бірдей дыбысталатын сөздердің мағыналары әр уақытта бірдей бола бермеуі, лексикалық омонимдер - осының дәлелі. Мысалы, қара дегенге қарама-қайшы түсті білдіретін ақ (ақ шәйі орамал) және адал, кінәсыз, жазықсыз деген мағыналар- дағы ақ (Ынсапсызға не керек істің ақ пен қарасы - Абай) сөздері мен малдың сүті және сол сүттен өндірілетін айран, қатық, қымыз сияқты тағамдар мәніндегі ақ (ақ ішіп оңалып) сөзі мен жоқ болу, суалу деген мәндегі ақ болып кету сөзі, шындық ақиқат, хақ мәніндегі ақ (ақ өлім немесе ақ сөйле), судың ар- насымен жылжуы мәніндегі ақ (судай ақ) сөздерінің (ҚТТС, 1, 126-137) дыбыстық қүрамында, айтылуында бір-бірінен ешбір айырмашылығы жоқ. Соған қарамастан яғни қаншалықты бірдей дыбыстардан түрып, бірдей айтылғанмен әрқайсысы бір-біріне байланыссыз кейде байланысты (көп мағыналық 13 негізіндегі омоним болса) әр түрлі мағынаны білдіреді. Сондай- ақ қорек, тағам, тамақ мәніндегі ас (ас адамның арқауы), тамақ пісіру, әзірлеу мәніндегі ас (ет ас), бір жерден екінші жерге қарай өту, өрлеу мәніндегі ас (таудан ас), т. б. сөздер де (ҚТТС, 1, 365-367) дәл осындай. Бүл сияқты омоним сөздерді көп теп келтіруге болады. Демек, сөздің ішкі мағыналық жағы мен оның сыртқы дыбыстық комплекс жағы арасындағы байланыс табиғи емес, тарихи қалыптасқан дәстүрлі байланыс болып табылады. Басқаша айтқанда жекелеген дыбыстардан түратын, қалыпта- сқан дыбыстық комплекс жеке бір тілдік единиңа ретінде белгілі бір үғымды білдіретін болған. Міне ол үғым - сол сөздің мағынасы, өйткені сөз айналамыздағы зат, қүбылыс я оның сыны мен саны, қимыл, іс-әрекет, оның әр түрлі амалы, т. б. жайындағы үғым не соның аты, атауы. Сөздің мағынасы әр түрлі болады. Сөздің жеке түрғанда да белгілі бір үғымның, аты ретінде танылатын нақты мағынасы да, одан туындайтын әр түрлі ауыс, келтірінді мағынасы да, сөйлеу проңесінде неше түрлі түлғалар қосылуының нәтижесінде пайда болатын немесе басқа сөздермен қарым- қатынасқа түсу арқылы туатын сан салалы жалпы мағыналары да болады. Әрине, ол мағына түрлерінің бір-бірімен байланысы, жалғастылығы болумен қатар бір-бірінен айырмашылықтары, өзгешеліктері болады. Ең алдымен сөз білдіре алатын мағынаны екі түрге бөліп жүрміз: лексикалық магына және жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|