И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

Ілік септігінің білдіретін басты мағьшасы -  грамматикалық 
меншіктілікті, 
иелікті, 
меншіктілік-қатыстықты 
көрсету.
Әрине, ілік септігі білдіретін меншіктілік мағына иелік-тәндік, 
таза меншіктілік (баланың кітабы, Оспанның ішігі, оқушының 
дәптері,  әкемнің үйі),  әр түрлі органикалық, табиғи  байланыс 
(мүнайдың  қалдығы,  майдың  тортасы,  еттің  көбігі,  шайдың 
шамасы), әр түрлі туыстық жақындықтар, адамдар арасьшдағы 
қарым-қатынастар (баланың ағасы, агамның жолдасы, әкемнің 
нағашысы,  әйелдің  баласы),  бүтіннің  бөлшегі,  бір  заттың 
бөлігі  (кітаптың  беті,  үйдің  терезесі,  үйдің  едені,  адамның 
қолы,  таудың  басы,  ағаштың  жапырағы),  заттар  арасындағы 
әр  түрлі,  әр  ыңғайдағы  тәуелділік  қарым-қатынас  (судың 
сылдыры,  сөздің  түйіні,  ойдың  қорытындысы,  аттың  сыны, 
аңның  ізі),  заттың  әр  түрлі  қасиеті,  сапалық  тәндігі  (аттың 
жүйрігі,  қыздың  сүлуы,  адамның  кербезі,  ақынның  шешені, 
адамның  үқыптылыгы,  баланың  үлкені),  заттың  сандық, 
реттік  мәні,  қатысы  (баланың  біріншісі,  ауылдың  жарты- 
сы,  келгендердің  екеуі,  конақтардың  оны),  заттың  белгілі  бір 
қасиетінің  артықшылыгьша,  ерекшелігіне  қатысы  (жігіттің 
жігіті,  шешеннің  шешені,  сүлудың  сүлуы,  сараңның  сараңы), 
т.  б.  сияқты  мәндерді  білдіріп,  ілік  септікті  сөз  тәуелдік 
жалғаулы  сөзбен  анықтауыштық  қатынаста  матаса  байланы- 
сып қолданылады. Демек, ілік септік түлғасының бір ерекшелігі 
сол  -   ол  өзі  жалғанған  сөзді  әрі  тәуелдік  жалғаулы  сөзге 
бағындыра  байланыстырады,  әрі  басыңқы  сөздің  тәуелдік 
жалғауында түруын талап етіп түрады, әрі ілік септіктегі сөздің 
семантикасы  (жақтық мағынасы)  арқылы тәуелдік жалғаудың 
сол жаққа қатысты болуына қарай үш жақты байланыс арқылы 
жасалған сөз тіркесі -  матасу пайда болады (И. -  НОК).
Ілік  септік  жалғауы  кейде түсіріліп  те  (жасырын түрып  та) 
айтылады:  колхоз  малы,  ақын  өлеңдері,  қала  жастары,  кітап 
беті, адам баласы, жер шары, жыл басы,. т. б. Онда бүл тіркестер 
(екі  сөз  арасындағы  қатынас)  меншіктіліктен  гөрі  қатыстық,
102

жалпы  атаулық,  абстрактілік  иелік  мағына  білдіреді:  колхоз 
малы десек, мал меншік емес, колхозға қатысты екенін (орысша 
колхозный скот сияқты), колхоздың малы десек, мал белгілі бір 
колхоздың меншігі екенін (скот колхоза сияқты), ақын өлеңдері 
де;сек, ақынға қатысты (әрине,  ақын шығарған) өлеңдер екешн 
(иоэтические  стихи  немесе  вообще  стихи  поэта  сияқты),  ал
V 
•
ақынның өлеңдері десек,  белгілі  бір  нақты  ақынның өлеңдері 
екенін (стихи поэта), қала жастары десек, жалпы қалада тұратын 
жастар екенін (городская молодежь сияқты), ал қаланың жаста- 
ры  десек,  белгілі  немесе  нақты  қаланың  жастары  екенін  (мо- 
лодежь  города  сияқты),  т.  б.  түсінеміз.  Бұдан  бірден  көрінетін 
ерекшелік  — ілік  септік  жалғауынсыз  байланысқан  тіркестер 
нақты  меншіктілік  мағынадан  гөрі  қатыстық,  абстрактілік, 
атауыштық  мөнді  басымырақ  білдіреді  де,  көбіне  түрақты, 
терминдік, атауыштық сипатқа ие болып қалыптасады. Қазіргі 
қазақ тілінде атауыштық мәндегі түрақты тіркестер мен күрделі 
терминдердің көбі і лік септік жалғауынсыз қолданы лған үлгі лер 
болып табьшады: тап күресі, космос кеңістігі, Абай көшесі, Ал- 
маты к.аласы, күкірт қышқылы, жер шары, күн сәулесі, тап тар- 
тысы, товар айналымы, т.б. Қазақ тілінде зат есім мен көмекші 
есім  ілік  септігі  (көбіне-көп  ілік  септігінің түсіп  қалған  түрі) 
мс.ін тәуелдік жалғау арқылы байланысады. ауыл-дың маңы, үй 
іглі,  стол үсті,  аспан  асты,  үйдің жаны, т.  б.(Түркологияда зат 
есімнің  ілік  септік  түлғасы  мен  төуелдік  жалғаулы  сөздердің 
байланысынан  түратын  тіркесті  (колхоз-дың мал-ы,  т.  б.)  иза- 
фет ІП, ілік септік түлғасынсыз конструкңияны  (колхоз малы) 
изафет П деп атайды. Ал изафет I -  ешбір жалғаусыз (ілік және 
тәуелдік  түлғаларынсыз)  анықтауыштық  қатынастағы  екі  зат
есімнің тіркесі: қол сағат, тас жол, жібек орамал, ағаш үй, т. б.
Барыс  септіғінің  басты  грамматикалық  магынасы  —
  жа-
нама  объекті  мен  қимыл,  іс-әрекеттің  кімге,  неге,  қайда
бағытталғанын көрсету, атап айтқанда, қимылдың, іс-әрекеттің
барып тірелер жерін, аяқталар шеғін (қалаға жетті, үйге келді),
103

кімге,  неге  бағытталганын  (кісіге  берді,  қонаққа  ұсынды), 
қимылдың  мақсатын,  не  үшін  істелгенін  (көруге  кетті,  оқуға 
келді),  қимылдың мөлшер,  мезгілдік  шегін  (екі  метрге  созыл- 
ды, жазға жетті), сынның неге қатысын (малға бай, сөзге сараң), 
т.  б.  сияқты мәндерді білдіру.  Барыс септікті сөз дейін, шейін, 
қарай,  таман, тарта сияқты септеулік шылаулармен  тіркесіп, 
сандық, мезгілдік, мекендік шекті білдіреді:  ауылға дейін еріп 
барды, бірінші қарға дейін күзеуде отырды, үркер ауып барады 
айга таман..., ол ауылға қарай жөнелді.
Барыс  септік  жалғауы  кейде  (сирек)  түсіріліп  те  қолданы- 
лады: Мәскеу(-ге) бардым, не көрдім? Туысқан-туған ел көрдім 
(Жамбыл).  Сондай-ақ кетті етістігімен тіркесіп айтылған жер- 
су, мекен аттарындагы барыс септік жалғауы да кейде түсіріліп 
айтылады: Алматыға кетті -  Алматы кетті. Қазіргі тіліміздегі ер 
жету, бой жету тұрақты тіркестері тарихи жағынан ерге жету, 
бойга жету түрлерінен, алдыңғы сөз барыс септікті тұлғадагы 
үлгіден  қалыптасқан.  Қазақтың  әр  кездегі  жазба  нұсқалары 
тілінде  ерге  жету,  бойға  жету  түрінде  ғана  қолданылуы, 
сондай-ақ жету етістігінің әдетте барыс септік тұлгадағы сөзді 
меңгеретіні:  кәмелетке  жету,  мұратына  жету,  арманына  жету, 
жасына  жету  (жасына  жетпей  қартайып...),  түбіне  жету,  т.  б. 
пікірімізді толық дәлелдейді.
Сөздердің  семантикасына  байланысты  әр  түрлі  түлға- 
қүрамдагы  барыс  септігіндегі  біраз  сөз  адвербиалданып, 
үстеуге айналып кеткен:  алга, артқа, кешке, бас-басына, алды- 
артына,  бірге,  жатқа,  жоққа,  күн  үзаққа, күніне, текке,  қолды-
қолына, өз алдына, т. б.
Табыс  септігінің  білдіретін  грамматикалық  магынасы  -  
қимыл, іс-әрекеттің тура багытын білдіріп, тура объектісі болу. 
Сондықтан  да табыс  септігіндегі  сөз  сабақты  етістікке  (мейлі 
ол  жалаң,  мейлі  күрделі  етістік  болсын)  меңгеріліп  отырады 
да, толықтауыштық қатынаста ашық та, жасырын түрып (түсіп 
қалып)  та  жұмсалады.  Өзі  тіркесіп  тұрган  етістіктің  алдында
104

жалпы абстракты мағынада келгенде, табыс септік кейде түсіп 
қалады: 

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: