мой дом, твой дом, наш дом,  наша школа, ваша книга,  мои

қазақ тілінде (жалпы түркі тілдерінде) жеке бір грамматикалық
категория, тәуелдік категориясы болып табылады.
Сұрақ.  Тілдегі  грамматикалық  катёгориялар  айналадағы
объективтік  қүбылысты,  қоғамдық  өмірдегі  болмысты, 
шындықты қаншалықты бейнелей алады?
Жауап. 
Жоғарыда 
көрсетілгендей, 
грамматикалық 
категориялардың  негізінде  белгілі  бір  объективтік  болмыс, 
шындық  жатады.  Айталық,  тек  (род),  тәуелділік  үғымдары 
мен  жекелеген  тілде  сондай  грамматикалық  категориялардың 
болуын былай қойғанда, тілдегі  етістікке байланысты шақ ка- 
тегориясын алайық. Ең алдымен, етістік қимылды, іс-әрекетті, 
процесті, қүбылысты білдіреді. Бүл -  қандай тілге болса да тән. 
Екіншіден,  қандай тілде болса да, етістік яғни,  іс-әрекет,  про- 
цесс, қүбылыс белгілі бір мезгілде, сәтте, уақытта және белгілі 
бір  кеңістікте,  мекенде  өтеді  я  өтуге  тиіс.  Бүл  -   объективтік 
шындық.  Ешбір  кеңістікке  байланыссыз,  ешбір  мезгілге 
қатынассыз  қимыл,  іс-әрекеттің  болуы  мүмкін  емес.  Енді 
қимыл, іс-әрекеттің, өту мезгілін (уақытын) белгілі бір сәтпен 
байланысты анықтау яғни айтушы түрғысынан сөйлеп түрған 
сәтті өлшем ету қалыптасты да, соған байланысты әрбір қимыл, 
іс-әрекет мезгілінің (шағының) грамматикалық мағынасы туып, 
түрақтап,  олар  белгілі  грамматикалық  амал-тәсілдер  арқылы 
жүзеге  асу  нәтижесінде  грамматикалық  шақ  категория  пайда 
болды.  Қимыл  іс-әрекетке  байланысты  кеңістік,  мекендік мән 
грамматикалық сипат ала алмай, бүл сияқты қалыптасу процесі 
болмағандықтан,  грамматикалық  категорияға  айнала  алма- 
ды.  Немесе  жоғарыда  көрсетілгендей,  тек  (род)  категориясы 
бар  тілдердің  өзінде  олардың  (тектің)  сипаты,  түрлері  бірдей, 
біркелкі  бола да  бермейді.  Орыс,  неміс  тілдерінде  зат  есімдер 
еркек  тек  (мужской  род),  аралық  тек  (средний  род),  үрғашы 
тек (женский род) түрлеріне бөлінсе,  араб,  француз тілдерінде 
зат  есімдерді  тек  еркек  тек,  үрғашы  текке  бөлу  дәстүрі  бар. 
Сондай-ақ бүл тілдерде жекелеген сөздердің (зат атауларының)
70

тектік сипаты, еркешеліктері біркелкі емес; бір сөз бір тілде тек 
категориясының  бір  түріне  жатса,  екінші  тілде  ол  сөз  тектің 
екінші  біреуіне  жатуы  мүмкін.  Мысалы,  орыс  тіліндегі  лож- 
ка  (қасық),  голова  (бас)  деген  сөздер  үрғашы  текке  (женский
Леффель
Кепф
ішінде тектес мәндес, жақын сөздер әр текке де жатуы мүмкін. 
Орыс тіліндегі мына сөздер қатарына назар аударайық:  изба —
 
здание -  дом, школа -  училище -  техникум -  институт, речь -  
слово  -  голос,  вывод -  заключение,  т.  б.  Осындағы  үйге  бай- 
ланысты,  оқу  орнына  байланысты,  сөз  сөйлеуге  байланысты, 
қорытындыға байланысты сөздер қатарының әрбір сыңары бір-
формасы
жатады
Бүдан тілдегі грамматикалық категориялар о баста қоғамдық 
өмірдегі  болмыс  объективтік  шындық  негізінде  пайда  болып 
қалыптасып,  тілдің даму  барысында ол  категориялардың абс- 
тракңиялану  дәрежесіне  сай  алгашқы  мәнін  сақтап  я  одан 
алшақтап кететінін көреміз. Сөйтіп, ол осы қасиеттері арқылы 
белгілі  бір  сөз  табының  грамматикалық  немесе  лексика- 
грамматикалық сипаттағы түрлену жүйесі болып табылады.

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: