И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

түсуі арқылы да, тұрлі грамматикалық формалар үстелуі

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Pdf көрінісі

бет	14/99
Дата	22.11.2022
өлшемі	10,59 Mb.
	#51665

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 ... 99

Байланысты:
isaev s kazirgi kazak tilindegi negizgi grammatikalyk ugymda

Жалпы грамматикалық магына

түсуі арқылы да, тұрлі грамматикалық формалар үстелуі
арқылы да, дауыс ыргағы, орын тәртібі, ішкі флексия, т. б.
арқылы да грамматикалық мағына үстеледі.
Грамматикалық мағынаның түрлері оның берілу жолда-
рына байланысты және соған сай олардың (грамматикалық
мағыналардың) грамматикалық немесе лексика-грамматикалық
(семантикалық), қызметтік (функциялық), т. б. сипаттары
айқындалады.
Лексикалық мағынаның жалпылануы арқылы пайда бо-
латын грамматикалық мағынаны жалпы грамматикалық
мағына деп бөлуге болады. Жалпы грамматикалық магына
грамматикалық формасыз-ақ ішкі семантиканың абстракция-
лануы, жалпылана түсуі арқылы қалыптасады да, сол арқылы
сөздердің семантикалық жақындығы, ортақтығы пайда бо-
лып, грамматикалық топтар құралады. Жалпы грамматикалық
мағынаның әрі қарай шектеле, ұсақтай түсуі нәтижесінде үлкен
грамматикалық (шынында лексика-грамматикалық) топтары-
нан өз ішінде кіші топтар да бөлініп шыгып отырады. Мысалы,
үй, бала, Алматы немесе жақсы, көк, тасты, құмсыз немесе
кел, тұр, ойла, т. б. сөздердің лексикалық мағыналарының жал-
пылануы нәтижесінде жалпы заттық немесе жалпы сындық не-
месе жалпы қимыл, іс-әрекеттік сияқты жалпы грамматикалық
мағына туған. Ал солардың әрқайсысының өзінде тағы да
кішірек жалпы грамматикалық мағына байқалып, кішірек топ-
тарды көрсетуге болады. Жалпы заттық мағынадағы сөздерді
адамға байланысты (кімдік) заттар (бала, кісі, жолдас, т. б.),
адамнан басқа затқа байланысты (нелік) заттар (үй, тас, ағаш,
т. б.), жалпылық немесе жалқылық ерекшелігіне байланысты
(Алматы, Қүлагер, Ертіс, т. б.), сондай-ақ деректі-дерексіз, т. б.
25

топтарға бөлуге болады. Жалпы сындық мағынадағы сөздерді
сапалық сын-белгі (жақсы, жаман, үлкен, биік, т. б.), түске
байланысты сын (көк, қызыл, ақы, т. б.), қатыстық сын (та-
сты, қүмсыз, аудандық, т. б.) деп, жалпы қимылды білдіретін
сөздерді қимылдық мәнді (кел, кет, шап, т. б.), қалыпты білдіру
(түр, отыр, жатыр, т. б.), абстракты іс-әрекет (ойла, қиялда),
т. б. толып жатқан мәнді білдіруіне қарай топтарға бөлуге бо-
лар еді.
Сөйтіп, жалпы грамматикалық магына сөз таптарының

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 10 11 12 13 14 15 16 17 ... 99