И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

менімен қайтатын тәрізді сөйлемдердегі әрбір сөзге, олардың 
түлғаларына және сол түлға білдіріп түрған мағыналарға назар 
аударайықшы. Морфологиялық жағынан бүл сөздерді мынадай 
белшектерге бөлуге болады: он (ол, л дыбысына біткен жіктеу, 
сілтеу есімдіктері септелгенде, л не түсіп қалады, не н дыбысы- 
на айналып кетеді), үй, сөйле, ауыл, мен, қайт дегендер сөздің 
түбірі, -мен, -де, -а көмектес, жатыс, барыс септік жалғаулары, 
-с ортақ етіс, -тын, -тін есімше жүрнақтары. Үйінде, аулына 
сөздеріндегі -і, -ы тәуелдік жалғауы (3-жақ), одан кейінгі -н 
түлғасы қазіргі грамматикаларымызда септік жалғауларының 
қүрамында қаралып жүр: -нде - жатыс септік, -на - барыс септік 
болып, шындығында -н —
септік жалғауының көрсеткіші емес, 
түркологияда бүл тәуелдік жалғаудың 3-жағының қалдық фор- 
масы деген пікір бар, яғни тәуелдік жалғауы 3-жақта қазіргідей 
-ы, -і, -сы, -сі болмай, -сын, -сін болған да, кейін соңғы -н түсіп 
қалған. Бүл арасы тіл білімінде әлі шешілген жоқ. Қайткен 
күнде де 3-жақ тәуелдік түлғада түрған сөзге барыс, жатыс 
септік жалғаулары жалғанғанда, бүлардың арасында пайда 
болатын -н септік жалғау қүрамында қаралғанмен, белгілі бір 
грамматикалық категорияның көне көрсеткіші болған. Бертін 
келе өзі білдіретін грамматикалық мағынадан айырылып қалған 
да, сөз қүрамында факультативтік элемент ретінде сақталып 
қалған. Бүл -н түлғасы тек септік жалғауларының ғана алды- 
нан емес, тәуелдік жалғаудың 3-жағынан кейін жалғанған -ша, 
-ше, -дай, -дей жүрнақтарының алдынан да -нша, -нше, -ндай, 
-ндей болып шыға келді: біреудің кез-і-нше, айту-ы-нша, бала-
сы-ндай, үн-і-ндей, т. б.
Сөйлемдегі онымен, менімен деген сөздердің қүрамында да 
түбір (ол-он, мен) мен көмектес септік жалғаудың (мен) арасында 
қазір ешбір грамматикалық мағына білдірмейтін -ы, -і-түлғасы 
жүмсалады. Тарихи түрғыдан қарасақ, бүл түлға (дүрысы -ы, 

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: