I химияны оқыту әдістемесінің жалпы мәселелері

Соңғы жылдары елімізде экономиканың өсіп өркендеуіне орай, білім беру саласында да көптеген өзгерістер жүргізілуде. Оқытудың, тәрбиенің мазмұнын қоғам дамуының қарышты қадамына сәйкестеп, оны шырқау биіктерге көтеруге бағыттаған тың әдіс–тәсілдер жасалуда. Нәтижесінде қазіргі таңдағы шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің тынымсыз ізденуі тұтас педегогикалық процестердің өзгертіліп, білім берудің тиімді деп танылған жаңа технологиялары дүниеге келуде. Оған себеп болған 2004 жылдың 12 – қазаны күні Астанада білім және ғылым қызметкерлерінің болып өткен ІІІ съезі. Онда Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстанда білім мен ғылымды дамытудың түйінді мәселесіне ерекше тоқталды. Әсіресе, жиналған қауымды қуантқан жағымды жаңалықтың бірі: Қазақстанда 2010 жылға дейінгі білім беруді дамыту бағдарламасын Елбасының өз жарлығымен бекіткені болды.

Кез келген оқыту технологиясы оқушыдан терең теориялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік білімді, үлкен педагогикалық шеберлікті, шәкірттердің жан дүниесіне терең үңіліп оны ұғына білуді талап етеді.

Оқыту барысында жаңа технологиялық әдістерді пайдалану шәкірттердің ойлана білу қабілеттерін дамытады, олардың білім сапасын жақсартады, ой - өрісін кеңейтеді, есте сақтау қабілеттерін өсіреді. Оқыту мен дамыту әдістерінің екеуі де жеке тұлғаның қалыптасуына үлкен ықпал ететін маңызды айғақтар болып саналады.

Бұл сөздер дәлелді болу үшін жалпы технология деген ұғымды саралап кеткен жөн. Технология ұғымы біздің ғасырымызда негізгі жалпы ғылымдық ұғымдардың бірі болып саналады. Философиялық көзқарас тұрғысынан технология теория мен практиканың арақатынасы контексінде қарастырылды. Мәні жағынан ажыратыла отырып, теория мен практика әрқашанда бір – бірімен өзара тығыз байланысты. Бұл әрекеттестіктің өзгешелігін сипаттай отырып, К.Поппер теория мен практиканың бірлігін бұзбау қажеттілігін атап көрсеткен. Философтардың дәлелдеуінше, теория адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталып, өзі туындап шыққан практикаға қызмет етіп, оның бағытын анықтайды, тәжірибелік процестер барысында тікелей емес, технологиялық үлгілер арқылы жанама түрде әсер етеді. Теорияның практикадан ажырауының негізгі себептерінің бірі – нақты қолданбалы теориялар мен технологиялардың жоқтығы.

«Педагогикалық технология» ұғымының әр түрлі тұрғыдан анықталуы, оның түрлерінің және тұжырымдамалық негізі мен сипаттамасының көптігі бұл феноменнің мәнін теориялық және практикалық тұрғысынан талдауға назар аударуды қажет етеді.

Ғылым жетістіктеріне негізделген технологиялар ғасырында білім беруді технологияландыруға көшудің қажеттілігімен келіспеу мүмкін емес, себебі әр баланың жеке тұлғалық тұрғысынан дамуы, білім беруді дифференциациялау және барлық білім беру жүйесін ізгілендіру мен демократияландыру сол арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан қазіргі заманғы педагогика ғылымындағы педагогикалық процесті технологияландыру білім беруші мен білім алушының жеке тұлғасын өздігінен дамыту және өзін - өзі жүзеге асыру мақсатын оқыту мен тәрбиелеудің субъектілік негізіне ауыстыратын тәсілді іздестірумен байланысты. Осыған орай мектептің ғана емес, қоғамның алдында да күрделі әлеуметтік – экономикалық жағдайда өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мен оқытудың қандай жаңа үлгілері бар, оларды салыстырып, дұрыс жол табуға үйрену мәселелері маңызды болып тұр. Бұл сұрақтарға шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдер, әдіскерлер, психологтар мен педагогтардың көпжылдық педогогикалық ізденістерінің нәтижесі ретінде туындаған педагогикалық технологиялар жауап беруге талпынады. Педагогикалық технологиялар бір орталық төңірегінде айналады. Бұл орталық – бала, олар тұтас шығармашыл тұлғаны дамытуға, сонымен қатар ізгілік рухын ұғынған және оған құрмет сезімімен қарым – қатынас жасауға бағаытталған.

Қазіргі уақытта көптеген зерттеушілер жаңа педагогикалық технологияларға терең қызығушылықпен қарап, білім берудегі технологиялық тәсілді дәстүрліден анағұрлым тиімдірек деп есептейді. Осыған байланысты ″білім беру технологиясы″, ″педагогикалық технологиялық″ ғылыми айналымға еніп келе жатқан, салыстырмалы түрде жаңа ұғымдар болғандықтан, оған әртүрлі анықтамалар берілген. Бұл ұғымға Б.Т. Лихачев, В.П. Беспалько, С. Солдинг, В.В. Сериков, В. М. Монахов, В.М. Кларин, И. Я. Лернер, П. И. Пидкасистый, В.В. Гузеев, Н. Д. Хмель, Г.Т. Хайруллин және басқа зерттеуші ғалымдар түсініктеме берген. Төменде бірнешеуін мысалға келтіреміз.

В.П.Беспалько педагогикалық технологияны қойылған білім беру мақсаттарын тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тәрбиелеу мен оқытудың теориялық негізделген процестерін жаңадан өндірудің, еске түсірудің құралдар мен әдістер жиынтығы ретінде анықтайды.

В.М.Монахов бұл ұғымға басқаша түсініктеме береді. Ол “педагогикалық технология – мұғалім мен оқушы үшін жағымды жағдайда қамтамасыз ететін оқу процесін жобалау, ұйымдастыру және өткізуде барлық бөлшегіне дейін ойластырылған бірлескен педагогикалық іс-әрекеттің үлгісі. Технологияның міндеттерін түсіндіре отырып: Педагогикалық технологияны жобалаудағы жетекші қағидасы – оқушының жеке белсенділігі болуы. Мұнда ең бастысы – білімді меңгеруге іштей дәлелденген, қалыптасқан қызығушылығы мен ынтасы, білім алу іскерлігі” – деп жазады.

П.И.Пидкасистыйдың пікірінше, оқыту технологиясының маңызды ерекшелігі – оқыту циклінің ұдайы өндірістілігі, яғни оны кез – келген мұғалімнің «қайталау мүмкіндігі» және «кері байланыс, білімді объективті бақылау» болып табылады. Оқыту технологиясы дидактиканың алдын ала тапсырылған сипаттамаларымен өндірістік дидактикалық процестерді құрастыру, тиімді жүйелерді дайындау мен қағидасын айқындау бойынша ғылыми зерттеу саласы, бағыты ретінде түсіндіріледі.

Педагогикалық технологиялар алуан тұрғыдан берілген анықтамаларды талдау нәтижесі оның көпшілігінің жалпы қорытынды түрінде берілгенін, педагог әрекетінің салыстырмалы түрде кейбір жақтары ғана зерттелгенін көрсетеді, бала тұрғысын тұтас қалыптастыру мәселесі толығымен қарастырылмайды.

Педагогикалық технологияны жаңа бағытта зерттеу адамның қабылданбайтындығын қолдаумен, тұлғаның өзін - өзі белсендіруімен, жеке тұлғаның дамуымен, ойлауымен байланысты. Әрбір оқушы оқу материалы бойынша жеке қозғалыс жолын таңдауға, оның мақсатына, қажеттілігіне және қызығушылығына жауап беретін қоғамдық тәжірибені игеруге ерікті.

Осы тұрғыдан Н.Д.Хмельдің берген анықтамасы тиімді болып табылады: Педагогикалық технологиялар – теориялық білімдерді тұтас педагогикалық процестің қызметін практика жүзінде іске асыруға бағытталған және сол процесс нәтижелерін кезеңдер бойынша өлшеп, тұлғаның да, ұжымның да даму динамикасын көруге болатын, педагогтар мен оқушылардың өздерін - өздері дамытуларына мүмкіндік тудыратын жүйелі іс - әрекеттер кешені.

Қазіргі кезде білім беру үрдісінде елуден астам жаңа технология қолданылады екен. Педагогикалық технологияның кем дегенде үш мәні бар:

1. 
   Педагогикалық технология - бұл педагогикалық мақсатта аудиовизуальды құралдарды, телеарнаны, компьютерді, басқа түрлі қатаң (hard-Ware) және жұмсақ (soft-Ware) құралдарды қолдану.
   
2. 
   Педагогикалық технология - барлық оқу процесінің жоспарлау, іске асыру, бағалау әдіснамасы және техникалық пен адам ресурсын, олардың өзара әсерін ескере отыра білімнің тиімді формасына жетуде ілімді меңгеру. Бұл мағынада педагогикалық технология жүйелік талдауды теориялық құрал ретінде қолданады.
   
3. 
   Педагогикалық технология - оқытушының оқу процесінде студентке ықпал жасау тәсілі туралы ілім .
   

1. 
   Осының алдында енгізілген технологиялардың барлық жақсы жақтарына сүйеніп; басқа пәндерді оқытудың алдыңғы қатарлы тәжрибесін, оқытуды ұйымдастыруға арналған нұсқауларын ескеруі керек;
   
2. 
   Оқу процесін жүргізуге әр текті кафедралар қатысатындықтан олардың өздік ерекшеліктерін ескеріп, нақты әрі ықшам талаптарын қанағаттандыру қажет;
   
3. 
   Қазіргі заман талабына сай есептегіш машиналардың мүмкіндігін барынша тиімді қолдану керек.
   

Педагогикалық технологияның баяндалуы жалпыға бірдей түсінікті әрі қайта жаңғыртуға жарамды болуы үшін арнайы жолмен құрылымданған болу керек. Оны басқа оқытушылар қолданып аз уақыттың ішінде жақсы нәтижеге және алға қойған мақсаттарына жете алатындай болғаны жөн. Ал мұндай мүмкіндікке жеткізетін педагогикалық жүйелер теориясы. Себебі педагогикалық жүйе оқу- тәрбиелік процесті меңгеру мен ұйымдастыруды жан – жақты көрсететін құрылым.

Неміс педагогы А.Дистервег өзінің әйгілі «Неміс мұғалімінің білім беру ісіне басшылық» атты еңбегінде «Жаман мұғалім ақиқатты өзі айтып береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға үйретеді», - деген.

1.2. Сыни тұрғыдан ойлау мәселесі жайлы

Міне, осындай оқудың жаңа технологиясының біріне сабақты, дәрісті өткізуді «сыни тұрғыдан ойлау бағдарламасы» бойынша ұйымдастыру жатқызылады. «Сыни ойлау» анықтамасына еш келмейтін ойлаудың үшінші түрі – ол шығармашылық немесе көкейкесті ойлау. Сонымен, сыни тұрғыдан ойлау үш бөліктен тұрады:

Біріншіден, сыни тұрғыдан ойлау өзіндік және жеке ойлау болып табылады. Ал сабақ сыни тұрғыдан ойлау принциптеріне негізделетін болса, әркім өз ойлары мен пікірлерін және бағалауларын басқалардан тәуелсіз құратын болады. Біз үшін басқа біреу сыни ойлай алмайды, біз барлығын өзіміз үшін жасаймыз. Сонымен қатар ойлау өзіндік сипатқа ие болғанда ғана сыни тұрғыдан ойлағандық болып есептеледі. Өз бастарымен жұмыс істеп, ең қиын деген мәселені өзі шеше алулары үшін оқушыларға жеткілікті түрде бостандық берілуі керек. Мысалы, оқушылар мұғалімнің айтқанын жаттанды түрде қайтып айтып беруі мүмкін.

Сыни тұрғыдан ойлауда идеяның ерекше болуы міндетті емес: біздің басқа біреудің идеясы мен нанымын өзіміздікі етіп қабылдауға толық құқығымыз бар. Біз тіптен басқаның пікірімен келісуіміз керек болады да, бұл біздің құқығымызды дәлелдейді. Сыни тұрғыдан ойлайтын адам басқаның көзқарасымен жиі келісе бермейді.

Екіншіден, ақпарат сыни тұрғыдан ойлаудың соңғы емес, бастапқы пункті болып табылады. Білім адамның сыни ойлауы онсыз мүмкін болмайтын дәлелдемелерді тудырады. Кейде «басында түк жоқ болса ойлау қиын болады» деп айтып жатады ғой. Терең ойлау үшін фактілер мен идеялар, мәтіндер мен теориялар, мәліметтер секілді көптеген «шикізаттарды» өңдеу керек болады. Кейбір оқушылар өзінің үйренгендерін көп есіне сақтай алмайды. Сондықтан оларға ескіден жаңаға жол салу керек. Дегенмен де, мұғалімнің жұмысы тек сыни тұрғыдан ойлауға шектеліп қалмай, оқушыларды ең қиын деген түсініктерді қабылдап әр түрлі мәліметтерді есіне сақтауға дағдыландырады. Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету – мұғалімнің көп жақты жұмысының бір бөлігі ғана. Кез келген жаста сыни тұрғыдан ойлауға болады: бұл үшін тек жоғарғы сынып оқушыларының ғана емес, бірінші сынып оқушыларының да тәжірибелері мен білімдері жеткілікті.

Үшіншіден, сыни тұрғыдан ойлау сұрақтар қойып, шешіп табуды қажет ететін мәселені анықтаудан басталады. Жалпы адамзат баласы тумасынан білуге құмар болып келеді. Егер біз жаңа бір нәрсені байқай қалсақ, оның не екенін білуге құмартамыз. Дегенмен, нағыз наным үрдісі өзінің кез – келген кезеңінде мәселелерді шешу мен өзінің жеке қызығушылығы мен қажеттілігінен пайда болатын сұрақтарға жауап беруге деген талпыныстарымен сипатталады.

Төртіншіден, сыни тұрғыдан ойлау көңілге қонымды дәлелге ұмтылады. Сыни тұрғыдан ойлайтын адам мәселені шешудің жолын өзі іздеп табады да, сол шешімдерді негізі бар, саналы дәлелдермен нақтылай түседі.

Бұл әдісте талданып отырған мәселе бойынша әрбір оқушы өз топшылауын, өз пайымын білдіреді, өзіндік дәлелдер келтіреді, басқаның ой түйінін сынайды, олардың мәнді мағыналы жақтары жөнінде өз пікірін, өз тоқтамын жасайды. Бұл әдіс шәкірттерге де, оқушыларға да үлкен жауапкершілікті жүктейді. Оқыту әдістерін жетілдіруге, дамытуға олардың тиімділігін арттыруға көмектеседі.

Оқушыларда сыни тұрғыдан ойлау қабілеті дамыған сайын оларда төрт параметрдің көрсеткіштері өседі.

1. 
   Жекеден → дамуға
   
2. 
   Дифференциалдыдан → сенімділікке
   
3. 
   Интуициядан → логикалыққа
   
4. 
   Бір перспективадан → көптеген перспективаға
   

1. 
   Өз бетінше тұжырым, қорытындыға келу қабілетін дамыту
   
2. 
   Ұқсас құбылыстар арасынан тиімділерін таңдай білу
   
3. 
   Проблеманы шеше білу
   
4. 
   Пікірталасты жүргізе білу қабілеттерін қалыптастыру қажет
   
5. 
   Өз ойларын тиянақты түрде қорытып, жеткізе білуі керек
   
6. 
   Сарамандық іскерлік пен дағдыны қалыптастыра білуі қажет
   
7. 
   Алған теориялық білімін іс-тәжрибеде нақты қолдана алуы.
   

4-сурет Сыни тұрғыдан оқытуда қолданылатын тәсілдер

«Болжамдар ағашы» тәсілі әдеби мәтінмен жұмыс істейтін американдық Дж. Белланстан алынған. Бұл тәсіл әңгіме мен повестегі сюжет бойынша болжамдар құруға бағытталған. Аталған тәсілмен жұмыс істеу ережесі төмендегідей: ағаш діңі–тақырып, бұтақтары болжамдар, ол екі бағыт бойынша тармақталады- «мүмкін» және «шындық», бұтақтар саны шектеусіз, ең соңында жапырақтар болжамдардың негіздемесі, ол екі пікірдің бірінің пайдасына бағытталады.