тҥсінеді. Ҥшіншілері сингармонизмді қазақ және жалпы тҥркі тілдері сӛзінің
просодиялық доминантасы деп атайды да (А.Байтҧрсынҧлы, Х.Досмҧхамедҧлы,
Ә.Жҥнісбеков, М.Жҥсіпҧлы), екпінді қосымша, жанама просодиялық қызмет
атқаратын бейсегменттік бірлік ретінде таниды (Х.Досмҧхамедҧлы,
М.Жҥсіпҧлы т.б.). Осы топтағы ғалымдар сингармонизм "дауыстылар
гармониясы" емес, жалпы "дыбыстар гармониясы" дегенді айтады.
Қазақ тілінің дыбыс жҥйесінде сингармонизм басты қызмет атқарады деп
қарастырған
ғалымдар
–
А.Байтҧрсынҧлы
мен
Х.Досмҧхамедҧлы.
А.Байтҧрсынҧлы
қазақ
тілінің
сингармоалфавиті
мен
сингармоорфографиясының принциптерін жасаса, Х.Досмҧхамедҧлы "Қазақ-
қыpғыз тiлiндегi сингаpмонизм заңы" атты әйгілі еңбегінде сингармонизмді
"ҧлы заң", ол дауыстылардың ғана емес, дауыссыздардың да ҥндесу заңы деп
пайымдайды. Алайда мақалада сингармонизм тiлiмiздi ҥйpенуге, ҥйpетуге
жеңiлдетiп тҧp, жаңа сӛздеp тудыpып, сӛздеp қосып, тiлiмiздi байытқанда
ылақтыpмайтын, адастыpмайтын қаpақшылы даңғыл қаpа жол болып тҧp деп,
оған біржақты анықтама берілген: "Сингаpмонизм заңы дауыстылаpдың
гәpмӛндесу заңы я дауыстылаpдың гәpмӛние заңы деп те айтылады, ... сӛздiң
тҥбipi жуан айтылса, жалғанған жалғау да жуан айтылады. Сӛздiң тҥбipi
жiңiшке айтылса, тipкелген жалғау да жiңiшке айтылады" [76, 140-141-бб.].
"Сингармонизмді – дауыстылар мен дауыссыздардың ҥндестігі" ретінде танып,
терең зерттеу жҥргізген Ә.Жҥнісбеков пен М.Жҥсіпҧлы оның теориялық
концепциялары мен принциптерін жасап, терминдерін ғылыми айналымға
енгізді. Солай қазақ (тҥркі) тіл білімінің дыбыс жҥйесіне сингармониялық,
сингармофонологиялық теорияны орнықтырды.
ХХ ғасырдың 80-жылдарына дейін кең тҥрде зерттелген сингармонизм
заңы "дауыстылар гармониясы" деп тҥсінілген. Мҧндай кӛзқарас қазақ (тҥрік)
тілінің сингармонизм табиғатын тануда еңбек сіңірген ғалым I.Кеңесбаевтың
монографиясынан да кӛрініс тапты. Ол В.В.Pадлов, П.М.Мелиоpанский,
В.А.Богоpодицкий т.б. зерттеулеріндегі тҧжырымдарды елеп-екшей келіп,
сингармонизм мәселесін тҥсіндіреді. Ғалым: "Сингаpмонизм саласында кӛзге
айқын тҥсетiн фонемалаp – дауыстылаp; дауыстылаp сингаpмонизмнiң тҥp-
тҥpiн жасауға негiзгi аpқау болады; ал дауыссыздаp дауыстылаpға селбесiп
баpып, дауыстылаpдың ыңғайына қаpай айтылады. Демек, сингаpмонизм заңы
бойынша кӛpшiлес буындаpдың, кӛбiне, алдыңғысы кейiнгi буынды iлестipiп
тҧpады",– дейдi [8, 280-б.]. Яғни "дауыстылаp сӛздiң қалай айтылуын билеп
тҧpған ҧйғаpушылаp, әншiлеp" [76, 141-б.].
I.Кеңесбаев қазақ тiлi тӛл сӛздеpiнiң бәpi деpлiк не бipӛңкей жуан, не
бipӛңкей жiңiшке келетiнiн, буынның да, сӛздiң де жуан, жiңiшкелiгi
дауыстылаpмен байланысты екендiгiн айтады. Қараңыз:
Достарыңызбен бөлісу: