І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| а
- ҽ , о - ө , ҧ - ҥ , ы - і , .../), себебі бҧлар жеке (сӛздің қҧрамынан тыс) дыбысталады (айтылады). Консонантизм жҥйесінің қҧрамындағы жіңішке дыбыстардың сингармофонемалық статусы жоқ, себебі бҧлар жеке (сӛздің қҧрамынан тыс) дыбысталмайды (айтылмайды)",– дейді [113, 40-б.]. Яғни М.Жҥсіпҧлының пікірінше, қазақ тілі дауыстыларының жуан-жіңішкелігі жеке фонемалар деңгейіне дейін дамып жеткен де, дауыссыздардың жіңішкелігі жеке сингармофонемалар деңгейіне жетпеген. Бҧл І.Кеңесбаев пікірінің дамытылғанын, жетілдірілгенін байқатады. Және І.Кеңесбаевтың "сингармофонология", "сингармовариация", "сингармовариант", "сингармотембр" т.с.с. терминдерді қолданбағанымен, оның мәнін терең тҥсінгенін кӛрсетеді. Қысқасы, ғалым I.Кеңесбаев ҧстазы Л.В.Щеpбаның идеясына сҥйене отыpып, қазақ тiлiнiң фонемалаpын анықтап, тҥсінік берген. ЛФМ-ның фонологиялық теориясы кейiнгі ғалымдардың еңбектерінде ӛз қолдауын тапты. Мәселен, аталған теория Ж.Аpалбаев, К.Аханов, К.Бейсенбаева т.б. сынды ғалымдаpдың еңбектерінде жалғасты. Москва фонологиялық мектебі (МФМ) "Щерба мектебінен" (Ленинград фонологиялық мектебі (ЛФМ)) қолданған терминдерімен ғана емес, ҧстанған принциптерімен, әдіс-тәсілдерімен, ғылыми айналымға енгізген ҧғымдарымен де ӛзгеше. Ғалым М.Жҥсіпҧлы еңбегінде екі мектеп теорияларының ӛзара айырым-белгілерін ашып кӛрсетеді. Мәселен, МФМ теориясында фонеманың позициялық тҥрлері ҥш дыбыстан (инвариант, вариация, вариант), ЛФМ-да екі дыбыстан қҧралған: звукотип және оттенок. МФМ-ның "вариация", "вариант" терминдері ЛФМ-ның "оттенок" ҧғымына біріктірілген. МФМ-ның "инвариант" аталымы мен ЛФМ-ның "звукотип" атауы бір ҧғымды білдіреді. (Бҧлар – негізгі екі принцип. Бҧдан басқа да ажыратылатын бірнеше принциптері бар). Москвалықтардың ҧғымдары мен терминдерін модификацияландырып, сингармонизм заңының принциптерімен синтездендірудің нәтижесінде ғалым тіл біліміне жаңа аталымдар қосты: сингармотеория, сингармотермин, сингармофонема, сингармофонемография, сингармофонология, сингармодыбыстип, сингармофонологиялық позиция, сингармоинвариант, сингармовариация, сингармовариант, сингармотембр т.б. Оның алғашқы бӛлігі сингармониялық теорияның аталымынан тҧрса, екінші бӛлігі МФМ-ның терминін қамтиды [15, 97-98-бб.]. Ғалым М.Жҥсіпҧлы сингармофонологияның басты ҧғымдарына тҥсінік беріп, мәнін ашады: "инвариант (сингармоинвариант) – бір фонеманың ғана қҧрамына енетін, әлді позицияда кездесетін, басқа дыбыстарға ҧқсамайтын, сӛз мағынасын ӛзгертетін дыбыс (фонеманың позициялық тҥрі); вариация (сингармовариация) – бір фонеманың қҧрамына кіретін, әлді (максималды айыру) позицияда кездесетін, сӛз мағынасын ӛзгертетін, дыбыстармен байланысу мҥмкіншіліктері мен максималды тәуелді (әлсіз) позицияда кездесетін дыбыс (фонеманың позициялық тҥрі); вариант (сингармовариант) – бірнеше фонеманың қҧрамына енетін, әлсіз (минималды айыру) позицияда кездесетін, сӛздің мағынасын ӛзгертетін қабілетінен айырылған (бірақ толық емес) дыбыс (фонеманың позициялық тҥрі)" [15, 57-58-бб.]. Бҧл тҥсініктер фонеманы дыбыстар қорынан тҧратынын кӛрсетеді. Бір фонеманың қҧрамында дыбыс саны біреу ғана емес, одан да кӛп болады. Және олар сӛйлеу ҥрдісінде бір-біріне ҧқсамауы да мҥмкін. Ғалым қазақ тіліндегі дауыссыз / жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|