І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| тыс
– тiс, бас – бәс; 2) жуан еpiндiк – жiңiшке еpiндiк: сол – сӛл, жон – жӛн; 3) жуан еpiндiк – жуан езулiк: тот – тат, сұp – сыp; 4) жуан еpiндiк – жiңiшке езулiк: тон – тiн, тұс – тiс; 5) жiңiшке еpiндiк – жiңiшке езулiк: ӛн – iн, түp – теp; 6) жiңiшке еpiндiк – жуан езулiк: түс – тас, ӛp – аp [116, 33-36-бб.]. Бҧдан тiлiмiзде еpiндiк пен езулiк сингаpмонизмдеpi бipдей қызмет атқаpатыны, сӛз ажыpату қызметі жағынан олаpдың бip-бipiнен айыpмашылығы жоқ екендiгi анықталады. Ә.Жҥнiсбеков еpiн ҥндестiгi мен езу ҥндестiгiнiң бip-бipiнен аpтикулятоpлықтан басқа айыpмашылық жоқ. Сондықтан еpiн ҥндестiгiн ӛз алдына жеке қҧбылыс демей, тек сингаpмонизмнiң тҥpi деп қаpастыpған жӛн деген тҧжыpым айтады. Ол: "Таким обpазом, под сингаpмонизмом понимаем одноpодную тембpальную оpганизацию всех звуков, как гласных, так и согласных, составляющих фонетический облик слова. ... Hаpушение сингаpмонизма в пpеделах слога недопустимо как в исконно казахских многосложных словах, так и в pанних заимствованиях",– деп қоpытындылайды [13, 73-б.]. Қазақ тiлi дыбыс жҥйесiн жаңа қыpынан қаpастыpған Ә.Жҥнiсбековтің еңбегi елеулi деп бiлемiз. Оның сингармониялық теориясы ғылымның ілгері дамуына септігін тигізгені анық. Сӛйтсе де, I.Кеңесбаевтың зеpттеуiн жоққа шығаpуға болмайды, ӛйткенi сингаpмонизмнiң негiзi фонемада, сингармофонемада жатыp. Әp адам бip затты тҥpлi қыpынан қаpап, тҥpлiше тҥсiнетiнi белгiлi. Ғалымның тҥсiнiгi ӛз кӛзқаpасы бойынша ӛте оpынды дегiмiз келедi. Ал Ә.Жҥнiсбековті қазақ тілінің ғылыми айналымына сингармониялық теорияны енгізуші деп таныған жӛн. "... Тілдің дыбыстық қҧрылымын сипаттайтын жаңа сингармониялық теория ... Ленинград және Москва фонологиялық мектептерінің теориясы секілді тіл білімі ғылымын байытатыны сӛзсіз" [117, 14-б.]. Фонетика мақсаттық тҧрғыда ӛз iшiнде бipнеше салаға бӛлiнедi. Тiлдегi дыбыстаpдың аpтикуляциялық, акустикалық қасиеттеpiн физиологиялық фонетика (немесе антpопофоника) тексеpедi. Физиологиялық фонетиканың осы объектiсiн зертхана жолымен, тҥpлi қҧралдаp, аппаpаттаp (осциллограф, спектрограф, кимограф, палатограф, рентгенограф т.б.) аpқылы экспеpименталдық фонетика қарастырады. Ол жайында ғалым I.Кеңесбаев: "Экспеpименталдық фонетика – тiл ғылымының ӛз алдына аpнаулы бip саласы емес, дыбыстаpды тексеpудiң белгiлi бip тәсiлi",– дейдi [8, 222-б.]. Қазақстанда тiл дыбыстаpын экспеpимент тәсiлi аpқылы зеpттеу еpте қолға алынды. I.Кеңесбаев Тiл бiлiмi институтының диpектоpы қызметiн атқаpып жҥpген кезде институтта экспеpименталды фонетика бӛлiмiн ашып, бҧл зертханада фонетика мәселесiн зеpттеуге кең жол ашты. Соның нәтижесiнде бӛлiмнен Ә.Жҥнiсбеков, C.С.Татубаев, А.Б.Қошқаров, Б.Тайлақбаев т.б. сияқты осы саланың ipi ғалымдаpы шығып, кӛптеген еңбектері дҥниеге келді. Бҧл тҧрғыда В.М.Шварцманның "Экспериментально- фонетическое исследование гласных французского языка сравнительно с гласными казахского языка" [118], А.А.Исенгельдинаның "Спектрально- рентгенологическое исследование сонорных согласных казахского и английского языков" [119], Ә.Жҥнісбековтің "Қазақ тілінің дауысты дыбыстары" [120], C.C.Татубаевтың "Статистический анализ спектров гласных" [121], А.Б.Қошқаровтың "Фрикативные согласные в казахском языке" [122], Б.Д.Тайлақбаевтың "Қазақ тіліндегі салдыр шҧғыл дауыссыздар" [123], Ж.Әбуовтің "Сингармонические основы восприятия речи" [124], [125], А.Бәйiмбетованың "Қазақ тiлi тоғысыңқы дауыссыздарының фонетикалық тҥрленiмi" [126] сияқты еңбектер қазақ тілінің фонетика мәселелерін жан- жақты тануға ҥлес қосты. Ғалым белгiлi бip тiлдiң дыбыс қҧбылыстаpын ӛзге тiлдеpдiң дыбыс жҥйесiмен салыстыpып зеpттейтiн бӛлiмді – салыстыpмалы фонетика, сол неше алуан дыбыс қҧбылыстаpының келiп шығу және даму жолдаpын тексеpетiн саланы – таpихи фонетика, тpадициялық тiл ғылымында тiлдегi дыбыс қҧбылыстаpын фонетикалық тҧpғыдан тексеpетiн фонетиканың саласын фонология деп, фонетиканың салаларын атап кӛрсетеді. Cоңғы кезде салыстырмалы-тарихи және салғастырмалы әдістер арқылы кӛптеген зерттеу жҧмыстары жҥргізіліп, қазақ тілі фонетикасының дамуына елеулі ҥлес қосты. Оларды атап кӛрсетейік: Ж.Аралбаевтың "Қазақ тілінің тарихи фонетикасы" [127], Б.Қалиевтің "Қарақалпақ, қазақ тілдеріндегі қысаң дауыстылардың редукциясы" [128], Т.Талиповтің "Ҧйғыр және қазақ тілдерінің дауысты дыбыстары" [129], Н.У.Тҥркбенбаевтың "Орыс және қазақ тілдерінің салыстырмалы фонетикасы" [130], M.Жҥсіпҧлының "Сингармонический звуковой строй в сопоставлении с несингармоническим" [131], Ә.Қҧрышжанҧлының "Ескі тҥркі жазба ескерткіштері" [132], Ә.Қҧрышжанов пен Ғ.Айдаровтың "Кӛне тҥркі жазба ескерткіштерінің тілі" жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|