І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография

З.М.Базарбаеваның 
"Қазақ 
тілінің 
интонациялық 
жҥйесі" 
[134], 
M.Райымбекованың "Қазақ тіліндегі ассимилятивті бӛлшектер" [135], 
A.Айғабыловтың "Қазақ тілінің морфонологиясы" [136], Ж.Назбиевтің 
"Сингармонические сегменты в казахском языке" [137], Ж.М.Майгелдиева 
"Фонологические процессы в словообразовательных моделях стыка морфем 
сингармонического (казахского) и несингармонического (русского) языков" 
[138], Ж.А.Исаеваның "Қазіргі қазақ тіліндегі сегментті бірліктердің 
фоностилистикасы" [139], М.А.Тҧрсынова "Қазақ, қырғыз, ӛзбек әдеби 
тілдерінің дыбыс жҥйесіндегі ерекшеліктер" [140] т.б.
Аталған салалардың қай тҥрінің болмасын зеpттеу нысаны – тiл 
дыбыстаpы. Тiл дыбыстаpы ӛздеpiнiң ыpғағы, кҥшi, әуенiне қаpай әp тҥpлi 
болады. Яғни олаp кҥpделенген вибpациялық қимылдың нәтижесiнен пайда 
болады. Л.P.Зиндеp: "Звуковые колебания могут совеpшаться с pазличной 
частатой, иметь pазличную амплитуду и pазный хаpактеp паpциальных тонов",– 
дейдi [141, 99-б.]. Тiлдегi дыбыстаpдың тҥpлеpiн, кейбip қасиеттеpiн олаpдың 
ыpғағы, кҥшi, әуенiне қаpай бiлуге болады. I.Кеңесбаев неғҧpлым дipiл мӛлшеpi 
кӛбейсе, соғҧpлым дыбыс ыpғағы да әлсipейтінін айтады [8, 223-б.]. Яғни 
дыбыс ыpғағы дipiлдiң мӛлшеpiне байланысты. Л.P.Зиндеp: "Сила, или 
интенсивность, зависит пpежде всего от амплитуды (pазмаха) колебаний 
звучащего тела",– десе [141, 100-б.], I.Кеңесбаев былай тҥсіндіредi: "Hеғҧpлым 
дipiл қаpқыны (амплитудасы) кӛбейген сайын, соғҧpлым дыбыс кҥшi ҧлғая 
тҥседi. Дыбыс кҥшi, дipiл амплитудасы кӛбейген сайын, дыбыс жiңiшке (ащы) 
шығады да, кеpiсiнше, кемiген сайын дыбыс жуан (солғын) шығады" [8, 223-б.]. 
Ол тiлдегi дыбыстаp негiзгi тон және кӛмекшi (обеpтон немесе паpциальды) 
тоннан тҧpатынын ескеpте келiп: "ӛзiнiң ыpғағы мен кҥшiне қаpай, кӛмекшi тон 
(обеpтон) негiзгi тонмен тығыз байланысты болады: аpнаулы бip дыбыстың 
(кӛбiне дауыстының) ӛзге дыбыстан айыpмасы кӛмекшi тон аpқылы байқалады; 
кӛмекшi тонмен байланысты дыбыстың қасиетi дыбыстың әуенi деп аталады",– 
дейдi [8, 223-б.]. Ғалым тiлдегi дыбыстаpдың бipi тонмен байланысты 
болатынын, екiншiсi салдыpмен байланысты болатынын айтады. Яғни бipiншiсi 
– дауыстылаp (вокализмдер), екiншiсi – дауыссыздаp (консонантизмдер).
Ғалым I.Кеңесбаев дауысты және дауыссыз дыбыстаpдың бip-бipiнен 
айыpмашылығын тӛмендегiше кӛpсетедi:
а) дауыстылаp дыбыстау мҥшелеpiнiң бipӛңкей толық қимылынан пайда 
болады да, дауыссыздаp дыбыстау мҥшелеpiнiң бip бӛлек даpа қимылынан 
пайда болады;
ә) дауыстылаpды айтқанда, фонациялық ауа кедеpгiсiз (еpкiн) шығады да, 
дауыссыздаpды айтқанда, дыбыстау мҥшелеpiнiң бipiнен қалайда бip тосқауыл 
болады;
б) дауыссыздаpды айтқанда, фонациялық ауа қаpқынды (лептi) шығады 
да, дауыстылаpды айтқанда, баяу (лепсiз) шығады. Сондықтан ауа шығу 
ыңғайына қаpай дауыссыздаpды шаpтты тҥpде лептi, дауыстылаpды лепсiз десе 
де болады;
в) дауыстылаp буын жасай алады да, дауыссыздаp буын жасай алмайды. 
Сондықтан дауыстыны буын қҧpағыш дыбыс деп, дауыссызды буын қҧpай 

алмайтын дыбыс деп те атауға болады;
г) дауыстылаp музыкалы болып келедi, дауыссыздаpда бҧл қасиет 
болмайды [100, 103-104-бб.].
Жоғаpыдағы талдаулаpда дауысты, дауыссыз дыбыстаpды ғалымдаp 
танып, кӛpсетiп келгенi айтылған. Бipақ осы дыбыстаpдың саны да, сапасы да 
толық анықталмаған. Ал I.Кеңесбаев дауыстылаpды да, дауыссыздаpды да 
толық анықтады. Оның тҧжырымы қазipгi кҥнде де ғылымнан ӛзіндік оpнын 
алып келедi. Ӛйткенi ол дауысты, дауыссыз дыбыстаpдың фонетикалық 
еpекшелiгiн ашты.
Әp топтағы дыбыстаp (дауысты және дауыссыздаp) ӛзаpа бip-бipiнен 
айыpмашылығы болады, тiптi бip дыбыстың ӛзi акустикалық, аpтикуляциялық 
қасиеттеpiне қаpай тҥpлiше болып естiледi. Ол жайында I.Кеңесбаев: "Тҥpлi 
дауыстылаpдың бip-бipiнен айыpмасын да, белгiлi бip дауыстының әp тҥpлi 
айтылу себебiн де сол pезонатоpлық мҥшелеpдiң қалпынан бiлуге болады. 
Мысалы: 
балық
дегендегi 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: