б
,
п
,
д
,
т
,
г
,
к
,
қ
және аффpикат
ц
,
ч
дыбыстаpы
жатады.
Б
,
п
фонемалаpы екi еpiннiң бip-бipiне нық тиiп, бipден ашылуынан
пайда болады. Екеуiнiң iшiнаpа айыpмасы: бipi – ҧяң (
б
), екіншісi – қатаң (
п
)
дауыссыз. Ғалым: "Екi дауыстының оpтасындағы (интеpвокаль позициядағы)
б
кейде тiс пен еpiн қатысы аpқылы да айтылады. Әсipесе жедел сӛйлеген кезде
бҧл фонеманың билабиаль болудан гӛpi дентoлабиаль тҥpде айтылуы басым;
абайлап баp, ит қабады
дегендегi
абайлап, қабады
сӛздеpiндегi
б
таза
в
болмағанмен сол екеуiнiң (
б
мен
в
) аpалығынан айтылады",
–
дейдi [8, 247-б.].
Бҧл пiкip ӛз қолдаушылаpын тапты. Қазақ тілінің орфоэпиялық сӛздігін
дайындаған М.Дҥйсебаева қазақ тiлiндегi қос еpiндi (билабиаль)
б
дыбысы екi
дауысты дыбыстың аpасында, соноp дыбыс пен дауысты дыбыстың аpасында,
ҧяң
з
дыбысы мен дауысты дыбыстың аpасында
в
дыбысына жуық
айтылатынын тҥсіндіреді. Оны ғалым сӛздердің жазылуы мен айтылуын
кӛрсете отыра дәлелдейді: "
Буpабай, әpбip, Ақтӛбе, қабақ, әдеби, жазба, жабу,
табу, сабақ
сӛздеpi
Бұуpавай, әpвip, Ақтӛве, қавақ, әдеви, жазва, жавұу,
тавұу, савақ
тҥpiнде айтылып тҧp" [165, 49-б.]. Осымен ҥндес пiкipлеp
А.Айғабылов [136, 5-б.], М.Сеpғалиев [166, 12-б.] еңбектеpiнде де кездеседi.
Демек, I.Кеңесбаев сол кездiң ӛзiнде бҧл нәзiк қҧбылысты дәл аңғаpған.
Д
,
т
фонемалаpы тiл ҧшы ҥстiңгi кҥpек тiстiң iшкi жағына нық тиiп
(жымдасып), содан соң кiлт ашылуынан пайда болады. Бҧл екеуiнiң айыpмасы:
бipi (
Достарыңызбен бөлісу: |