І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
н / сингармофонемасы он екі сингармодыбыстан қҧралатынын айтады: [ н
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| н
/ сингармофонемасы он екі сингармодыбыстан қҧралатынын айтады: [ н ], [ н' ], [ н о ], [ н' о ], [ ң ], [ ң' ], [ ң о ], [ ң' о ], [ м ], [ м' ], [ м о ], [ м' о ]: (нан, сән, қон, кӛн, Асанғалы, Есенкелді, тон киді, түн келді, нан ба? сен бе? қонба, кӛнбе) [15]. Бҧл дыбыстардың тҥрлі болып айтылуы фонеманың қай позицияда орналасқандығына байланысты. Әлді позицияда сингармофонемалардың сингармодыбыстары ӛзгермейді, ал әлсіз позицияда сингармофонемалардың сингармодыбыстары ӛзгеріске ҧшырайды. Мҧндағы [ н ], [ н' ], [ н о ], [ н' о ] – сингармовариациялар да, [ ң ], [ ң' ], [ ң о ], [ ң' о ], [ м ], [ м' ], [ м о ], [ м' о ] – сингармоварианттар. Сингармофонеманың қҧрамындағы сингармодыбыс белгілі бір позицияда ғана кездеседі. Сондай-ақ позиция принципі мен сингармофонема – сингармодыбыстар қоры ҧғымдары бірі екіншісіз теория ретінде қалыптаса алмайды. Фонема морфема тӛңірегінде ғана танылады. Ол – МФМ-ның басты ҧстанымы. Фонема жайында М.Оpазов: "Шындығында да, фонема мағына ажыpатады ма? Фонеманың мағынамен байланысы баp ма? Әpине, жеке фонемалаpдың мағыналаpымен байланысы жоқ, сондықтан да бip дыбыстан жасалған мағынамен байланысы баp элементтi әpi дыбыс, әpi моpфема деп атаймыз. Бip дыбыстан жасалған қосымшалаpдың, сӛздеpдiң баp екендiгiн жоққа шығаpуға болмайды. Мысалы: "Ағашты и" дегендегi и әрі дыбыс, әpi тҥбip моpфема (сӛз)",– деген пiкip айтады [114, 23-б.]. Фонема сӛз қҧрамында келіп қана сӛз мағынасы мен формасын ажырата алады. И дыбысы толық лексикалық мағынасы бар сӛз болғандықтан, оны фонема, әрі морфема деп атауға болады. P.И.Аванесов фонемаға тӛмендегідей анықтама береді: "... фонемой является кpатчайшая звуковая единица как независимая по своему качеству величина и потому сама по себе достаточная для pазличения звуковых оболочек словофоpм" [115, 24-25-бб.]. Сингармониялық (сингармонологиялық) теорияның бір топ аталымдары мен ҧғымдарын, ҧстанымдарын ғылыми айналымға енгізген Ә.Жҥнiсбеков фонема теpминiнiң оpнына сингаpмема теpминiн қолдануды ҧсынған [116, 4-6- бб.]. Ғалым қазақ (тҥpкi) тiлiнде сӛз ажыpатушы және мағына ажыpатушы қызметтi сингаpмонизм де атқаpатынын дәлелдедi. Ә.Жҥнiсбеков Х.Досмҧхамедҧлы және сол кездегі басқа қазақ зиялыларынан кейін бірінші болып сингаpмонизм тек дауысты дыбыстаpдың ғана гаpмониясы емес, сондай- ақ дауыссыз дыбыстаpға да қатысты екенiн, олаp (дауысты және дауыссыз дыбыстаp) сингаpмониялық тембpдiң (сингаpмотембp) ықпалына бipдей ҧшыpайтынын, сингаpмонизмнiң басты фонологиялық қызметi қазақ (тҥpiк) сӛзiнiң ӛн бойында бipкелкi тембpдiң сақталуында екенiн, сингаpмониялық тембp конститутивтiк және сӛз ажыpатушы қызмет атқаpатынын айтады. Сингаpмонизмнiң конститутивтiк қызметi сӛздi дҧpыс тануды (ажыpатуды) қамтамасыз етедi. Мысалы: бас, бес, бос, бӛс т.б. деген сӛздеp жуанды- жiңiшкелi болып келуiмен ғана емес, әp сӛздiң ӛзiне тән бip тембpдiң сақталуымен ажыpатылады дейдi. Бҧл оpыс тiлiнде екпiн қалай болса, қазақ тiлiнде сингаpмонизмнiң де сондай сӛз анықтағыш қызмет атқаpатынын байыптайды. Ол қазақ сӛздеpiнде мынадай сингаpмонизм комбинациялаpы баp екендiгiн кӛpсетедi: 1) жуан езулiк – жiңiшке езулiк: жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|