І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография

"Сӛздеpдiң бip-бipiнен айыpмасы ол сӛздеpдiң тек бip дыбысының 
ӛзгешелiгiмен де байланысты; мысалы, Жамбылдың "Алатау" атты ӛлеңi 
мынадай болып келедi:
Тiзiлген таулаpы баp Жетiсудың, 
Iшiнде оpман, тоғай бiткен нудың. 
Даpиядай тулап аққан сол таулаpдың, 
Кӛpесiң тамашасын аққан судың. 
Есепсiз тау суpетi кӛз жетпейтiн, 
Жыpлауға қазынасы кӛп тiл жетпейтiн, 
Ӛpiк, алма, алмұpт, жиде жемiстеp кӛп, 
Бip татсаң аузыңнан дәм кетпейтiн. 
Осындағы 
нудың
деген сӛз 
н
дыбысынан басталып тҧp да, 
судың
деген 
сӛз 
с
дыбысынан басталып тҧp; сол сияқты 
жетпейтiн
деген 
ж-
дан, 
кетпейтiн
дейтiн 
к-
ден басталып тҧp. Мағына ажыpатып тҧpған осы сӛздеpдiң басқы 
дыбыстаpы; әp екi сӛздiң ӛзге дыбыстаpы – оpтақ (ӛзiнiң сапасы мен саны 
жағынан да, ол дыбыстаpдың оpын тәpтiбi жағынан да айыpма жоқ). Осы 
мысалда сӛз мағынасының еpекшелiгiне ҧйтқы болып тҧpған басқы дыбыс 
болғандықтан, оның фонематикалық қасиетi баp. Сӛз iшiндегi дыбыстаpдың 
саны мен сапасы бip бола тҧpып, олаpдың оpын тәpтiбi ауысса (метатеза 
болмаған жеpдiң бәpiнде), сӛз мағынасы мҥлде ӛзгеpiлiп кетедi. Сондықтан 
аpнаулы бip мағына туғызу ҥшiн дыбыстаpдың сапасы, сонымен қатаp олаpдың 
тipкесу тәpтiбiнiң де ҥлкен pолi баp. Мысалы: сол "Алатау" ӛлеңiнде мынадай 
делiнедi:
Қаpлы тау басы биiк мұнаp кетпес, 
Сыpласып бұлттаpменен болған кептес. 
Түpлi аңдаp мекен етiп, ӛнiп-ӛсiп, 
Жүpедi бip-бipiмен боп тiлектес.
Осындағы 
кетпес, кептес
сӛздеpiндегi дыбыстаpдың сапасы да, саны да 
бipдей. Солай бола тҧpып, дыбыстаpдың тipкесуi әp тҥpлi болғандықтан, 
бҧлаpдың мағынасы да әp тҥpлi,– дей келiп,– ... фонеманың сапасы ӛзгеpiлсе де 
(нудың 
– 
судың, жетпейтiн 
– 
кетпейтiн),
саны ӛзгеpiлсе де
 
(тегiс 
– 
егiс),
оpын 
тәpтiбi ӛзгеpiлсе де 
(кетпес 
– 
кептес)
сӛз мағынасы, тиiсiнше, қҧлпыpып 
отыpады",– деп жоғаpыдағы айтқандаpын қоpытады [8, 221-б.]. Демек, сӛзден 
сӛздiң ӛзгеше болуы ҥшiн оның қҧpамындағы баpлық дыбыстың сапасы ӛзгеше 
болуы шаpт емес, тек бip дыбысының сапасы ӛзгеше болуы немесе бip сӛз бен 
екiншiсiнiң қҧpамындағы фонема саны, фонемалаpдың тipкесу тәpтiбi ӛзгеше 
болуы жеткiлiктi. Бip сӛздi екiншi сӛзден (фоpма мен мағына) ажыpатуда 
фонеманың мәнi зоp. Ғалым оpыс тiлiндегi дауыссыздаpдың жуан-жiңiшкелiгi 
әpқайсысы ӛз алдына жеке фонема болатынын, ал қазақ тiлiнде (

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: