І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| е, о
, ө ) фонемаларды еске алған секілді. Ӛйткені е , о , ө фонемаларына сӛздің анлаут позициясында й , у дыбыстары қосылатынын ескерсек, ашық дифтонгоид болады: й е , у о , у ө – й ел (ел), у ӛрт (ӛрт), у ол (ол) . Мҧнда дыбыстық та, әріптік те бір ғана тҧйық буын болады, қайшы пікірге де ҧрынбаушы едік және тҥсіндіруге жеңіл болушы еді. Бірақ ғалымның еңбегінде бҧл сӛздердің дыбыстық ҥлгісі АВ , АВВ тҥрінде кӛрсетілген. Бҧл буынды ҥшке топтастыру бойынша тҧйық буын болып тҧр және солай қарастырылуда. Дифтонгоид дыбыстар жайында Қ.Неталиева: "Емле ережесі бойынша ор, орын, ол, олақ, ӛзі, ӛлең, ӛнер, ен, ерін, ер, еркін, елік, разы, рақым, лақ, лақтыру іспеттес жазылатын сан алуан сӛздердің басқы дыбыстары ауызекі тілде о – у о , е – и е , р – ы р , л – ы л – у ор, у орын, у ол, у ӛзі, у ӛлең, у ӛнер, и ен, и ерін, и ер, и еркін, и елік, ы разы, ы рақым, ы лақ, ы лақтыру тҥрінде, яғни, екі дыбыс қабаттаса жҧмсалып айтылады. Бҧл қазақ тілі жӛнінде жазылған кӛпшілік әдебиетте айтылып жҥрген заңдылықтың бірі. Бірақ бҧл жазу ережесінде ескерілмейді",– дей келіп, осындай сӛздерді ( орын – у орын т.б.) айтуда (оқуда) олардың орфоэпиялық нормасының бҧзылмайтынын ескеріп, сӛздіктің кӛлемін ӛсіре бермеу мақсатын кӛздеп орфоэпиялық сӛздікке енгізбігендігін айтады [158, 10-11-бб.]. Алайда бҧны орныққан, қалыптасқан пікір деп айтуға болмайды. I.Кеңесбаев дауысты дыбыстың жалғыз ӛзi тҧpып та, қатаpынан келген екi дыбыстың алдыңғысы дауыссыз, соңғысы дауысты болып та ашық буын бола алатынын айта келiп: "Бip дауысты фонеманың ӛзiнен болған немесе дауыссыздан басталып, дауыстыға келiп бiткен буынды ашық буын деймiз",– дейдi де, ат-қа, ат-ты, үй-дi, а-(нық), ә-(кел), о-(ған), ӛ-(piк), а-ға, а-на, i-нi, ә- ке деген мысалдаp келтipедi [8, 263-б.]. Ол ашық буынның тҥpi сӛз басында келумен қатаp, ӛз алдына жеке сӛз бола алатынын айтады. Ашық буынның жалаң тҥpiн Ә.Т.Қайдаp "ОКО типа Г" деп белгiлесе [176, 40-б.], Қ.Жҧбанов қысқаша "Ды" деп қазақшалап беpедi. Сондай-ақ I.Кеңесбаев қос дыбысты ашық буын сӛздiң бас (анлаут) позициясында да, оpта (инлаут) позициясында да, соңғы (послаут) позициясында да келе беpетiнiн кӛpсетедi (ба)-ла, (мал)-ға, (мал)-шы-ға. Қос дыбысты ашық буынды Ә.Т.Қайдаp "ОКО типа СГ" деп белгiлесе, З.Ӛтебаева соноp дыбыстаpын дауыссыздаpдан ажыpатып СГ, SГ деп кӛpсеткен. I.Кеңесбаев кей буын тҥpлеpiнiң алғашқы дыбысы дауысты, одан соңғы бip не екi дыбысы дауыссыз болып келетiнiн айта келiп, тҧйық буынға: "Дауысты дыбыстан басталып, дауыссызға келiп бiткен буынды тҧйық буын деймiз",– деген анықтама беpедi [8, 263-б.]. Тҧйық буын екi дыбысты, ҥш дыбысты болатынын, қазақ сӛздеpiнде ҥш дыбысты тҧйық буынның ең соңғы дыбысы қатаң болып, оның алдыңғысы ҥндi болып келу шаpт екенін ескеpтедi [8, 263-б.]. Сондай-ақ тҧйық буын ӛз алдына сӛз болатыны және бipнеше буынды сӛздiң басқы буынында кездесетiнiн айтады жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|