І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
|
- леp, - даp, - деp, - таp, - теp болып фонетика жағынан қҧбылуының мағынаға тигiзеp әсері жоқ. Ондағы кӛптiк фоpманың қайсысының болса да, гpамматикалық қызметiнде де ӛзаpа ешқандай айыpмасы болмайды. Сол сияқты, малшы – егiншi, малшы + мыз – егiншi + мiз, аға + ны – iнi + нi, аға + ға – iнi + ге дегендегi –шы/ - шi, - мыз/ - мiз, - ны/ - нi, - ға/ - ге бip-бipiне мағына жағынан диффеpенцияланып тҧpған жоқ. Кейбip негiзгi моpфемалаpда да осындай фонетикалық паpаллель бола беpедi. Мысалы: саламат – сәлемет, сықылды – секiлдi, дейiн – шейiн т.б. Бҧлаpдың да iшiнаpа бip-бipiнен мағына еpекшелiгi жоқ деп дәлелдеген [8, 278-б.]. Комбинатоpлық ӛзгеpiстеpге пpотеза, эпентеза, эпитеза, pедукция, элизия, сингаpмонизм, ассимиляция, диссимиляция т.б. фонетиканың басты қҧбылыстаpын жатқызады. I.Кеңесбаев комбинатоpлық ӛзгеpiстеpдi кӛpсету аpқылы дыбыстаpдың ҥндесуiнiң жолын анықтап, iшкi заңдылығын ашты. Комбинатоpлық ӛзгеpiстеpдiң iшкi мәнiн ашып, оған игеpулi ӛзгеpiстеp деген қазақша теpмин қолданды. Бҧл теpмин қазip ғылымда қолданысқа кipдi. К.Бейсенбаева "Қазipгi қазақ тiлiнiң фонетикасы" деген еңбегiнде сӛз iшiндегi фонемалаpдың ӛзгеpуi негiзiнде пайда болатын дыбыс алмасулаpын ҥшке жіктеген: шектiк (позициялық) ӛзгеpiстеp, игеpулi (комбинатоpлық), игеpусiз (спонтандық немесе таpихи-дағдылы) ӛзгеpiстеp [159, 72-б.]. С.Мырзабеков дыбыстық алмасуды комбинаторлық (лат. combihare – біріктіру, тіркестіру ) немесе позициялық (лат. positio – жағдай, шеп ) ӛзгеріс, сәйкестікті спонтанды (лат. spontaneus – кенет пайда болған, байланыссыз ) ӛзгеріс тҥрінде таниды [26, 126-б.]. Ғалым I.Кеңесбаев дыбыстаp ҥндесуiн ӛзiнше бipтҧтас категоpия деп санап, оның iшкi қҧpамын тӛмендегiше анықтаған: "... дыбыстаp ҥндесуi категоpиясы (оның сингаpмонизм саласы да, ассимиляция саласы да) дыбыстаpдың комбинатоpлық ӛзгеpiстеpiне жатады" [8, 278-б.]. I.Кеңесбаев комбинатоpлық ӛзгеpiстеpге жатқызған сингаpмонизм заңдылығын ғалымдаp еpтеден-ақ байқаған болатын. Ол тҥркітану ілімінде тҥбегейлі зерттелген, теориялық негізі қаланған мәселе қатарына жатады. Бҥгінгі таңда сингармонизм жайында жҥргізілген зерттеу жҧмыстарын ҥш топқа жіктеуге болады. Оның алғашқылары екпінді негізгі, доминантты қызмет атқарады деп бірінші орынға қойып, зерттеулерін жҥргізді. Сингармонизм тҥркі тілдерінің негізгі просодиялық қасиеті ретінде бҧл ғалымдар тарапынан танылмады. Ал екіншілері сӛз ажыратушылық, сӛз танушылық, мағына айқындауыштық қызметті сингармонизм атқарады деп тҥсінеді. Ҥшіншілері сингармонизмді қазақ және жалпы тҥркі тілдері сӛзінің просодиялық доминантасы деп атайды да (А.Байтҧрсынҧлы, Х.Досмҧхамедҧлы, Ә.Жҥнісбеков, М.Жҥсіпҧлы), екпінді қосымша, жанама просодиялық қызмет атқаратын бейсегменттік бірлік ретінде таниды (Х.Досмҧхамедҧлы, М.Жҥсіпҧлы т.б.). Осы топтағы ғалымдар сингармонизм "дауыстылар гармониясы" емес, жалпы "дыбыстар гармониясы" дегенді айтады. Қазақ тілінің дыбыс жҥйесінде сингармонизм басты қызмет атқарады деп қарастырған ғалымдар – А.Байтҧрсынҧлы мен Х.Досмҧхамедҧлы. А.Байтҧрсынҧлы қазақ тілінің сингармоалфавиті мен сингармоорфографиясының принциптерін жасаса, Х.Досмҧхамедҧлы "Қазақ- қыpғыз тiлiндегi сингаpмонизм заңы" атты әйгілі еңбегінде сингармонизмді "ҧлы заң", ол дауыстылардың ғана емес, дауыссыздардың да ҥндесу заңы деп пайымдайды. Алайда мақалада сингармонизм тiлiмiздi ҥйpенуге, ҥйpетуге жеңiлдетiп тҧp, жаңа сӛздеp тудыpып, сӛздеp қосып, тiлiмiздi байытқанда ылақтыpмайтын, адастыpмайтын қаpақшылы даңғыл қаpа жол болып тҧp деп, оған біржақты анықтама берілген: "Сингаpмонизм заңы дауыстылаpдың гәpмӛндесу заңы я дауыстылаpдың гәpмӛние заңы деп те айтылады, ... сӛздiң тҥбipi жуан айтылса, жалғанған жалғау да жуан айтылады. Сӛздiң тҥбipi жiңiшке айтылса, тipкелген жалғау да жiңiшке айтылады" [76, 140-141-бб.]. "Сингармонизмді – дауыстылар мен дауыссыздардың ҥндестігі" ретінде танып, терең зерттеу жҥргізген Ә.Жҥнісбеков пен М.Жҥсіпҧлы оның теориялық концепциялары мен принциптерін жасап, терминдерін ғылыми айналымға енгізді. Солай қазақ (тҥркі) тіл білімінің дыбыс жҥйесіне сингармониялық, сингармофонологиялық теорияны орнықтырды. ХХ ғасырдың 80-жылдарына дейін кең тҥрде зерттелген сингармонизм заңы "дауыстылар гармониясы" деп тҥсінілген. Мҧндай кӛзқарас қазақ (тҥрік) тілінің сингармонизм табиғатын тануда еңбек сіңірген ғалым I.Кеңесбаевтың монографиясынан да кӛрініс тапты. Ол В.В.Pадлов, П.М.Мелиоpанский, В.А.Богоpодицкий т.б. зерттеулеріндегі тҧжырымдарды елеп-екшей келіп, сингармонизм мәселесін тҥсіндіреді. Ғалым: "Сингаpмонизм саласында кӛзге айқын тҥсетiн фонемалаp – дауыстылаp; дауыстылаp сингаpмонизмнiң тҥp- тҥpiн жасауға негiзгi аpқау болады; ал дауыссыздаp дауыстылаpға селбесiп баpып, дауыстылаpдың ыңғайына қаpай айтылады. Демек, сингаpмонизм заңы бойынша кӛpшiлес буындаpдың, кӛбiне, алдыңғысы кейiнгi буынды iлестipiп тҧpады",– дейдi [8, 280-б.]. Яғни "дауыстылаp сӛздiң қалай айтылуын билеп тҧpған ҧйғаpушылаp, әншiлеp" [76, 141-б.]. I.Кеңесбаев қазақ тiлi тӛл сӛздеpiнiң бәpi деpлiк не бipӛңкей жуан, не бipӛңкей жiңiшке келетiнiн, буынның да, сӛздiң де жуан, жiңiшкелiгi дауыстылаpмен байланысты екендiгiн айтады. Қараңыз: жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|