І тарау Қазақ жыраулары, би-шешендердің педагогикалық көзқарастарындағы эстетикалық тәрбие және олардың қазіргі мәні

Бұдан соң жырау "тоғызыншы тілек тілеңіз, төреңіз тақтан таймасқа" дейді. Қай заманда да қазақ ел басшысын, хан, сұлтанын сыйлаған. Сондықтан да, біз қазіргі жағдайда Н.Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" бағдарламасын қолдап, оның іске асуына бір кісідей атсалысуымыз қажет.

Имандылық тәрбиесінің үлкен бір көрінісі ана алдындағы борышты өтеу. Ананың нәзік үні, жұмсақ та аялы алақаны, жүрек жылуы баланы жұбатып, оны жылылық нұрына бөлейді. Әр ана өз перзентін ақылды не ақымақ, мейірімді не рақымсыз, кесір, я қырсық болғанына қарамастан шексіз сүйеді. Анасын сыйлап, қастерлемейтін адамның имандылықтан жұрдай екені белгілі. Сондықтан жастар анасы үшін небір құрбандыққа баруға даяр болуы керек. Ананы сүйіп, ардақтау жеткіліксіз, оны баръшша құрметтеп, сыйлау - парыз. Қазақта парыз бен қарыз деген ұғым бар. Мұның екеуі де анаға қадір-құрмст көрсетуге қатысты қасиетгі ұғымдар. Бұқар жыраудың ананы аңыратпау дегені де - имандылықтың басты шарттарының бірі.

Оның он бірінші тілегінде әйел-ананы қастерлеу имандылық қасиеттің негізі ретінде сөз болады. Жыраудың тәлімдік тағылымдарының кредосы — еліне, халқына деген сүйіспеншілік, атамекенді, туған жерді, Отанды сүю. Ол туған жерге, атамекенге деген патриоттық сезімді қазақ жастарының бойынан үнемі көргісі келеді. Бұқар кең-байтақ қазақ даласының табиғат сұлулығын да тебірене жырлайды. Ол қазақ жерінің тау-тасы, орман, суы, шүйгін шөбі т.б. туралы эстетикалық тұрғыдан өте тартымды, тәлім-тәрбиелік мәні аса зор толғаулар тудырды.

Сөйтіп, Асан Қайғыдан басталып, Ақтамберді, Бұқар толғауларымен аяқталатьш "жыраулар педагогикасы” халқымыздың философиялық, педагогикалық көзқарастарының ең бір шұрайлы үлгісі екендігі құмән тудырмайды. Біздің топшылауымызша, осы дәуірде өмір сүрген жыраулар мен қазақ ойшылдарының ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткен шығармалары адам тыныс-тіршілігінің моральдық-этикалық, психологиялық ерекшелік-терін тайға таңба басқандай суреттейді. Дала ойшылдарының туынды-ларында басқа жұрттарда қайталанбас ұлттық қасиеттердің баса көрсетілуі — аса мәнді ерекшелік болып табылады. Тағы бір айта кететін жәйт, қазақ жырауларының толғауларында эстетикалық идеялар өз жалғасын тауып, әрі қарай дамып, сабақтасып жатады. Бұлардың қай-қайсысынан да моральдық-этикалық, имандылық сарынындағы проблемалар, сондай-ақ көшпелі халықтың психологиялық ерекшеліктеріне қатысты мәселелерге бой ұру ерекше байқалады. Сол кездегі қазаққа тән рухани мұралардың қоғам дамуының талабынан, оның әлеуметтік экономикалық қатынастарынан, халықтың асыл армандарынан туындап отырғанын да байқау қиын емес.

Бүкіл қазақ ұрпағының болашағын ойлаған дана жыраулар өмірден көрген жақсылығы мен жамандығы, ащылы-тұщылы тәжірибесі арқылы, ел басшыларының қадір-қасиеттерімен қатар, сол кездегі кейбір адамдардың екіжүзді, арам пиғылды болатынын да тамаша көрсете білді. Олардың елдің тыныш, бейбіт өмір сүруін, "Қой үстінде бозторғай жұмыртқалайтын" заманды аңсағандығын да байқаймыз. Қазақ жырауларының ішінде Асан Қайғы мен Бұқар жыраудың толғаулары мен тебіреністерінде, замана жайында көтерілген алуан түрлі мәселелер өзінің мәнін жоймақ түгілі, қазіргі күнде күннен – күнге зор маңызға ие болуда.

Ұлы билердің мұраларындағы тәлім-тәрбиелік пікірлер күні бүгінге дейін түбегейлі зерттелмей келеді. Бұларда шешендік өнер, тіл мәдениеті, адам мінезінің жақсы, жаман жақтары, адамша өмір сүрудің нормалары, бір сөзбен айтқанда, имандылық пен адамгершілік мәселелері ерекше орын алады. Олардың осы саладағы ой-пікірлері ел зердесінде мықтап орнығып, танымдық-тәрбиелік мәнге ие болып, мақал-мәтелдерге айналып та кеткен. Билер мәселені дөп басьш, тындаушысын аузына қарататын шешендігімен елдің бүкіл тыныс-тіршілігінде аса маңызды роль атқарған. Мәселен, Төле бидің (1663—1756) тәлім-тәрбиелік пікірлері көп жағдайда философиялық астары терең небір түйінді ойларды тұспалдау арқылы беріледі. Бұл жәйт қазақ психологиясының басты белгісі — сөз бен ой қысқа болса да нұсқа болсын дейтін қағидаға негізделген.

Төле би екі тексіз қосылса, олардан жақсы ұрпақ өрбімейтінін, яғни баланың жақсы азамат болуы әкесі мен шешесінің тектілігіне байланысты екендігін айтады (Жаугершілік болғанда жағдайлап мінер ат тумас). Мұнда екі жаманнан туған адамның сатқын, опасыз, жасық болуы мүмкін екендігі меңзеледі. Дала шешенінің мына тұжырымында да үлкен мән бар: "Қару жисаң мылтық жи" дегенде, Төле би соғысқа дайындалуды сөз етпейді, бұл - тек мал бағумен айналысқан халыққа ит-құстан, ұры-қарыдан мылтық арқылы сақтанасың деген ескертуі, қазақта "Қару-жарақ ұстау-бес ырыстың бірі" деген сөз бар.

Билердің тәлім-тәрбиелік пікірлерін белгілі бір жүйеге келтіру - қиын мәселелердің бірі. Бұларда педагогика ғылымының кәдесіне жарарлық асыл ойлар жетіп артылады, алайда олар әлі жүйеленіп, бір ізге түсіріле қойған жоқ. Мәселен, Төле би: "Балаң жақсы болса жан мен тәннің шырағы" дейді. Балажан халқымыздың "Жақсы бала сүйік, жаман бала күйік" дейтін аталы сөзі де бар. Бұл пікірлердің бірін-бірі толықтырып тұрғаны анық. "Өзіңнен туған ұл мен қыз сыйламаса-сол қайғы!" деген тағылым сөзде де терең педагогикалық мән бар. Осыларды белгілі педагогикалық, психологиялық жүйеге түсіріп, мәнін ашып көрсету - келешек зерттеушілердің міндеті екені айқын. Билердің педагогикалық, психологиялық пікірлерін белгілі бір топтамаға жүйелеп келтіру өте қиын мәселенің бірі. Сонда да жалпыламай осы ғылымныц негізгі бір кіріспесіне жарарлықтай асыл ойлар жетіп жатыр. Соның бірі, «жасы кіші демеңдер ақылы асса аға ғой, үй баласы ма деп едім, ел баласы екенсің», деген сөзі ұлы Абайдың, әкенің баласы болма, халықтың баласы бол деген сөздері Төле бидің сөздерімен сабақтасып жатқап жоқ па? «Аулыңның тауы бол. Маңдайындағы бағы бол» дейді ойшыл данышпан. Бұл жерде шапақ шашып келе жатқан таң рауандап қандай әсем көрініс болса, сен де елге қызмет ет, шапағатың елге шашылсын. Сол елдің, халықтың, тайпаның, ауылдың бағы бол деп жас өскінге үлгі айтып тұрғаны емес пе? Педагогикалық бағытта айтылған мына бір тағылымдық сөзі қандай әсерлі айтылған; «Балаң жақсы болса, жан мен тәннің шырағы». Бұл сөзге кандай түсінік беріп жату керек. Тәлімдік әсері екпінді енді бір ой салатын пікір бұл - өзіңнен туған ұл мен қыз, сыйламаса сол қайғы!!! - дегені. Бұл сөз қазақ ойшылдарының көп айтатын мәселесі. Төле би осы жайында ерекше атап кеткен. Төле бидің тәлім-тәрбиелік сөзін қорытындылай келіп біздің би бабамыз «атадан қалған сара жолың бар» деп бізге нұсқайды. Осыны әр уақытта ескеріп жүр дейді. Сондай-ақ «құлдық ұрсаң дұшпанға арылмайтын сорың бар», дүшпанның, алдында жалпақтама, жантық болма ербеңдеме, керісінше қасқырша қарсы тұр, сен қазақ жылқы мінезді халықсың бұлтаңдама, қазіргіше айтқанда, құлдық психологияға ұрынба дейді. Үш жүз жылға созылған орыс патшасының отарлау саясаты, одан кейін коммунистік идеология кезінде біздің қазақ халқы осындай құлдық психологияға душар болды. Осы психология батпандап кіріп, мысқалдап шығуының өзі қиын болып тұр.

Орта жүз биі Қазыбек (1665—1765) жастарға жағымсыз қасиеттерден аулақ болуды қатты ескерткен. Ол "қазақта не жаман" деп сауал қойып, оған "бірлігі кеткен ел жаман" деп өзі жауап береді. Ел бірлігінің негізгі арқауы — қазақтың қамал бұзар тілі, шешендік өнері. Қазіргі кезде ұлттық тіліміздің өз деңгейінен көріне алмауы, кейбір жастарымыздың ана тілінде сөйлемеуі — сол бірліктің аздығының салдары болса керек. Бірлік әрбір отбасынан басталады. Қазақ баласы бәрі бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, өз тілінде сөйлеп, халық тағылымына бас исе, бұның кейіннен қоғам өміріндегі бірлік-татулыққа жеткізері хақ. Қазыбек бидің педагогика мәселелеріне қатысты "Бір бала бар — атаға жете туады, бір бала — атадан өте туады, бір бала — кері кете туады" деген тұжырымы бар. Бұл қазақ халқының "бір биеден ала да туа­ды, құла да туады" дейтін ойымен астасып жатыр. Бұл арада халқымыздың "бес саусақ та бірдей емес" деген тағы бір даналық сөзі еске оралады. "Ашу - дұшпан, ақыл - дос, ақылыңа ақыл қос", "Жауға сілтер қаруыңды еш уақытта жақыныңа сілтеме", "Тату болса, ағайын жақын" деген нақылдардың тәлім-тәрбиелік ұлағаты аса мол. Мәселен, бір-бірімен тіл табыса алмай, қырғиқабақ күн кешетіндер, бұрындары да болған, қазір де кездеседі. Би бабамыз "Ақылшы болса, апайың жақын" дейді. Жасөспірімдерді тәрбиелеуде өнегелі апа, әпкелер ролінің қаңдай екені екінің біріне мәлім. "Бауырмал болса інің жақын, инабатты болса келінің жақын, алдыға тартқан адал асын ұсынған қимас қарындасың жақын, еркелейтін немерең жақын, өз ұрпағыңнан шөберең жақын, - деген өсиет айтады Қазыбек би. Қазақта әйел ұғымы "екі жарты бір бүтін", жұбай, қосақ т.б. синоним сөздермен беріледі. Халқымызда "қосағыңмен қоса ағар" деген де аталы сөз бар. Бұл жарыңның өзіне өте жақын жан екенін көрсетеді.

Кәрілік барша адамзаттың өтетін кезеңі. Одан ешкім құтыла алмайды. Кәрілікті де біз сыйлауымыз керек. Кәрілікті жастық шақ кезінде ойлауымыз керек. Мысалы: автобуста қазақтың кейбір қыз-жігіттері үлкендер тұрып тұрғанда бадырайып отыра береді. Сол кезде олар да кәрі боламыз деп ойламайды. Одан қашып құтылатын жол жоқ қой. Неге үлкендерді сыйлап, орын бермейді екен деген ой туады. Мұнда да үлкен тәлімдік түйіндер жатқан жоқ па? Ғылыми педагогикаға, қазақтың тәлім-тәрбиеге өте жақын тұрған Қазыбек бидің мынандай тұжырымдары бар. «Бір бала бар - атаға жете туады, бір бала бар - атадаан өте туады, бір бала бар - кері кете туады». Дәлме дәл айтылған нәрсе, психологиялық жағынан баланың да жаңағы қазақ халқының «бір биеден ала да туады, кұла да туа­ды» дегендей. Мысалы: алтауының ішінен керемет бір топ жаршы шығады дегендей. Өте дұрыс айтқан. Бұл арада қазекеңнің «бес саусақ бірдей емес» деген сөздің өте қысқа, қысқа да болса нұсқа айтылған тезис түріндегі түйіндер.

Бұл жерде біз арнайы комментарий беріп жатуды мақұл көрмедік. Ал енді мына түйіндердің де тәлім-тәрбиелік құнының мәтіні зор екеніне тәубе келтіруге бола ма? «Ашу дұшпан. ақыл дос, ақылыңа ақыл қос» деген сөз қасиетті Қазыбек биден шыққан. «Жауға сілтер қаруыңды еш уақытта жақыныңа сілтеме», - дейді. Бұдан артық имансыздық жоқ делінеді. Құран кәрімде де осыны айтқан ғой. Бұл сөз әр адамның санасына сіңердей емес пе? Одан кейін, «Атадан жақсы ұл туса, елінің туы болады», -дейді. Бұрынғы бір сөздерін қайтадан қайталайды. Қайта-қайта құлаққа құйып тұр. «Атадан жаман ұл туса, көршінің жемсауы болады.

Қасиетті бидің отаншылдық тәрбие жөнінде айтқанының өзі бір кітаптай. Біздің бұл жердегі өте керемет қайран қалатынымыз мына сөздер: «Алтын ұяң - Отан қымбат, құт берекең - атаң қымбат», - дейді. Отан - бүкіл ауыл аймағың. Сенің ата-бабаң да Отан. Құт-берекең дейді мұны Қазыбек би. Одан кейінгі бір Отаның отбасының Отаны - ана. Айырылмайтын анаң қымбат. Мейірімді апаң қымбат. Отбасының отаны. Үлкен Отан бұл халқың, ауылың, елің деген түсініктер. «Ұят деген ар қымбат». Бұл-инабаттылық, имандылық, этикалық категориялардың үлкені. «Өзің сүйген жарың қымбат», - деп нағыз жарыңның орны бөлек деген ойды әрмен қарай жалғастырып тұр. Ол адамдардың достық жолдастық, жау, дұшпан осыларды білудің, тек аңқылдап жүре бермеудің, бірін-бірі ажыратудың қалыптасып келе жатқан жас өскінге ауадай қажет екендігін ескерте алады.

Біздің талдауымыз ұлы билердің тәлім-тәрбиелік тағылымдарын айтумен ғана шектелмейді, бұл жерде қазақ топырағында жоғарыда айтып кеткеніміздей билер аз болмаған. Бұлардың шығармашылық ерекшеліктері адамды ерекше толғантады. Қазақ билерінің қай-қайсысыда туған жерге, ата-мекеніне, туған халқына адал қызмет қылатын жігерлі жастарды, жас өскіндерді тәрбиелеу, міне осылар билердің ең негізгі бағыты болған.

Қазақ билерінің қай-қайсысының да өсиеті, нақылдары туған жерін, атамекенін құлай сүйіп, оған жан-тәнімен берілген жігерлі жас ұрпақ тәрбиелеудегі таптырмайтын рухани құрал. Артына өшпес із қалдырған ақын-жырау, шешен-билердің алған тәрбиелерінің негізгі өзегі ұлттық поэтикалық шығармалар. Ал ұлттық поэтикалық шығармаларды бастауыш сынып оқушыларына эстетикалық тәрбие құралы ретінде пайдалану өмірге орақ ауызды, шешендер мен жан дүниесі сұлу тұлғаларды тарих сахнасына қайта шығаруға өз ықпалын тигізері сөзсіз. Осы жерде саз өнерінің, яғни музыка өнерінің де өскелең жастардың эстетикалық дүниетанымын, соның негізінде мәдениетін қалыптастыруда және адамгершілік тұрғыда тәрбиеленуінде алатын орны ерекше.