Құқық түсінігінің әр түрлілігі

жүктеу/скачать 31,47 Kb.

Дата	18.10.2023
өлшемі	31,47 Kb.
	#118100

Байланысты:
stud.kz-104111

Тақырыбы: "Құқық түсінігінің әр түрлілігі"

Жоспар:

Кіріспе:

Құқық түсінігінің маңызы
Құқықтың түсінігінің құндылығы

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Құқық мемлекеттік биліктің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін нормалар жиынтығы, құқықтың қайнар көздері және функциялары тәуелсіз елдің маңызды белгісі болып табылады.
Құқықтық тұжырымдамалардың алуан түрлілігін негіздейтін әлеуметтік факторлар құқықтық сананың біркелкі еместігінен тұрады. Гносеологиялық алғышарттар құқықтық тұжырымдамалардың алуан түрлілігі адамдардың құқықтық құбылыстарды субъективті қабылдауына негізделеді. Құқықты тану барысында табиғат пен қоғамның басқа да құбылыстары сияқты құбылыстың қандай да бір немесе кейбір жақтарын әуестенуге, оған (оларға) басқаларға зиян келтіруде маңызды мән беруге әрдайым мүмкіндік бар. Демек, көптеген субъективті сипатқа ие құқықтың әртүрлі анықтамасы.
Құқықтың барлық анықтамалары қандай да бір дәрежеде танымдық тұрғыдан пайдалы деген пікірмен келісуге болады, өйткені олар оның қандай да бір жағын көрсетеді. Ғылым үшін ақиқатқа сенімді жақындауға болатын қате тұжырымдар да пайдалы. Құқықтық түсіністегі ең үлкен келіспеушіліктер құқықтың мінсіз және нақты таным объектілері ретінде анықтағанда пайда болады. Бұл мағынада құқықты анықтаудың екі негізгі тәсілін атап көрсетуге болады: эмпирикалық және рационалды-идеалистік. Эмпирикалық тәсіл оның барлық тарихи әралуандылығын зерделеуді және осы негізде кез келген құқықтық жүйе мен құқықтың нақты жүйесіне тән құқықтың Елеулі ерекше белгілерін бөлуді көздейді. Құқық эмпирикалық шындық фактісі ретінде қарастырылады. Мұндай тәсілде, әдетте, құқық түсінудің бірқатар қағидаттық мәселелері бойынша келісімге қол жеткізіледі: құқық нормалардың жиынтығы, норматив қасиетіне ие, құқық тарихи өзгермелі, құқық мәжбүрлі күшпен қамтамасыз етіледі және т. б.
Құқықтың көптеген анықтамаларына қарамастан, олардың барлығы үш өлшемге байланысты екі топқа бөлінеді: біріншіден, құқық пен Заңның арақатынасы, екіншіден, құқық пен мемлекеттің арақатынасы және ақырында, адамның табиғи құқықтарын құқық мазмұны ретінде қабылдау.

1. Құқық түсінігінің түрлілігі

Құқық ұғымы көп мәнді.

Құқық терминін түсіндіру мүмкін болатын келесі мәндерді атап өту қажет:
1) Құқық – бұл заң нормалары түрінде ресімделген қоғамның барлық мүшелері үшін жалпыға міндетті мінез-құлық ережелерінің жиынтығы;
2) құқық индивидтің ажырамас тиесілігі ретінде, субъективті құқық (мысалы, конституциялық құқықтар – еңбек ету құқығы, тұрғын үй құқығы және т.б.).
Осылайша, ғылымда құқық ресми түрде көрсетілген және мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз етілген қоғамдық қатынастарды реттейтін мемлекет белгілеген жалпыға міндетті нормалардың жиынтығы ретінде қарастырылады.
Құқықтың мәні өте үлкен: ол қоғамдағы экономика, саясат және өзге де қатынастар салаларындағы қатынастарды реттейді; азаматтардың заңды құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Дәл осы құқық заңдылық пен құқық тәртібінің, қоғамның барлық құқықтық жүйесінің нормативтік негізі ретінде әрекет етеді.
Белгілері:
а) нормативті, жалпы сипаты, жалпыға міндетті, өйткені қоғамда құқықты қолдану арқылы қоғамның барлық мүшелерінің бірыңғай және тұрақты тәртіп ережелері белгіленеді;
б) формальды айқындық, өйткені құқық заңдарда және заңда көзделген өзге де дереккөздерде өз көрінісін табады. Оларды басып шығару және олардың орындалуын бақылау құқығы мемлекетке тиесілі.
Құқық функциялары мемлекеттің функцияларына сәйкес келеді. Осы ұқсастықты негізге ала отырып, бірінші жіктемеге сәйкес экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және басқа да функцияларды бөліп көрсетуге болады.
Егер құқық белгілері мен қоғамдық қатынастарға ықпал ету тәсілдеріне сүйенетін болсақ, онда келесі функциялар бөлінеді:
1. Реттеушілік-нормативтік-құқықтық актілерде қоғамдық қатынастарды бекіту арқылы іске асырылады. Бірақ бұл ретте қоғамдық қатынастардың еркіндігі мен ұйымдастырылуы қамтамасыз етіледі;
Құқықтың реттеушілік функциясы келесі жолдармен іске асырылады:
1) осы қатынастарды нормативтік-құқықтық актілерде бекіту жолымен жүзеге асырылады. Құқықтық нормалар қоғамның қалыпты жұмыс істеуінің негізін құрайтын қатынастарға жалпыға міндетті форманы береді;
2) қоғамдық қатынастардың жоғары еркіндік дәрежесі мен ұйымдастырылуын қамтамасыз ету, оларды үздіксіз жетілдіру мен дамытуға ықпал ету жолымен жүзеге асырылады.
2. Ол оң құқықтық қатынастарды қорғауға және құқыққа қарсы мінез-құлықтың жолын кесуге бағытталған.
Қорғау функциясы құқыққа қарсы әрекеттер жасауға тыйым салу арқылы іске асырылады.
“Құқық” терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында, күнделікті өмірде қызмет бабында қолданылады. Кең мағынасы түсінік болғандықтан, әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандайда пікір қалыптасатыны сөзсіз. Заң ғылымында “Құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады: “Құқық” ресми түрде танылған және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы: адамдардың еңбек етуі, білім алу меншікке ие болу тағы басқа заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады. Осы келтірілген жағдайда “Құқық” түсінігі субъект (тұлғалар) мағынасында қолданылады Субъективтік құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері. Мысалы: әр адамның оқып, білім алуға құқығы бар. Сол оқу орынның ішкі тәртібіне бағынуға тиісті..Екіншіден “Құқық” дегеніміз құқық нормаларының жүйеге келтірілген жиынтығы. Бұл объективті мағынада құқық, себебі олардың жасалуы жеке адамның еркіне байланысты емес. Сонымен объективтік мағынадағы құқық және нормаларға бөлінбейтін, тұтас құбылыс болып саналады. “Құқық” туралы Конституцияда былай делінген: Қазақстан Республикасында қолданатын құқық қазақстанның, соған сәйкес заңдардың, өзгеде нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықтық шарттық және өзгеде міндеттерінің сондай -ақ Республика Конституциялық Кеңесінің Жоғарғы Соты
Үшіншіден “Құқық” термині оқу пәнін білдіретін ретінде қолданады. Құқық пәндері түрлі салаларға бөлінеді: Конституциялық құқық, әкімшілік құқық, еңбек, отбасы, азаматтық, қылмыстық құқық тағы басқа. Құқық саласы - өзара туыстас қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық нормалардың жиынтығы. Мысалы: азаматтық құқық мүліктік және мүліктік емес қатынастарды реттейтін құқық нормалар жиынтығы. Қылмыстық құқық – қылмыс жасауға, жазалауға байланысты қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Төртіншіден “Құқық” термині тұлғалық құқық пен объективті құқық ретінде қолданады. Осыған байланысты “Құқық жүйесі” деген түсінік бар. Мысалы қазіргі жағдайда елімізде Қазақстанның құқық жүйесі қалыптасуда. Сонымен құқық дегеніміз –мемлекет белгілеген санкциялаған жалпыға бірдей нормалардың жиынтығы.

2. Құқықтың түсінігінің құндылығы

Құқық түрлі әлеуметтік топтар арасындағы ымыраны ресімдейді және қорғайды, еркіндік шарасы ретінде түсіндіріледі: өз құқықтары шегінде адам өз іс-әрекеттерінде еркін, ал оның құқықтары танылады, сақталады, қорғалады және мемлекетпен қорғалады (мемлекет жеке адамның бірыңғай конституциялық мәртебесі, заң мен сот алдындағы тең құқылық және теңдік бекітеді).

Құқық функциялары - бұл құқықтың мәні мен оның қоғамдағы мақсатын білдіретін қоғамдық қатынастарға құқықтық Ықпал етудің бағыттары. Құқық функциялары тұрақтылығымен, өмір сүрудің ұзақ мерзімділігімен ерекшеленеді, бірақ олардың кейбіреулері серпінді, үнемі дамиды және өзгереді.
Құқық функцияларының түрлері:
1. Құқықтық реттеу жүйесіндегі орны бойынша: жалпы құқықтық, салааралық, салалық, құқықтық институттардың функциялары мен құқық нормалары.
2. Құқықтың жалпы құқықтық функцияларының түрлері:
а) жеке-заңды:
- реттеушілік: типтік қоғамдық қатынастарға құқықтық әсер етеді:
-реттеушілік-ститикалық: құқық субъектілерінің ұзақ мерзімді мәртебесін белгілеу, құқық тұрақтылық береді;
-реттеушілік-динамикалық: құқық субъектілерінің өзгермелі мінез-құлқын болжауға мүмкіндік береді;
- қорғау: қоғам мен мемлекетке жат қатынастарды ығыстыруға бағытталған құқықтық ықпал ету;
б) әлеуметтік:
- экономикалық-қоғамдық өмірдің экономикалық саласына құқықтық ықпал етуді жүзеге асыру;
- саяси салаға саяси-құқықтық ықпал ету;
- қоғамдық өмірдің рухани саласына тәрбиелік-құқықтық ықпал ету, құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті қалыптастыру;
- бағалау - құқық субъектілерінің құқықтық ұйғарымдарға сәйкестігі тұрғысынан мінез-құлқын бағалау.
Осылайша, оны өзге әлеуметтік нормалардан ажырататын ерекше белгілер, мәні және функциялары бар.
Құқықтың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру. Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу. Жоғарыда айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз ететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы дамуының үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып отырады
Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу-ақ.
Құқық мазмұнының негізгі элементтері:
- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау;
- қарым-қатынастарды реттеп, басқару;
-қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту;
-мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп басқару.
Құқықтың екі түрлі түсінігі болады: біріншісі – құқықтың обьективтік түсінігі, қоғамның обьективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың қалыптасуы; екіншісі – құқықтың субьективтік түсінігі обьективтік қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді уақытында қабылдап бекіту.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
Жоғарыда айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз ететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы дамуының үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып отырады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1.Норма мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды күші бар. Мұндай нормалардың қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады, өйткені ол нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2.Нормада субьектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық әрі нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субьектілер өз еркімен іс-әрекет етуге, тек заңға нұсқан келтірмеуі керек.
3.Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.
4.Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз етеді.
5.Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі ретінде жұмыс істейді.
Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субьектілердің құқықтары мен міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен қамтамасыз етілетін ереже-қағида.
Құқықтық нормалардың элементтері бірігіп, оның құрылымын қалыптастырады. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екіге бөлінеді: негізгі заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормалары.
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны норманың кіріспесінде немесе бірінші бабында толық көрсетіледі. Мысалы, ҚР салық кодексінде номалардың элементтері 1-ші бабында толық көрсетілген.
Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік кесімдердің баптарында, бөлімдерінде толық көрсетіледі.
Құқықтық норманың элементтері: диспозиция(мінез-құлық ережесі), гипотеза(жорамал), санкция(жаза,шара).
Диспозиция – қатынастың мазмұны мен субьектілердің құқығы мен міндеттерін көрсетеді. Мысалы, екі немесе көп жақты мәмілелер мен шарттардағы тұлғалардың міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі. Гипотеза-Құқықтық норманы қолдану,қолданбау ұшін қажеттіөмірдегі мән-жайлардың бар екенін көрсететін құқықтық норманың бөлшегі.
Санкция-құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Құқықтың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқық тұлғаның қоғамдағы бостандығын көрсетуші жəне анықтаушы болып табылады жəне осы бостандықтың шегін, шамасын анықтайды;
Құқық қоғамдық дамудың тарихи кезектілігіне сəйкес қоғамның жаңаруының қайнар көзі болып табылады; əсіресе, оның құндылығы тоталитарлық режимдердің құлауы мен жаңа нарыққтық механизмдердің бекітілуі жағдайларында өсе түседі;
Құқық əділеттілік идеясын көрсету қабілетіне ие, яғни, құқық материалдық игіліктердің дұрыс жəне əділетті бөлінуінің талап-тарын орнықтырады, барлық азаматтардың заң алдындағы теңдігін бекітеді;
Құқықтық тəсілдер халықаралық жəне ұлтаралық сипаттағы мəселелерді шешудің негізі жəне жалғыз құралы болып табылады.
Құқық - адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамық қарым-қатынастарын реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ, құқықтың мазмұны, түсінігі – адам қоғамын басқарудағы құқықтық нормалардың ішкі тұрақты, сапалы мәні, маңызы.
Құқық қоғамды реттеп басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы әділеттікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі құрал болып табылады.
Құқық адамдардың əрекеттеріне ұйымдастырушылықты, тұрақтылықты, үйлесімділікті дарыта отырып, олардың бақылануын қамтамасыз етеді, осы арқылы ол қоғамдық қатынастарға реттеушілік элементін енгізе отырып, оларды өркениетті құбылысқа айналдырады;
Құқықтың құндылығы – бұл құқықтың азаматтардың жəне жалпы қоғамның əлеуметтік əділетті қажеттіктері мен мүдделерін қамтамасыз ету құралы мен мақсаты ретінде қызмет ете алу қабілеті.

Қорытынды

Құқық-бұл мемлекеттен шығатын, ол күзететін және қоғамдық қатынастарды реттейтін жалпыға міндетті, формальды-белгілі бір тәртіп ережелері жүйесі.

Құқық – объективті - Заңда және мемлекет қамтамасыз еткен қоғамдық қатынастарды реттейтін басқа да ресми құжаттарда белгіленген құқықтық нормалардың, ережелердің жиынтығы.
Жалпы құқық-бұл мемлекет белгілеген жалпыға міндетті мінез-құлық ережелерінің (нормаларының) жиынтығы. Құқықтың ерекше ерекшелігі оның нормаларын сақтау мемлекеттік мәжбүрлеу күштерімен қамтамасыз етіледі.
Құқық-мемлекет бекітілген және қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған жалпы қабылданған, формальды түрде белгіленген заңнамалық нормалардың жиынтығы. Құқықтың реттеуші функциясы-нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың бағыттарын, орындалу жолдарын, байланыстарын анықтау.
Құқық - мемлекет белгілеген жалпыға міндетті, белгілі бір өзін-өзі ұстау мәнері ережелерінің жүйесі, оның көмегі арқылы жеке тұлғаның және қоғамның аса маңызды мүдделері жүзеге асырылады. Құқық нормаларымен қоса қоғамда қарым-қатынасты реттеуші ретінде мораль нормалары, діни нормалар т.б. қызмет жасайды. Алайда құқық басқа әлеуметтік нормалардан мемлекет тарапынан шығатындығымен ерекшеленеді; құқық нормалар жалпыға бірдей міндетті; жазбаша түрде ресімделген, бекітілген.
Құқықтың келесі қайнар көздері белгілі: 1) құқықтық дәстүр - мемлекет рұқсат бергендәстүр; 2) заңдық прецедент - келешекте осы тектес барлық істерді шешуде үлгіге айналған сот немесе әкімшілік органның шешімі; 3) нормативтік келісім - құқықтың түрлі субъектілері арасындағы келісімнің құқықтық нормалары; 4) нормативтік-құқықтық акт - құқық нормаларынан тұрады және алдын-ала шектелмеген жағдайларды реттеуге бағытталған және үздіксіз қолданылады. Барлық нормативтік-құқықтық актілер заңдар мен заңға тәуелді актілерге бөлінеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

Ашитов Б.Ж. ҚР құқық негіздері, Алматы, 2003 ж.
Баққұлов С.Д. Құқық негіздері Алматы, 2004 ж.
Орысша-қазақша заңдық түсіндерме Алматы, Жеті Жарғы, 2008 ж.
Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері Алматы, 2003 ж.
Құқықтану- Алматы: Мектеп -2006 ж.
ҚР Конституциясы, 30 тамыз 1995 ж. – Алматы: Жеті жарғы,1996 ж.
Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы, 2001 ж.
Н. Дулатбеков., С. Амандыкова., А. Турлаев . Мемлекет және құқық негіздері. Алматы., 1999 ж.
Н.А. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы., 2001 ж.
ҚР Азаматтық құқығы . А. Төлеуғалиев. Алматы: «Жеті Жарғы»., 2001 ж, I-II том.
Алексеев С.С. Теория права и государства.
Баянов Е. Мемлекет және құқық теориясы, 2006 ж.
Венгеров А.Б. Теория государства.
Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы, 288 бет.

жүктеу/скачать 31,47 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: